დედამიწის ისტორია

მთავარი წყარო იხილეთ - https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Earth

დედამიწის ისტორია ეხება მის განვითარებას წარმოშობიდან დღემდე.^[1][2]საბუნებისმეტყველო მეცნიერების თითქმის ყველა დარგმა დაიწყო დედამიწის წარსულის ძირითადი მოვლენების გამოკვლევა, რაც ხასიათდება მუდმივი გეოლოგიური ცვლილებებითა და ბიოლოგიური ევოლუციით. დედამიწას დღემდე მეცნიერების მრავალი დარგი სწავლობს. მის მოყვანილობასა და სიდიდეს განიხილავს გეოდეზია, ხოლო კოსმოსში მოძრაობას - ასტრონომია; დედამიწის ძალთა ველებს იკვლევს გეოფიზიკა, ის იკვლევს ასევე დედამიწის შიგა ნივთიერებების ფიზიკურ მდგომარეობას და გეოსფეეროებში მიმდინარე ფიზიკურ პროცესებს; გეოქიმია განიხილავს დედამიწის შემადგენელი ქიმიური ელემენტების განაწილებასა და გადაადგილებას; ლითოსფეროს ნივთიერი შემადგენლობა და მისი განვითარების ისტორია გეოლოგიურ მეცნიერებათა კვლევის საგანია; გეოგრაფიულ გარსში მიმდინარე პროცესებს სწავლობენ გეოგრაფიისა და ბიოლოგიის მეცნიერებათა დარგები.

დედამიწა
ორბიტალური მახასიათებლები
აფელიუმი	152 097 701 კმ 1,0167103335 ა. ე.
პერიჰელიუმი	147 098 074 კმ 0,9832898912 ა. ე.
დიდი ნახევარღერძი (a)	149 597 887,5 კმ 1,0000001124 ა. ე.
ორბიტის ექსცენტრისიტეტი (e)	0,016710219
გარშემოვლის სიდერული პერიოდი	365,256366 დღე 365 დღე 6 სთ. 9 წთ. 10 წმ.
ორბიტალური სიჩქარე (v)	29,783 კმ/წმ 107 218 კმ/სთ
დახრილობა (i)	7,25° (მზის ეკვატორის მიმართ)
ამომავალი კვანძის გრძედი (${\displaystyle \Omega }$)	348,73936°
პერიცენტრის არგუმენტი (${\displaystyle \omega }$)	114,20783°
თანამგზავრები	1 (მთვარე)
ფიზიკური მახასიათებლები
შეზნექვა	0,0033528
პოლარული რადიუსი	6 356,8 კმ
საშუალო რადიუსი	6 371,0 კმ
დიდი წრის გარშემოწერილობა	40009,88 კმ
ზედაპირის ფართობი (S)	510 072 000 კმ²
მოცულობა (V)	10,832073×1011 კმ³
მასა (m)	5,9736×1024 კგ
საშუალო სიმკვრივე (${\displaystyle \rho }$)	5,5153 გ/სმ³
თავისუფალი ვარდნის აჩქარება ეკვატორზე (g)	9,780327 მ/წმ²
პირველი კოსმოსური სიჩქარე (${\displaystyle v_{1}}$)	7,91 კმ/წმ
მეორე კოსმოსური სიჩქარე (${\displaystyle v_{2}}$)	11,186 კმ/წმ
ბრუნვის პერიოდი (T)	0,99726968 დღე
ღერძის დახრილობა	23,439281°
ალბედო	0,367
ტემპერატურა
	მინ. საშ. მაქს.
ზღვის დონეზე	−89 °C (184,16 K) 14 °C (287,16 K, 11,20 °R, 57,20 °F) 57,7 °C
ატმოსფერო
შემადგენლობა: 78,08 % აზოტი (N2) 20,95 % ჟანგბადი (O2) 0,93 % არგონი (Ar) 0,038 % ნახშირორჟანგი (CO2) დაახლოებით 1 % წყლის ორთქლი (დამოკიდებულია კლიმატზე)

გეოლოგიური დროის მასშტაბი (GTS), როგორც ეს განსაზღვრულია საერთაშორისო კონვენციით, ასახავს დროის დიდ პერიოდს დედამიწის დასაწყისიდან დღემდე და მისი განყოფილებები ასახავს დედამიწის ისტორიის გარკვეულ მოვლენებს. (გრაფიკაში: Ga ნიშნავს "მილიარდი წლის წინ"; Ma, "მილიონი წლის წინ".) დედამიწა შეიქმნა 4,54 მილიარდი წლის წინ,^[3] როგორც ვარაუდობენ, კოსმოსში გაფანტული აირულმტვრული ნივთიერებების გუნდების ურთიერთმიზიდვისა და შემჭიდროების შედეგად. ვულკანური ამოფრქვევებით, ალბათ, შეიქმნა პირველყოფილი ატმოსფერო და შემდეგ - ოკეანე, მაგრამ ადრეულ ატმოსფეროში ჟანგბადი თითქმის არ იყო. დედამიწის დიდი ნაწილი დაიწვა სხვა სხეულებთან ხშირი შეჯახების გამო, რამაც გამოიწვია უკიდურესი ვულკანიზმი. დედამიწის არსებობის ადრეულ ეტაპზე, შეჯახება მოხდა პლანეტის ზომის სხეულთან. პიროვნება, სახელად თეია, თვლიდა, რომ მან მთვარე ჩამოაყალიბა. დროთა განმავლობაში დედამიწა გაცივდა, რამაც გამოიწვია მყარი ქერქისა და ზედაპირზე წყლის წარმოქმნა. დედამიწის ჩამოყალიბების პროცესში მიმდინარეობდა მისი შემადგენელი ნივთიერებების დიფერენციაცია, რასაც ხელს უწყობდა დედამიწის წიაღის გათბობა რადიოაქტიური ელემენტების დაშლისას გამოყოფილი ენერგიის ხარჯზე. ამის შედეგია, რომ მას კონცენტრული აღნაგობა აქვს: დედამიწის ბირთვს გარს აკრავს მანტია დედამიწისა, შემდეგ დედამიწის ქერქი, რომელიც შედგება მანტიიდან გამოყოფილი მსუბუქი ნივთიერებებისგან. ეს სამი შიგა გეოსფერო ერთად შეადგენს ,,მყარ" დედამიწას, რომელსაც გარს აკრავს დედამიწის ზედაპირი.

,,ჰადეონის ეონი" წარმოადგენს სიცოცხლის საიმედო (წიაღისეულ) ჩანაწერამდე პერიოდს; ის პლანეტის ფორმირებით დაიწყო და დასრულდა 4.0 მილიარდი წლის წინ. შემდეგი არქეანური და პროტეროზული ეპოქები წარმოგვიდგენენ დედამიწაზე სიცოცხლის დაწყებას და მის ადრინდელ ევოლუციას. მომდევნო ეპოქა არის ფანაოროზი, რომელიც თავისთავად სამ იყოფა ეპოქად.

დედამიწაზე სიცოცხლის ყველაზე უდავო მტკიცებულებები თარიღდება მინიმუმ 3,5 მილიარდი წლის წინ, ^[4] ევქარის ხანაში, მას შემდეგ, რაც გეოლოგიურმა ქერქმა ჰადეონის ეპოქის შემდეგ დაიწყო გამაგრება. არსებობს მიკრობული ნაშთები, როგორიცაა სტრომოტოლიტები, რომლებიც იპოვნეს 3.48 მილიარდი წლის წინ დასავლეთ ავსტრალიაში.^{[5] [6]} ბიოგენური ნივთიერების სხვა ადრეული ფიზიკური მტკიცებულებებია გრაფიტი, რომელიც აღმოაჩინეს 3.7 მილიარდი წლის წინ სამხრეთ-დასავლეთ გრენლანდიაში, და აგრეთვე "ბიოტიკური სიცოცხლის ნაშთები", რომლებიც იპოვნეს დასავლეთ ავსტრალიაში, კლდეში, 4.1 მილიარდი წლის წინ. ^{[7] [8]}

ფოტოსინთეზური ორგანიზმები, რომლებიც ატმოსფეროს ჟანგბადით ამდიდრებენ, 3.2 და 2.4 მილიარდი წლის წინ გაჩნდა. დაახლოებით 580 მილიონი წლის წინ წარმოიქმნა რთული მრავალუჯრედიანი სიცოცხლე, დროთა განმავლობაში განვითარდა და დაახლოებით 541 მილიონი წლის წინ გადაშენდა კამბრიის აფეთქების შედეგად. დადგენილია, რომ 99 % იმ ორგანიზმებისა, რომელებიც ოდესმე ცხოვრობდნენ დედამიწაზე, ხუთ მილიარდზე მეტია. ^[9] მათი დიდი ნაწილი გადაშენდა. დედამიწის ამჟამინდელი სახეობების მონაცემების აღწერის მიხედვით, მათი რაოდენობა დაახლოებით 10 მილიონიდან 14 მილიონამდეა, ^[10]რომელთაგან დაახლოებით 1.2 მილიონია დოკუმენტირებული, მაგრამ 86 პროცენტზე მეტი აღწერილი არ არის. ^[11] ამასთან, ახლახან გავრცელდა აზრი, რომ დედამიწაზე ცხოვრობს 1 ტრილიონი სახეობა, რომელთაგან აღწერილია მხოლოდ ერთი მეათედი. ^[12]

დედამიწის ქერქი მუდმივად იცვლება მისი შექმნის დღიდან, ისევე როგორც სიცოცხლე - მისი გაჩენის პირველი დღიდან. სახეობები აგრძელებენ განვითარებას, ახალი ფორმების მიღებას, ან გადაშენებას მუდმივად ცვალებად ფიზიკურ გარემოში. ფირფიტის ტექტონიკის პროცესი განაგრძობს დედამიწის კონტინენტებისა და ოკეანეების ფორმირებას. ადამიანის საქმიანობა ახლა დომინანტური ძალაა, რომელიც გავლენას ახდენს გლობალურ ცვლილებებზე, ზიანს აყენებს ბიოსფეროს, დედამიწის ზედაპირს, ასევე ჰიდროსფეროს ატმოსფეროს ველური მიწების დაკარგვით, ოკეანეების ზედმეტად ექსპლუატაციით, სათბურის გაზების წარმოებით, ოზონის ფენის დეგრადაციით და, ზოგადად, ნიადაგის, ჰაერისა და წყლის ხარისხის დეგრადაციით.

დედამიწაზე წყლის წარმოშობა არის მრავალი საგნის კვლევის ობიექტი. მათ შორის: პლანეტარული მეცნიერების, ასტრონომიისა და ასტრობიოლოგიის. დედამიწა მზის სისტემის კლდოვან პლანეტებს შორის უნიკალურია იმით, რომ ის ერთადერთი პლანეტაა, რომელსაც მის ზედაპირზე თხევადი წყლის ოკეანეები აქვს. თხევადი წყალი, რომელიც სიცოცხლისთვის აუცილებელია, დედამიწის ზედაპირზე აგრძელებს არსებობას, რადგან პლანეტა მზისაგან დიდი მანძილითაა დაშორებული.

სიცოცხლის წარმოშობა

სიცოცხლის გაჩენის პირველი გამომწვევი მიზეზი,შეიძლება, ყოფილიყო ქიმიური რეაქციები, რომლებმაც წარმოქმნეს მრავალი მარტივი ორგანული ნაერთი, ბირთვებით და ამინომჟავებით, რომლებიც სიცოცხლის ,,სამშენებლო ბლოკია". სტენლი მილერისა და ჰაროლდ ურის მიერ 1953 წელს ჩატარებულმა ექსპერიმენტმა აჩვენა, რომ ასეთმა მოლეკულებმა შეიძლება, ნაპერწკლების, წყლის მეთანის, ამიაკის და წყალბადის დახმარებით ატმოსფეროში შექმნან ელვის ეფექტი. ^[13] კომპიუტერულმა სიმულაციებმა დადგინდა, რომ ორგანული მოლეკულები შეიძლება, ჩამოყალიბებულიყვნენ დედამიწის ჩამოყალიბებამდე, პროტოპლანეტარულ დისკზე. ^[14]

დედამიწაზე სიცოცხლის ყველაზე უდავო მტკიცებულებები აღმოაჩინეს მინიმუმ 3,5 მილიარდი წლის წინ, ^[15] ევქარის ხანაში, მას შემდეგ, რაც გეოლოგიურმა ქერქმა დაიწყო გამაგრება, ჰადეონის ეპოქის შემდეგ. ფოტოსინთეზური ორგანიზმებმა, რომლებიც 3.2 და 2.4 მილიარდი წლის წინ გამოჩნდნენ, ატმოსფეროს ჟანგბადით გამდიდრება დაიწყეს.

კონტინენტები

დედამიწის ზედაპირის უმეტესი ნაწილი უკავია მსოფლიო ოკეანეს (361,1 მლნ კმ² ანუ 70,8 %). ხმელეთი დანაწილებულია ექვს კონტინენტად და მრავალ კუნძულად. ეს კონტინენტებია: ევრაზია, აფრიკა, ჩრდ. ამერიკა, სამხრ. ამერიკა, ანტარქტიდა და ავსტრალია.

კონტინენტის სახელწოდება	ფართობი მლნ. კმ2	საშუალო სიმაღლე, მ	მთების მაქსიმალური სიმაღლე კონტინენტებზე, მ
ევრაზია	53,45	840	8848 - ჯომოლუნგმა (ევერესტი)
აფრიკა	30,3	750	5895 - კილიმანჯარო
ჩრდ.ამერიკა	24,25	720	6194 - მაკ-კინლი
სამხრ. ამერიკა	18,28	590	6960 - აკონკაგუა
ანტარქტიდა	13,97	2040	5140 - ვინსონის მასივი
ავსტრალია	8,89	340	2230 - კოსციუშკო

ძუძუმწოვრების ევოლუცია

პირველი ნამდვილი ძუძუმწოვრები განვითარდნენ დინოზავრებისა და სხვა მსხვილი არქოზავრების სახით. პირველი ძუძუმწოვრები ძალიან მცირე ზომისანი იყვნენ და, ალბათ, მტაცებლებსაც ვერ იცილებდნენ თავიდან. ძუძუმწოვრების დივერსიფიკაცია დაიწყო მხოლოდ კრეტა-პალეოგენის გადაშენების შემდეგ. ^[16] შემდგომში დედამიწა გამოჯანმრთელდა და ასევე გაიზარდა ძუძუმწოვრების სახეობები. ანტარქტიდასა და ავსტრალიას შორის დინების შექმნამ გამოიწვია ამინდის დიდი ცვლილება. ბასილოსაურუსის მსგავსად, ადრეულმა ვეშაპებმა აიღეს კონტროლი ზღვებზე.

ბალახის ევოლუციამ შესანიშნავი ცვლილება მოიტანა დედამიწის ლანდშაფტში. ახალმა ღია სივრცეებმა კი ძუძუმწოვრების სახეობების განვითარება და გაზრდა გამოიწვია.

პანამის ჩამოყალიბება იყო ყველაზე მნიშვნელოვანი გეოლოგიური მოვლენა, რომელიც მოხდა ბოლო 60 მილიონი წლის განმავლობაში. ატლანტიკური და წყნარი ოკეანის დინებები ერთმანეთისგან განცალკევებული იყო. ამან განაპირობა ნაკადის ფორმირება, რამაც ევროპა უფრო თბილი გახადა. სახმელეთო ხიდმა სამხრეთ ამერიკის იზოლირებულ არსებებს ჩრდილოეთ ამერიკაში მიგრაციის საშუალება მისცა და, პირიქით, ჩრდილოეთ ამერიკის იზოლირებულ არსებებს - სამხრეთ ამერიკაში მიგრაციის საშუალება. ^[17] სხვადასხვა სახეობებით ასევე გამდიდრდა სამხრეთი, რამაც გამოიწვია სამხრეთ ამერიკაში ლამელების, ულამაზესი დათვების, კინკლაუზისა და იაგუარების არსებობა.

სამი მილიონი წლის წინ დაიწყო პლეისტოცენის ეპოქის დასაწყისი, რომელშიც ასახული იყო დრამატული კლიმატური ცვლილებები ყინულის პერიოდის გამო. ყინულის პერიოდებმა განაპირობა საჰარის აფრიკაში თანამედროვე ადამიანის ევოლუცია და განვითარება. მეგა-ფაუნა, რომელიც დომინირებდა ბალახებით, ამ დროისათვის, მთელ სუბტროპიკულ სამყაროში იკავებდა ადგილს. ბევრის აზრით, ბერინგის სრუტის გასწვრივ მოხდა უზარმაზარი მიგრაცია, რის გამოც, დღეს, აქ არიან აქლემები (რომელებც განვითარდნენ და გადაშენდნენ ჩრდილოეთ ამერიკაში), ცხენები (რომლებიც განვითარდნენ და გადაშენდნენ ჩრდილოეთ ამერიკაში) და ადგილობრივი ამერიკელები. ბოლო გამყინვარების პერიოდის დასრულება დაემთხვა ადამიანის ევოლუციას. ამ გამყინვარების პერიოდს მეტსახელად "მეექვსე გადაშენება" შეარქვეს.

ლიტერატურა

• Stanley, Steven M. (2005). Earth system history (2nd ed.). New York: Freeman. ISBN 978-0-7167-3907-4
• Gradstein, F.M.; Ogg, James George; Smith, Alan Gilbert, eds. (2004). A Geological Time Scale 2004. Reprinted with corrections 2006. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-78673-7
• Schopf, J. William; Kudryavtsev, Anatoliy B.; Czaja, Andrew D.; Tripathi, Abhishek B. (5 October 2007). "Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils". Precambrian Research. Amsterdam: Elsevier. 158 (3–4): 141–155. Bibcode:2007PreR..158..141S. doi:10.1016/j.precamres.2007.04.009. ISSN 0301-9268
• Schopf, J. William; Kudryavtsev, Anatoliy B.; Czaja, Andrew D.; Tripathi, Abhishek B. (5 October 2007). "Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils". Precambrian Research. Amsterdam: Elsevier. 158 (3–4): 141–155. Bibcode:2007PreR..158..141S. doi:10.1016/j.precamres.2007.04.009. ISSN 0301-9268

რესურსები ინტერნეტში

• https://pubs.usgs.gov/gip/geotime/age.html
• https://www.telegraph.co.uk/news/science/science-news/10445788/Oldest-signs-of-life-on-Earth-found.html
• https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3870916/
• https://web.archive.org/web/20151023200248/http://apnews.excite.com/article/20151019/us-sci--earliest_life-a400435d0d.html
• https://www.pnas.org/content/pnas/early/2015/10/14/1517557112.full.pdf დაარქივებული 2015-11-06 საიტზე Wayback Machine.
• https://books.google.ge/books?id=4LHnCAAAQBAJ&pg=PA110&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
• https://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html
• https://books.google.ge/books?id=NYEJAAAAQBAJ&pg=PA62&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
• https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3160336/
• https://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=138446
• https://www.nytimes.com/2010/05/18/science/18conv.html
• https://www.space.com/15089-life-building-blocks-young-sun-dust.html
• https://www.thoughtco.com/the-first-mammals-1093311
• https://earthobservatory.nasa.gov/images/4073/panama-isthmus-that-changed-the-world

სქოლიო

1. Stanley, Steven M. (2005). Earth system history (2nd ed.). New York: Freeman. ISBN 978-0-7167-3907-4
2. Gradstein, F.M.; Ogg, James George; Smith, Alan Gilbert, eds. (2004). A Geological Time Scale 2004. Reprinted with corrections 2006. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-78673-7
3. https://pubs.usgs.gov/gip/geotime/age.html
4. Schopf, J. William; Kudryavtsev, Anatoliy B.; Czaja, Andrew D.; Tripathi, Abhishek B. (5 October 2007). "Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils". Precambrian Research. Amsterdam: Elsevier. 158 (3–4): 141–155. Bibcode:2007PreR..158..141S. doi:10.1016/j.precamres.2007.04.009. ISSN 0301-9268
5. https://www.telegraph.co.uk/news/science/science-news/10445788/Oldest-signs-of-life-on-Earth-found.html
6. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3870916/
7. https://web.archive.org/web/20151023200248/http://apnews.excite.com/article/20151019/us-sci--earliest_life-a400435d0d.html
8. დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-11-06. ციტირების თარიღი: 2020-05-09.
9. https://books.google.ge/books?id=4LHnCAAAQBAJ&pg=PA110&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
10. https://books.google.ge/books?id=NYEJAAAAQBAJ&pg=PA62&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
11. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3160336/
12. https://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=138446
13. https://www.nytimes.com/2010/05/18/science/18conv.html
14. https://www.space.com/15089-life-building-blocks-young-sun-dust.html
15. Schopf, J. William; Kudryavtsev, Anatoliy B.; Czaja, Andrew D.; Tripathi, Abhishek B. (5 October 2007). "Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils". Precambrian Research. Amsterdam: Elsevier. 158 (3–4): 141–155. Bibcode:2007PreR..158..141S. doi:10.1016/j.precamres.2007.04.009. ISSN 0301-9268
16. https://www.thoughtco.com/the-first-mammals-1093311
17. https://earthobservatory.nasa.gov/images/4073/panama-isthmus-that-changed-the-world