From Wikipedia, the free encyclopedia
Лактар — Дағыстан халқы, Солтүстік Кавказдың байырғы халқы.[1] Лактар тарихи түрде таулы Дағыстанның орталық бөлігінде тұрады. 2010 жылғы халық санағы бойынша Ресей Федерациясында 178 630 лак болса, оның 161 300-і Дағыстанда болды.[2]
| Лактар | |
| лакку халкь, гъази-гъумучи | |
.jpg) | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
200 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
178 630 (2010) |
 Түрікменстан |
4 500 (2019) |
 Өзбекстан |
3 800 (2019) |
 Тәжікстан |
2 500 (2019) |
 Әзербайжан |
1 600 (2019) |
| Тілдері | |
|
лак тілі | |
| Діні | |
Лактардың шығу тегі мен көне тарихына қатысты көптеген сұрақтар әлі жеткілікті түрде зерттелмеген. Тарихи әдебиеттерде лактардың дағыстандық емес шығу тегі туралы пікірлер айтылған. Дегенмен, археологиялық, лингвистикалық, антропологиялық және этнографиялық материалдарды салыстыру лактардың өз аумағындағы ең ежелгі тұрғындар екенін дәлелдейді. Археологиялық материалдар лактардың этногенезінде үндіеуропалық құрамдас бөліктің болуын болжауға негіз береді. Лактардың үнді-иран әлемімен ең алғашқы байланыстары алдымен скифтер, кейін сармат-аландар арқылы биік таудағы Хосрек ауылы маңындағы (б.з.б. VIII-VII ғғ.) киелі орын материалдарында көрініс тапты. Ортағасырлық кезеңде қалыптасқан мемлекеттілік дәстүрлері XV–XVI ғасырларда Дағыстанның ең қуатты феодалдық иеліктерінің біріне айналған Қазиқұмық Шамхалаты пайда болған кейінгі дәуірлерде де жалғасты.[3]
Орыс тілінде – «Лакцы»; абхаз тілінде – «Алақцәа»; шешен тілінде – «Гlазгlумкий»; авар тілінде - «Тумал/Лакал/Гумук»; анд тілінде - «Гумекидирал»; Ботлихше – «Гъумукхиди»; Даргинше - «Вулугуни/Легла»; құмықша – «Гази-къумукъ»; лезгин тілінде – «Яхулар»; ноғай тілінде – ««Казы-кумык»»; осетин тілінде - «Лекъ»; Табасаранша – «Гумг»; цез тілінде - «Гъумек»; түрік тілінде – «Laklar»; грузин тілінде - «ლაკები»; ағылшын тілінде – «Laks»; араб тілінде – «لاك».[4]
Тілі - лак тілі.[5] Лак тілі иберий-кавказ тілдері шоғырының нах-дағыстан тобына жатады. Бес негізгі (құмық, вицхин, вихлин, аштикул, балқар) ерекшелікке бөлінеді. Жазуы 15 ғасырдан араб әліпбиіне, 1928 жылдан латын, 1938 жылдан кириллицаға негізделген. Лак тілі жөніндегі деректер 18 ғасырдың соңы мен 19 ғасырдың басындағы ғалымдар еңбектерінде кездеседі.[6]
Лактар ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады. Ежелгі лактар, сонымен қатар, өз үйлеріне сенді: ол иелерін зұлым күштер мен бақытсыздықтардан қорғайды деп сенді. Лактар арасындағы Құмық жұма мешіті 777-778 жылдары салынған.[7]
Лактардың тарихы 11-12 ғасырлардан бастау алады. 17 ғасырда Қазықұмық хандығы құрылды. Хандық 1820 ж. Ресейге қосылып, 1859 ж. жойылды. Оның аумағы Дағыстан облысының Қазықұмық округіне біріктірілді. 1922 жылдан Лак округі аталып, кейіннен Дағыстан АКСР-нің құрамындағы ауданға айналды. 1935 жылдан Лак және Құлын аудандары құрылды. 1944 жылы лактардың бір бөлігі депортацияланған шешендердің жазық жерлеріне көшіп, 1991 жылы жергілікті қақтығысқа әкеп соқты. 2012 жылы лактар өздерінің туы мен елтаңбасын бекітті.[8]
19 ғасырдың аяғынан бастап лактардың негізгі кәсібі егіншілік болды (бидай, қара бидай, арпа, тары, бұршақ дақылдары, 19 ғасырдың аяғынан – жүгері, картоп, 20 ғасырдың басынан – бау-бақша дақылдары). ХХ ғасырда – мал шаруашылығы, мата жасау, киіз басу дамыды. Лактардың алтын-күміс кестелері асқан талғампаздығымен ерекшеленеді.
Лак халқының атақты қолөнерінің бірі – кесте тігу және тоқымашылық. Лак әйелдері қолмен кесте тігіп, маталарға түрлі-түсті өрнектер тоқып, бірегей және ерекше бұйымдар жасайды. Бұл өрнектер көбінесе табиғат символдарын, ежелгі белгілерді немесе геометриялық өрнектерді білдіреді.
Керамика - лак халқының тағы бір маңызды халық қолөнері. Шеберлер құмыра, тостаған және басқа да бұйымдар сияқты әртүрлі саз бұйымдарын жасайды. Олар ерекше және әдемі өнер туындыларын жасау үшін мүсіндеу, кескіндеме және шынылау сияқты әртүрлі әдістерді пайдаланады. Дәстүр бойынша лак әйелдері қыш бұйымдарын жасаудың ең шебері болған. Олар жасаған әдемі ақ бояумен жасалған жұқа ыдыстар Кавказда ең сапалы болып саналады.
Кілем тоқу да лак халқына кең тараған кәсіп. Кілемдерді қолөнершілер жүн мен мақта сияқты әртүрлі табиғи материалдарды қолданып тоқады. Лак кілемдері жарқын өрнектерімен және геометриялық пропорцияларымен танымал.
Лак шеберлері де ағашпен шебер жұмыс істеп, зергерлік бұйымдар, ыдыс-аяқ, ойыншықтар, жиһаздар сияқты түрлі бұйымдар жасайды. Лак ағашынан жасалған бұйымдар берік болып саналады.
Лак халқының зергерлік дәстүрі де мол. Шеберлер асыл және жартылай асыл тастарды, күміс пен алтынды пайдаланып зергерлік бұйымдар жасайды.[9]
Қазір лактардың 70 пайызға жуығы қала тұрғындары, бірақ жас ұрпақтар ата дәстүрлерін сақтап, жалғастыруда.
Үйлену тойы — Лактардың арасында күйеу жігіттің қалыңдықтың ата-анасынан ұрықсат сұрауы жігіттің ата-аналары құда түсуімен басталады. Үш күнге созылған келіссөздерден кейін жас жұбайлар құда түсу рәсімінен өтеді. Құда түскен күннен бастап, шаңырақ көтергенге дейін жас жұбайлардың бір-бірімен кездесуіне тыйым салынған. Үйлену тойының алдында қалыңдықтың алақаны қынамен боялады, оны күйеу жігіттің туыстары тойға жеті күн қалғанда сыйлықтармен бірге алып келуі керек. Туған-туыстарға құрмет белгісі ретінде бал сыйлайды. Қыздың қолы боялған соң үйлену тойына дейін үйден шығуға болмайды. Қыз тұрмысқа шыққаннан кейін әйел ретіндегі алғашқы күнін су әкелу сапарынан бастады. Жастар оны бұлақ алдында күтіп отырды. Су алу үшін қыз тәттілермен төлеуге мәжбүр болады. Жаңа үйдегі қыз күйеуіне жиналған суды бергеннен кейін ғана үй шаруасымен айналыса алады.
Балалы болу және тәрбиелеу — Босану және босанған ананы босанғаннан кейін 40 күн бойы күту баланың анасының ата-анасының үйінде жүзеге асырылды. Туылғаннан кейін алты күннен кейін- нәрестені бесікке салады. Бұл күні ең жақын адамдар жиналды, бесікке салу рәсімінен басқа, сәбиге ат қойылды. Келесі күні нәрестенің шашы алынады. Қырық күнге дейін жаңа туған нәресте үлкендердің үнемі бақылауында болуы керек. Пышақ немесе сыпырғыш зұлым көзге және зұлым рухтарға қарсы амулет ретінде қызмет етті. Қолында қаруы бар еркектерге немесе алтын бұйымдары бар әйелдерге бала мен оның анасына жақындауға рұқсат етілмеді.
Жерлеу рәсімдері — Лактардың жерлеу рәсімі жоқтаумен қатар жүрді, оларда тәжірибе, қайтыс болған адамның туыстарына деген жанашырлық, философиялық ойлар көрсетілді. Адам қайтыс болғаннан кейін бір жыл ішінде бес күн (3-ші, 7-ші, 30-шы, 40-шы күндер және қайтыс болған күн) атап өтіелді, бұл күндері арнайы еске алу тағамдары дайындалып, жиналған адамдарға таратылды. Сәрсенбі лактарда еске алу күні болып саналады.[10]
Лактардың дәстүрлі қоныстары тау беткейлерінде, қазіргілері - тегіс жерлерде орналасқан. Лактардың ежелгі тұрғын үйлері жартастың бүйіріне ойылған бір бөлмесі бар бір қабатты үй болды. XIX ғасырда лактар көптеген бөлмелері бар екі және үш қабатты тұрғын үй сала бастады. Бүкіл отбасы әдетте от жанып, тамақ әзірленетін жалпы бөлмеде уақыт өткізетін. Үш және екі қабатты үйлердің алғашқы екі қабатында қосалқы бөлмелер орналасқан. Бірінші қабаттың үй-жайлары, сондай-ақ тұрғын үйлердің терезе саңылаулары арка тәрізді болды.
Лактарда Кавказдың ешбір жерінде кездеспейтін бірегей жиһаз бар - жылытылатын ағаш тақтай төсек. Оның негізінде пештен шығатын түтін арнасы тас тақталармен төселген. Жылы түтін төсек-орынды біркелкі жылытты. Лактардың тұрғын үйлерінде жиһаз жоқ, төсектер қабырғалардағы қуыстарда орналасқан. Лактар өздерінің барлық киімдерін, зергерлік бұйымдарын, қанды және басқа да мүліктерін сандықтарда сақтады. Тұрғын үй-жайлардың қабырғалары кілемдермен немесе мата тұсқағаздарымен безендірілген, көбінесе оларда қанжар немесе көне қару-жарақтардың бүкіл жиынтығы ілулі.[11]
Ежелгі уақытта лак ер адамдар міндетті түрде Кавказ белдеуін тағып, папахалар мен буркаларды киетін. Ақсақалдары бешмет пен черкес киді. Әйелдері кең туника тәрізді көйлек - лачек киген, салтанатты жағдайларда кең шалбар киді. Күнделікті көйлектерге арналған киімнің негізгі элементі - кең және ұзын туника тәрізді көйлек және тар балақтары бар шалбар. Хосрех ауылында олар тар шалбар киген. Дегенмен, басқа түрлері де танымал болды. Кейбір аудандарда көйлек шалбарға жамбас тұсынан түйреуішімен бекітілген. Бұл өте қарапайым киімдер сәтен және атлас маталардан тігілген. Жас әйелдер ашық түсті кигенді ұнатса, егде жастағы әйелдер күңгірт түстерді таңдады.
Әйелдерде әрқашан алтын мен күмістен жасалған зергерлік бұйымдар көп болды: белдіктер, сақиналар, сырғалар. Олар маңдайлары мен кеуделеріне інжу, маржан, жартылай асыл тастар бейнеленген зергерлік бұйымдарды тағып отырған.[12]
Дәстүрлі тағамдары сүт, ет және ұннан жасалған тағамдар, картоп пен көкөністер бар. Лактар ұннан жалпақ бәліштер жасайды, оны арнайы саз пеште пісіреді. Бұл пеш үйдің ауласындағы шатырдың астында орналасқан. Күнделікті тағамға жүгері тұшпарасы қосылған сүт сорпасы, кептірілген қой еті, ірімшік, сұлы жармасы, сүт, қуырылған қой еті, ұн мен шай қосылған қышқыл пісірілген сүт кіреді. Кең таралған тағамдар - палау, жұмыртқамен қуырылған тауық еті, күріш ботқасы, қышқыл сүт соусы қосылған қырыққабат орамдары.[13]
Сусындары: Мачча —- бал мен қанттан жасалған мерекелік сусын, Нугей шай - лак асханасында танымал шай, сондай-ақ, лактар арасында жалбыз, шайқурай, жұпаргүл, итмұрын, тасшөптен жасалған шөптер өте танымал. Алкогольді сусындардан квасқа ұқсас арпадан жасалған - Буза танымал.[14]
Лактардың фольклоры бай. Олардың ауыз әдебиетінде ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан мифтер, аңыздар, әндер, билер, әңгімелер бар. Бұл фольклор бірегей және лак халқының тарихын, наным-сенімдерін және мәдениетін көрсетеді.
Лактар туралы мифтер мен аңыздар дүниенің пайда болуы, құдайлар мен батырлар туралы айтады. Олар шайқастарды, махаббат хикаяларын, шытырман оқиғаларды және ата-бабалар даналығын сипаттайды. Лактар туралы әйгілі аңыздардың бірі - отбасы мен үй әл-ауқатының қамқоршысы болып саналатын Лакуми құдайы туралы әңгіме. Аңыз-әңгімелер көбінесе оқиғаның эмоциясын, көңіл-күйін жеткізетін ән мен бимен сүйемелденеді.
Лактардың әндері олардың фольклорының маңызды бөлігі болып табылады. Олар мерекелерде, үйлену тойларында, діни рәсімдерде және басқа да мәдени шараларда айтылады. Бұл әндерде қуаныш, қайғы, махаббат, өмірдің қиындықтары мен жеңістері бейнеленген. Олар халықтың сезімдері мен даналығын жеткізеді.
Лактардың дәстүрлі билері олардың мәдениеті мен фольклорының маңызды бөлігі болып табылады. Ең танымал билердің бірі - егін мерекесі кезінде орындалатын Биху. Бұл би жігерлі қозғалыстармен, секірумен және бұралумен ерекшеленеді. Ол қуаныш пен мерекелік көңіл-күйді білдіреді.[15]
Лактар Солтүстік Кавказ этностары секілді Қазақстанда 19 ғасырдан бастап омір сүруде. Олардың келуіне Ресей империясының Солтүстік Кавказды отарлау саясаты кезіндегі ұлт-азаттық көтерілістің жанышталуы себеп болды. Олар Сібірге және қазақ жеріне қарай қоныс аударды. Сонымен қатар кеңестік кезең тұсында да лактар Қазақстан жеріне күштеп және өз еркімен қоныстандырылды. Келесі легі негізінен 90-жылдары көші- қон үрдістері, нарықтық қатынастарға байланысты жалғасты Қазақстандағы лактар саны - 392 адам (2013).[16]
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: ЛактарSeamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
