Аварлар
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Аварлар (авар. аварал, магӏарулал, орыс. аварцы) — Дағыстан халықтары, Кавказдың байырғы халықтарының бірі. Қазіргі Дағыстанның халық саны бойынша ең үлкен халқы.[1] Жалпы саны шамамен 1 500 000 адам, Ресей Федерациясындағы саны 814 473 адам. (2002)
Аварлардың тарихи Отаны — Таулы Дағыстан болып келеді, сонымен қатар Шығыс Грузия[2] мен Солтүстік Әзірбайжан. Аварлардың басым көпшілігі (жалпы санның 85%) Ресейдің Дағыстан Республикасында тұрады, аварлардың шамамен 6%-ы Ресейдің басқа аймақтарында, және шамамен 9%-ы Ресейден тыс жерде, негізінен Түркия мен Әзірбайжанда тұрады. Дағыстанның 41 ауданының 17-сінде аварлар халықтың сандық көпшілігін құрайды.
Орысша - «Аварцы»; түрікше - «Avarlar»; әзірбайжанша - «Avarlar»; осетинше - «Солиæгтæ»; абхазша - «Аварцәа»; ағылшынша - «Avars»; қарашай-балқарша - «Аварлыла»; лакша - «Ярусса / Ярттащи» ингушше - «Жlайхой».[3]
Бұрын, XIX ғасырда Ресейге қосылғанға дейін аварлар өздерін бір халық деп қабылдамаған және жалпы атаулары болмаған,[4] ал «аварлар» атауы аварлардың өздеріне мүлдем жат болған.[5]
«Авар» этнонимінің шығу тегі толық анық емес. Кейбір ғалымдар, атап айтқанда В.М.Бейлис[6], М.Г.Магомедов[7] және басқалары бұл атауды ежелгі аварлардан алып, соңғылары авар халқының этногенезіне үлкен әсер еткенін алға тартады.
Революцияға дейінгі әдебиетте бұл халық көбінесе «аварлар» деген атпен кездесетін. Шешендер аварлармен көршілес ірі халықтардың бірі ретінде аварларды «Ж1ай» (ф, ай) деп атайды, ал шекарасы Сулақ өзенінің бойымен өтетін, тұрғылықты жерін екіге бөлетін тарихи Дағыстанды мекендеген халықтар шешендер мен дағыстандықтарды «суьлий» (сюлий) деп атады, шамасы, шешен тілінде «сулл» сияқты естілген Сулақ өзенінің атауынан шыққан.
Басқа нұсқа бойынша бұл халықтың атын түркілер қойған, олардан даргиндер, олардан орыстар қабылдаған. Түркі тіліндегі «авар», «аварала» сөздері «жауынгер», «тынымсыз», «қаңғыбас», «тұйық», «үйсіз»[8][9][10][11] дегенді білдіреді. Сондай-ақ аварлар өз атын ортағасырлық Серир мемлекетінің патшасы Авараның есімінен алған деген болжам бар.
Кейбір авторлардың пікірінше, аварлар этнонимі бастапқыда Авар хандығы өмір сүрген Хунзаһ үстіртінің тұрғындарына қатысты болған, яғни бастапқыда тек хунзаһтар «аварлар» деп аталған. Ал қалған этникалық топтар өздерін басқаша атады. Мысалы, салаталар өздерін накбакал, гумбеттер — бакхулау, гигатлиндер — гитатлиу және тағы басқаша атады.
Кавказды аралаған XVIII ғасырдағы атақты неміс табиғат зерттеушісі және саяхатшысы Иоганн Гюлденштедт Авар хандығының тұрғындарынан басқа аварларға тәуелсіз еркін қоғамдардың тұрғындарын, сондай-ақ қазіргі Әзірбайжан аумағында Кавказ жотасының ар жағында орналасқан Жаро-Белоканға қоныс аударған дағыстандықтарды қателесіп[12] жатқызған[13].
XX ғасырдың басына дейін аварлар таулылар және лезгиндер деген атаумен де белгілі болды. «Лезгиндер» этнонимі аварлардан басқа Дағыстанның бүкіл таулы халқын жаңылысып атаған. Бұл қате атаудың себебі ежелгі Парсыда болды, оның әскерлері Дағыстанға енген кезде әрқашан ең алдымен лезгиндерге тап болатын[14].
Даргиндер аварларды кIарахъанти (кIарахъан жек.түр.) деп атайды. Лактар — яруса. Құмықтар — таулу (таулы).
Аварлар үлкен европеоид нәсілінің балқан-кавказ тобына жатады.
Аварлардың негізгі сыртқы белгілеріне мыналар жатады:
Көптеген аварлар осы күнге дейін басқа кавказ халықтарына ұқсамайтын сыртқы түрін сақтап қалды.[15]
Кавказ тілдерінің дағыстан тобына, Еуропа нәсілінің балқан-кавказ тармағына жатады. Оңтүстік және солтүстік екі говорды құрайтын ацухс, карак, гид, андаль, закаталь, хузах, салатав, т.б.диалектілері бар. Әдеби тілі солтүстік говор негізінде қалыптасқан. Араб жазуына алғашқы талпыныс 15-ғасырдан басталса, оны кеңірек қолдану 19-ғасырдың екінші жартысы мен 20-ғасырдың басында болды. 1927 жылы араб әліпбиінен латынға, 1938 жылы орыс графикасына негізіндегі жазуға көшті.
Бүгінде Дағыстанның таулы аймақтарындағы бастауыш мектептерде авар тілі оқытылады. Бесінші сыныптан бастап оқыту орыс тілінде жүргізіліп, авар тілі қосымша пән ретінде оқытылады. Басқа ұлттық тілдермен қатар ол Дағыстан Республикасының мемлекеттік тілдерінің бірі болып табылады.[16]
Кириллица әліпбиіне негізделген жазуы: Аа Бб Вв Гг ГЪгъ ГЬгь Гlгl Дд Ее Ёё Жж Зз Ии Йй Кк ККкк КЪкъ КЬкь Кlкl КlКlкlкl Лл ЛЪлъ ЛЪЛЪлълъ Лlлl Мм Нн Оо Пп Рр Сс ССсс Тт ТТтт Тlтl Уу Фф Хх ХХхх ХЪхъ ХЬхь Хlхl Цц ЦЦцц Цlцl ЦlЦlцlцl Чч ЧЧчч Чlчl ЧlЧlчlчl Шш Щщ Ъъ Ыы Ьь Ээ Юю Яя[17]
Сенетін аварлардың басым көпшілігі Шафии ағымындағы сунниттік мұсылмандар. Нақшбандия, Шәзилия, Қадирияның сопылық бауырластықтары кең тараған[18]. Дегенмен, көптеген деректерден белгілі болғандай, авар мемлекеті Сарир (VI-XIII ғасырлар) негізінен христиан (православие) болды. Қызықты жері - 10 ғасырда салынған Датунг ауылындағы (Шәміл ауданы) Датун мешіті.
Ислам дінін қабылдағанға дейін христиан діні 4-5 ғасырларда көршілес Грузия территориясынан еніп, аварлар арасында кең тараған. Аварларды исламға қабылдаудың алғашқы әрекеттерін 7-8 ғасырларда арабтар жасап, 15 ғасырда орнықты. Соңғы кездері аварлар арасында ваххаби идеялары тарауда.[19]
12-ғасырдың соңында Авар хандығы (астанасы Хунзах) пайда болды. Онымен бір мезгілде «еркін» деп аталатын, бірақ ханға бағынышты, тауда жеке-жеке шатқалды иеленген, этникалық жақындыққа негізделген авар қауымдары өмір сүрді. 13-ғасырдың 20-жылдары Авар хандығын моңғолдар басып алды. 14-17 ғасырларда хандықта мемлекеттік қарым-қатынас дамып, билік жүйесі күшейді, заңдар қабылданды. 16 ғасырда Кавказ үшін күрескен парсылар мен түріктердің соғысы Авар хандығын да шарпыды. Хандық 17-18 ғасырларда күшейіп, Дағыстанның көптеген көршілес халықтарын алым-салық төлеуге мәжбүр етті. Алайда 16 ғасырдан бастап бірнеше рет Ресейдің қол астына өтіп, 1803 ж. оның құрамына күшпен ендірілді. 19 ғасырдың 20-50-жылдары Авар хандығын имамат биледі. 1864 ж. Ресей үкіметі Авар хандығын жойып, оны Авар округіне айналдырды.[22]
1803 жылы Авар хандығының бір бөлігі Ресей империясының құрамына енді. Алайда, алғашқы кезде патша әкімшілігі бірқатар өрескел қателіктер мен қателіктерге жол берді. Ауыр бопсалаулар мен салықтар, жерді тартып алу, ормандарды кесу, бекіністер салу, жаппай езгі халық арасында наразылық тудырды, әсіресе оның ең азаттық сүйгіш және күрескер бөлігі – «узденлер» (яғни, «еркін қауым мүшелері»), бұрын-соңды бұлай өмір сүрмегендер. Ресейді қолдаушылардың барлығын олар «құдайсыз» және «сатқындар» деп жариялады, ал патша әкімшілігі «шынайы мұсылмандарды қорлайтын, қорлайтын құлдық жүйенің басшылары» болды. Бұл әлеуметтік-діни негізде ХІХ ғасырдың 20-жылдарының басында шариғат және муридизм ұрандарымен таулылардың патшалыққа қарсы қозғалысы басталды.
1829 жылдың аяғында Кавказдың жалпы мойындаған рухани көсемі Магомед Ярагскийдің (Мұхаммед әл Яраги) қолдауымен Дағыстанның бірінші имамы, авар, Гимры ауылынан молла Гази-Мұхаммед сайланды. Гази-Мұхаммед өзінің жақтастарының шағын отрядымен авар ауылдарына көбіне қарудың күшімен шариғатты енгізді. 1831 жылдың басында бекінген Чумгесген лагерін ұйымдастырған Ғази-Мұхаммед орыстарға қарсы бірқатар жорықтар жасады. Бірақ көп ұзамай туған ауылындағы шайқаста Ғази-Мұхаммед қайтыс болды.
Ғази-Мұхаммед қайтыс болғаннан кейін муридтер қозғалысы таулы Дағыстан қоғамдарында локализацияланды және ең жақсы уақыттан алыс болды. Шейх Магомед Ярагскийдің (Мұхаммед әл Яраги) бастамасымен «ғалымдар жоғарғы кеңесі» – ғұламалар шақырылып, Гази-Мұхаммедтің жұмысын жалғастырған екінші имам болып Гоцатль ауылынан Гамзат-бек сайланды. Оның басшылығымен «Ғазават» («қасиетті соғыс») жалғасты.
Дүние жүзіндегі аварлар саны: небәрі 1 миллион: 850 мың, Әзірбайжанда – 50 мың, Түркияда – 50 мың[23]
2010 жылғы халық санағына сәйкес аудандар бойынша аварлардың үлесі:
| Аудан атауы | Аймақ атауы | Аварлар % |
|---|---|---|
| Ахвах ауданы | Дағыстан | 99,4 % |
| Тсунта ауданы | Дағыстан | 99,4 % |
| Гергебил ауданы | Дағыстан | 99,3 % |
| Цумада ауданы | Дағыстан | 98,9 % |
| Шәміл ауданы | Дағыстан | 98,7 % |
| Гумбет ауданы | Дағыстан | 98,6 % |
| Тіләрата ауданы | Дағыстан | 98,4 % |
| Ботлих ауданы | Дағыстан | 97,5 % |
| Унсокол ауданы | Дағыстан | 97,5 % |
| Хунзаһ ауданы | Дағыстан | 97,5 % |
| Шарода ауданы | Дағыстан | 97,3 % |
| Гуниб ауданы | Дағыстан | 96,3 % |
| Қазыбек ауданы | Дағыстан | 85,9 % |
| Қызылжұрт ауданы | Дағыстан | 83,4 % |
| Қызылжұрт қаласы | Дағыстан | 72,1 % |
| Шарой ауданы | Шешенстан | 54,4 % |
| Қызлар ауданы | Дағыстан | 46,6 % |
| Оңтүстік Сухокумск қаласы | Дағыстан | 46,1 % |
| Бұйнақ қаласы | Дағыстан | 45,79 % |
| Тарамух ауданы | Дағыстан | 35,8 % |
| Хасажұрт ауданы | Дағыстан | 31,4 % |
| Хасажұрт қаласы | Дағыстан | 30,6 % |
| Махачқала қаласы | Дағыстан | 26,7 % |
| Бұйнақ ауданы | Дағыстан | 23,5 % |
| Левашы ауданы | Дағыстан | 22,4 % |
| Новолак ауданы | Дағыстан | 21,9 % |
| Бабажұрт ауданы | Дағыстан | 20,3 % |
| Қызлар қаласы | Дағыстан | 20,1 % |
| Құмторқала ауданы | Дағыстан | 18,4 % |
| Каспийск қаласы | Дағыстан | 14,7 % |
| Черноземелск ауданы | Қалмақстан | 7,2 % |
Олар Дағыстанның таулы аумағының көп бөлігін, ішінара жазықтарды (Бұйнақ, Хасажұрт, Қызылжұрт, Қызлар, Тарамух аудандары және т.б.) мекендейді. Дағыстаннан басқа Шешенстанда, Қалмақстанда және Ресей Федерациясының басқа да құрамдас бөліктерінде тұрады (барлығы – 912 090 адам). Аварлардың Дағыстандағы негізгі қоныстанған аймағы Аварқойсу (Авар-ор), Андиқойсу (Анди-ор) және Қарақойсу (Чеэр-ор) өзендерінің су алабы болып табылады. Аварлардың 28%-ы қалаларда тұрады (2002).
Аварлар Әзірбайжанда да тұрады (негізінен Белокан, Закатала, Ках облыстарында және Бакуде), онда 1999 жылғы санақ бойынша олардың жалпы саны 49,8 мың болған[24]. Аварлардың шағын топтары Грузияда Кварели муниципалитетінде, сонымен қатар Логодехи муниципалитетінде және Тбилисиде, Түркияда, Қазақстанда және басқа елдерде жинақы түрде тұрады.
«Бүгінгі күні Ресейден тыс авар диаспорасының саны туралы өте күрделі және қайшылықты мәселе. Бұл, ең алдымен, олардың тұратын елдерінде саяси және басқа да себептермен ұлты көрсетілген халық санағы жүргізілмейтіндігімен түсіндіріледі. Сондықтан авар ұрпақтарының саны туралы әртүрлі деректерде, атап айтқанда, Түркия Республикасында келтірілген деректер тым шамалап берілген. Бірақ егер дағыстандық шығыстанушы А.М.Магомеддадаевтың тұжырымдарын ескерсек, «қазіргі Түркия аумағында 1920 ж. 30-дан астам Дағыстан ауылдары болды, олардың 2/3-і аварлардан тұрды «және» бұл елде тұратын байырғы-дағыстандықтардың айтуынша, қазіргі уақытта мұнда дағыстандықтар 80 мыңнан аспайды, тиісінше қарапайым есептеулермен қазіргі уақытта Түркия Республикасында тұратын аварлардың ұрпақтарының санын анықтауға болады — 53 мыңнан астам адам», — дегенді 2005 жылы дағыстандық ғалым Б.М.Атаевқа ызамен мойындауға тура келді.
Осылайша, бұрынғы КСРО шекарасынан тыс және, мүмкін, жалпы Ресейден тыс жерде ең үлкен авар диаспорасы Түркияда ұсынылған. Сонымен бірге, бұрынғы Осман империясының авар мұхажірлері ұрпақтарының шағын аралдары Сирия мен Иорданияда да тіркелгенін атап өткен жөн, олардың саны аз болғандықтан, жергілікті араб халқы және басқа солтүстік кавказдықтар, негізінен адығтар мен шешендердің мәдени және тілдік ықпалы оларға қатты әсер болды. «Дагестандықтардың Осман империясына қоныс аударуы» атты екі томдық монографияның авторы Әмірхан Магомеддадаев куәландырғандай: «Солтүстік Кавказдың, атап айтқанда Дағыстан диаспорасының өкілдері Түркияның, Иорданияның және Сирияның әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси, рухани-этникалық дамуында маңызды рөл атқарды және атқаруда... Қазіргі Түркия туралы айтатын болсақ, біздіңше, Тансу Чиллер үкіметінде Түркия Республикасының Мемлекеттік қауіпсіздік министрі болып Кулецма ауылынан шыққан мұхажірлердің ұрпағы Мехмет Гөлхан немесе 1960 жылы Түркиядағы төңкеріс әрекетін басқан авиаполктің командирі Әбд әл-Хәлім Ментеш болғанын айтсақ та жеткілікті»[25].
бірен-саран:
ХХ ғасыр 30-жылдардың аяғынан бастап аварлар құрамына Андий-цез халықтары мен аршиндер кірді.[27][28]
Күнгей Кавказ тұрпатын кейбір ғалымдар биік таулы оқшаулау жағдайында Каспий тұрпатының өзгеруінің соңғы нәтижесі деп есептейді. Олардың пікірінше, Дағыстанда Күнгей Кавказ тұрпатының қалыптасуы б.з.б. XIV ғасырына келеді. Күнгей Кавказ тұрпатының шығу тегі мәселесін қарастыра отырып, академик В.П.Алексеев былай деп атап көрсетті: «Бұл тұрпаттың шығу тегі мәселесі төңірегіндегі теориялық талас-тартыс қола дәуірінен кешіктірмей, немесе мүмкін және ертерек орталық Кавказ жотасы етегіндегі жергілікті тұрғындардың құрамындағы мәселені азды-көпті біржақты шешуге әкелді». Алайда, тағы бір, анағұрлым орынды және кең таралған көзқарас бар, оған сәйкес Каспий антропологиялық тұрпаты Күнгей Кавказбен тікелей байланысты емес, үнді-памир нәсілінің бір тармағы болып табылатын Күнгей Кавказдықтармен араласу нәтижесінде біршама түссізденген. Бұл топ өкілдерінің Каспий жағалауынан Дағыстанның жазық және тау етегіндегі аймақтары және Самуршай мен Шырақшай аңғарлары бойымен ғана биік тауларға енгенін атап өткен жөн.
Г.Ф.Дебетс Күнгей Кавказ антропологиялық тұрпатының Шығыс Еуропа жазығындағы және одан әрі Скандинавияға дейінгі ежелгі халқымен ұқсастығын дәлелдей отырып, Күнгей Кавказ тұрпаты ата-бабаларының олардың солтүстіктен қазіргі заманғы аймағына енуі идеясын растады.
Өзінің барлық өзіндік ерекшелігіне қарамастан, Кавказдан тыс жерде, ең алдымен хорваттар мен черногориялықтарға тән балқан-кавказ нәсілінің динарлық антропологиялық тұрпаты Күнгей Кавказдықтарға ең жақын болып келеді.
«Классикалық» кроманьонға жақын антропологиялық тұрпат әдетте шнурлы күйіктас мәдениетінің таралуымен байланысты. Соңғысы көбінесе үндіеуропалықтардың бастапқысы ретінде қарастырылады. Кейінгі неолит пен қола дәуірінде шнурлы күйіктас мәдениеті Еуропа жағалауының солтүстік-батысында және Балтық жағалауында, Надпорожье мен Азов теңізінде, сондай-ақ Орталық Еуропаның кейбір аудандарында кең таралған, онда ол сымды таспалы күйіктас мәдениетімен байланыста болды. Б.з.б. II мыңжылдықта бұл мәдениеттің бір тармағы Жоғарғы Еділде (Фатияново мәдениеті) тарайды. Осыған орай А.Г.Кузьмин былай деп жазады: «Кавказ (Күнгей Кавказ популяция тобы) бен Балқан түбегінен (Албания мен Черногория аймағындағы динар тұрпаты) бері оның таралу географиясының өте кеңдігі антропологтарды таң қалдырған бұл шнурлы күйіктас мәдениеттермен байланысты халықтың негізгі антропологиялық түрі болды. Әдебиетте көрсетілген ұқсастық үшін әртүрлі түсіндірмелер бар. Неміс ұлтшыл археологиясының тіректерінің бірі Г.Коссинна солтүстіктен Кавказға дейінгі «германдық» экспансия туралы жазған. Бұл көзқарасты неміс археологтарынан басқа швед ғалымы Н.Оберг пен фин А.М. Талгрен қолдады. Ресей әдебиеті Косина концепциясының ғылыми емес негізін дұрыс деп көрсетті. Бірақ мәселенің өзі бар және салыстырмалы түрде жақында бұл мәселе қайтадан көтеріліп, халықтың Еуропаның солтүстік-батысынан Кавказға қоныс аударуы туралы пікірді кейбір ресейлік ғалымдар да қолдады. Кавказға қатысты бұл пікірге В.П.Алексеев қарсы болды. «Күнгей Кавказ тұрпатының Шығыс Еуропа мен Скандинавия тұрғындарының антропологиялық тұрпатымен ұқсастығы... сөзсіз» екенін мойындай отырып, оны сол палеолиттік ата-бабаның біркелкі эволюциясымен түсіндірді, яғни ортақ дереккөзді тереңірек қозғады. Сонымен бірге ол Күнгей Кавказ және динар тұрпаттары арасындағы тікелей қатынасты мойындайды».[29]
Дәстүрлі кәсіптері – мал шаруашылығы және егіншілік (арпа, бидай, қабықсыз арпа, қара бидай, сұлы, тары, бұршақ дақылдары, жүгері, картоп, зығыр, кендір). Таулы аймақтарда және тау бөктерінде егіншілік мал шаруашылығымен ұштасып жатса, биік таулы аймақтарда жетекші рөл мал шаруашылығына тиесілі болды. Дәстүрлі қой тұқымдары биязы жүнді. Олар бау-бақша, жүзім шаруашылығымен айналысқан. Тау беткейлерін террассалау, тыңаймайтын ауыспалы егіс, егістерді кезектестіру, учаскелерді үш сатылы пайдалану тәжрибесі қолданылды. Суару жүйесі болды. Еңбек құралдары: темір ағаш соқа, кетпен, шағын орақ, шалғы, кетмен, сүйреткіш, айыр, тырма, ағаш күрек т.б.
Тұрмыстық қолөнерден - тоқу (киім тігу), киіз басу, кілем, мыс ыдыстар, ағаш ыдыстар, тері өңдеу, зергерлік бұйымдар, ұсталық, қару-жарақ, тас және ағаш ою, темірден соғу (күміс, мыс, мельхиор) дамыды.
Олар негізінен қой мен ешкі жүндерін иіріп тоқыған. Жіпті бояғыш, жаңғақ қабығымен және әртүрлі тау шөптерімен бояды. Олар жіп өндірісіне жауапкершілікпен қарады: жүнді таяқпен ұрып, сұрыптап, сіңдіріп, бір-екі күннен кейін су таза болғанша өзенге жуды. Күнде кептіруден кейін оны қолмен қопсытып, содан кейін тарақпен таралды.
Қолданбалы өнердің бір түрі үйлердің қабырғалары мен аркаларын, мешіттердің тіректерін, тұрмыстық ыдыстарды безендіретін тас пен ағаштан ою болды. Ағаштан ойылған қораптар, шөміштер мен құмыралар беріктігімен және мінсіз әрлеуімен таң қалдырады. Әрбір авар үйінде ыдыс-аяқ пен тағам сақтауға арналған таңғажайып әшекейлері бар қатты ағаштан жасалған сандық - цагур болды.
Аварлар арасындағы ең көне қолөнердің бірі - ұсталық. Ұсталар («кебед») ерекше құрмет пен құрметке ие болды. Ұсталар үй шаруашылығына қажеттінің бәрін (пышақ, ошаққа арналған қысқыш) және еңбек құралдарын (балта, орақ, кетмен), қанжар мен қылыш, зергерлік бұйымдар жасаған. Авар әбзелдері, қылыштары мен қанжарлары өздерінің керемет әшекейлерімен ерекшеленді. Ал олар қандай әсем сақиналар, білезіктер, сырғалар, белдіктер мен кулондар жасады.[30]
Аварлардың дәстүрлі қоғамдық ұйымы – ауыл. Қауымдастық патриархалдық туысқандық бірлестіктер – тухумдардан тұрды. XIX ғасырда аумақтық қатынастар басым болды, туыстық қоныстану принципі бұзылды, дегенмен мәдениетішілік ынтымақтастық дәстүрлері әлі де күшті болды. Басқаруды сайланған адамдар және барлық ересек ер адамдар (15 жастан асқан) қатысқан ауылдық жиын (жамағат) жүзеге асырды. Билеушілерді сайлау кезінде — ақсақалдар - тухумдардың өкілдік ету принципі сақталды. Аварлардың «еркін қоғамдарындағы» әкімшілік және сот билігін кадияларрмен бірге билеушілер және ақсақалдар жүзеге асырды. Заң шығару және бақылау функциялары халық жиналысын (жамағатты) білдіретін ақсақалдар кеңесіне тиесілі болды. Халық жиналысы сирек, ерекше маңызды жағдайларда шақырылды. Жыл сайын билеушілер, орындаушылар, билеуші мен хабаршы (магуш), егіс қараушысы, қазынашы сайланды. Ақсақалдар кеңесі әскери істерге жауапты адамды (цевехан) тағайындады.[31]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Баспаналары тау етегінде бір-біріне иық тірестіре салынған қамал-үйлерден тұрады. 1-қабаты шаруашылыққа арналған, 2-қабатында ұйықтайтын белмелері орналасқан. Үйдің негізгі бағанасы ою-өрнекті болып келген. Үйлер бір-біріне қарама-қарсы жиналып тұрғандықтан, бір үйдің төбесі басқа ауылдың ауласы ретінде жиі қызмет етті, ол соғыс мұнарасы бар бекініс қабырғасына ұқсайтын. Мұндай құрылымның ішіне кіру өте қиын болды. Мұнара қорғаныс құндылығынан басқа, бақылау орны да болды. Үйлер төртбұрышты, бір, екі немесе үш қабатты, демалыс үшін жабдықталған галерея-террассалар болды. Кейбір ауылдарда үй ауданы 80-100 м2 болатын бір бөлмеден тұрды, оның ортасында ошақ пен оюлармен безендірілген бағана болды, оның айналасында тамақ ішіп, қонақтарды қабылдады. Көп бөлмелі үйлерде олар бөлмені каминмен, кілемдермен және диванмен жабдықтады, мұнда олар демалып, қонақтарды қабылдады.[32]
Дәстүрлі киімдері. Аварлардың киімдері ерлерде: туника тәрізді көйлек, шалбар, бешмет (гужгат), черкес пальто (чуха). Бас киімі - папаха, башлық, сирек киіз қалпақ. Қыста қой терісінен жасалған тон, бурка киген, былғары белбеулерді пайдаланған. Аяқтарына тоқылған шұлық, шикі былғарыдан жасалған шұлық, киіз, жүннен (тоқылған) тоқыма етік киген.
Әйелдер киімі шалбар, жейде көйлек және қос жеңді ұзын қаусырмалы көйлектен (хабалай) тұрды. Қыста олар ерлердікіне ұқсас жамылғы тон киген. Аяқ киім – табаны жұмсақ былғары етік, туфли (мачуял), тоқыма және киіз етік киген.
Әйелдердің тоқылған шұлықтары мен етіктері ерлердікінен үстіңгі жағының биіктігімен, ою-өрнектің түсі мен сипатынан ерекшеленді.
Зергерлік бұйымдардан – моншақтар, күміс шынжырлар, кеудеге арналған кулондар, медальондар, белдіктер, білезіктер, сақиналар пайдаланады. Қазіргі заманғы киімдер негізінен фабрикадан тігілген, егде жастағы адамдар тон, қарақөл жүннен жасалған қалпақ, тоқылған шұлық тәрізді қарапайым киімдерді киюді жалғастыруда.[33]
Дәстүрлі тағамдары. Авар ұлттық тағамдары Әзірбайжан және грузин тағамдарының кейбір дәстүрлерін сіңірді, бірақ ол дала мал шаруашылығы халықтарының, қазақ және татар-өзбек тағамдарымен де байланысты. Ал олар өз кезегінде ежелгі ноғайлардың, құмықтардың, қыпшақтардың, түрікмендердің және сәл кейінірек түрік жаулап алушыларының әсерінен дамыды. Мұндағы тағамдар алуан түрлі және ерекше.
Дәстүр бойынша, барлық кавказ халықтары сияқты, аварлар етті жақсы көреді және негізінен қой мен сиыр етін көп жейді. Одан сорпалар (шурпа немесе шурва) дайындалады, ұннан жасалған тағамдарға салма жасалады және кәбаб қуырылады.
Көкөністер сәл аз, негізінен пияз мен қызанақ, картоп пен баклажан және көптеген шөптер, сарымсақ, сірке суы, қыша және т.б. тұтынады.
Бұл асхана тағамдарына ең тән нәрсе - әр түрлі салмасы бар ашытылмаған қамырдан жасалған шелпек, олар әсіресе ыстық, жаңа пісірілген кезде дәмді.
Олар, ең алдымен ет, содан кейін картоп, ірімшік, қызанақ, көптеген шөптер мен дәмдеуіштермен толтырылады.
Келесі ең танымал тағам - хинкаль. Бұл грузин хинкалиге ұқсайды, бірақ мәні бойынша бұл мүлдем басқа тағам. Үйге қонақ келсе, хинкал дайындап құрметтейді.
Авар хинкалы үшін қамыр айранмен, сүзбемен немесе сарысумен, ал қалғандары үшін сумен иленеді.
Шай-авар тағамдарының ең танымал сусындарының бірі. Шайға жемістер мен жаңғақтар жиі беріледі.[34]
Фольклоры. Халық ауыз әдебиетінің негізгі жанры – батырлар жырлары («Нәдір ханмен шайқас», т.б.), тарихи жырлар мен жоқтау жырлары да тән (ерлер репертуарына енген, аспаптың сүйемелдеуімен айтылатын). Лиро-эпос ерекше көзге түседі, әндері лахи балай («ұзын ән»). Әйелдер әндері – бесік жыры, ғашықтық жырлар, жоқтаулар. Дәстүрлі музыкалық аспаптары: шертпелі аспаптар тамур мен чугур, ысқылы чаган, үрмелі аспаптар – шантых және лалу, құрақ лалаби, құрақ ясты-балабан, зурна, барабандар – бубен, барабан гавал. Сонымен қатар гармоника комузы (19 ғасырда орыс жауынгерлері әкелген) және балалайка (20 ғасырдың ортасынан) бар.[35]
Соңғы 35 жылда Ресейдегі аварлардың саны 2,5 есеге өсті. Қала халқының үлесі қарқынды өсуде. Аварлар арасындағы қала тұрғындарының саны соңғы 35 жылда 7 есеге өсті, бұл негізінен ауылдан көшіп-қону есебінен. Алайда, қалаларда бала туу көрсеткіші баяу төмендеуде.
Қалаларға жылдам көші-қон процесіне қарамастан, ауылшаруашылық қызметіі басым. Жоғары білімі бар адамдардың үлесі салыстырмалы түрде аз, бірақ студенттердің саны Ресей үшін орташа деңгейден жоғары. Қазіргі уақытта білім беру саласын дамыту мүмкіндіктері азайып, жұмыссыздық қаупі артып келеді. Авар халқына ассимиляция қауіп төндірмейді, өз ұлтының тілін ана тілі ретінде таңдаудың жоғары көрсеткіштері соңғы уақытта жоғарылаған. Арнайы зерттеулер Дағыстанның байырғы халықтарының орыс халқының ассимиляциясы да, біртұтас "жалпыагестандық" этностың қалыптасуы да болмайтынын көрсетті.[36]
Аварлардың Қазақстанға келуі 1877 жылғы көтеріліспен және Сібірге жер аударылған дағыстандықтардың бірінші тобымен байланысты. Осы топтың каторгаға жіберілгендері Қазақстанның солтүстік өңіріндегі сол кездегі Петропавл, Қостанай және Көкшетау облыстарына қоныстанған. Дағыстандықтардың екінші тобы елімізге кәсіппен айналысу үшін келген. Күзде өз еліндегі егінді жинап болған соң, «таулы елдің» адамдары отбасыларын асырау үшін жұмыс іздеп мемлекеттің шеткері аймақтарына кететін болған.
Алматыда 1933 жылы алғашқы кәсіпкер пайда болады. Ол Чародин ауданы Дусрах ауылының тумасы – аварлық Тагир Агаев. Оның артынан ағасы, содан кейін туыстары, достары келеді. Осылайша Қазақстанда дағыстандықтардың үлкен тобы қоныстана бастайды. Келесі қомақты топтың Қазақстанға келуі кулактар мен байларды тәркілеу кезеңімен байланысты. Облыстық партия комитеті бюросының 1935 жыл 20 ақпандағы шешіміне сәйкес, 400 бай қожалығы, 1500-ден астам тау халықтары Қазақстан мен Қырғызстанға жер аударылады. Дағыстанның таулы аймақтарынан 1936 жылы Орта Азия мен Қазақстанға 1127 шаруа қожалығы көшірілді. Қызылорда облысына жіберілген «кулактар» көпшілігі Арал теңізінің аралдарына орналастырылды. Онда олар тұз өндіруде, балық аулау кооперативтерінде және балық зауытында адам төзгісіз жағдайда жұмыс істеді. Дағыстанның астанасы 1942 жылы тамызда майдан шебіндегі аймақта қалды. Және Мемлекеттік қорғаныс комитеті 1942 жылғы 20 тамызда шығарған қаулысымен бұрынғы Двигательстрой ауылындағы (қазіргі Каспийск) Киров атындағы зауытты соғыс майданынан алыс Қазақстанға эвакуациялау туралы шешім қабылдайды. Алматыға әскери-теңіз қаруы – өздігінен жүретін миналарды шығаратын зауыт жабдықтарының негізгі бөлігі мен зауыт өнімдерін шығарумен айналысатын адамдар көшіріледі. Зауыттың аз бөлігі ҚазКСР-нің Петропавл қаласына эвакуацияланды. Отбасыларымен қоса есептегенде шамамен 12 мың зауыт жұмысшылары және барлығы 11,0 мың тоннадан астам станоктар, көлік құралдары және әртүрлі материалдар көптеген жабдықтар көшіріледі. Алматы тұрғындары мен дағыстандықтар ерен еңбектері арқасында 1943 жылдың ІІІ тоқсанында зауыт өз өнімін шығара бастайды.
Аварлардың бір бөлігі Кеңес үкіметінің күштеп қоныстандыру саясатының нәтижесінде қазақ жеріне қоныстандырылады. Айта кетерлік жағдай, аварлар ресми түрде күштеп қоныстандырылуға жатпаған. Бірақ, жер аударылғандардың арасында «қате жер аударылғандар» категориясы болды. Тау халықтарын солардың қатарына жатқызуға болады. Себебі басқа «сенімсіз халықтарды» белгілі бір елді мекеннен, туған жерінен жер аударған кезде, сол жерде тұратын дағыстандықтар да бірге күштеп жер аударылды. Осылайша, соғыс алдындағы және соғыс жылдарында жүрген халықтарды күштеп қоныс аударуы аварларға да, басқа дағыстандықтарға да әсер етті.
Қазақстанда аварлардың пайда болуына қатысты келесі тарихи оқиға – тың және тыңайған жерлерді игерумен байланысты. Комсомолдық жолдамамен тың игеруші-дағыстандықтар келді. Кейіннен Ақтоғай-Дружба жолын төсеген комсомол құрылысының белсенділері болды. Жекелеген азаматтар жоғарғы оқу орындарының жолдамасымен келді.
Қазақстанда 1939 жылы тіркелген 473 авардың 369-ы (78%) ерлер болды. Авар тілін 469 адам өзінің ана тілі деп санады. Бұл бүкіл этникалық топтың 99,1% құрайды. Халық санағының 1959 жылғы мәліметі бойынша, Алматы облысында тіркелген 119 авардың 70-і (58,8%) өз ұлтының тілін ана тілі деп санаса, 19 адамы – орыс тілін, 33 адам басқа тілді есептеген.
Қазақстандағы 2009 жылы жүргізілген халық санағында 12 мыңға жуық дағыстандықтар тіркелген еді, оның 1202-сі аварлар болды. Қазақстанда аварлар барлық облыстарда кездеседі. Негізгі бөлігі Алматы қаласында, Алматы, Атырау, Батыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында тұрады.[37]
2013 жылғы санақ мәліметі бойынша Қазақстанда 1 200 авар тұрады.[38]
