Remove ads
სტოიციზმი (ბერძ. Στωικισμός, ლათ. Placita Stoicorum[1] ან ლათ. Stoicismus[2]) — ელინისტური ფილოსოფიური სწავლება, რომელიც ზენონ კიტიონელის (ძველი ბერძენი ფილოსოფოსი) თაოსნობით შეიქმნა ძვ. წ. III საუკუნეში, ათენში. ასევე ზენონის სახელს უკავშირდება პირველი სტოიკური სკოლის ჩამოყალიბება. აღსანიშავია, რომ სტოიციზმი მოიაზრება ეთიკურ ფილოსოფიად, რომელიც აყალიბებს ლოგიკურ სისტემასა და გვთავაზობს სამყაროს ერთიანი შეხედულების მოდელს. სწავლების მიხედვით, ევდაიმონიისკენ (ბედნიერებისკენ) მიმავალი გზა ეხმარება ადამიანს თავი დაიცვას ავხორცობისა და შიშისგან, შეიმეცნოს სამყარო სრული სისავსითა და აღმოაჩინოს საკუთარი თავი ბუნებასთან მიმართებით.
_-_BEIC_6353768.jpg)
სტოიკოსები განსაკუთრებით ცნობილნი არიან მათი სწავლებით, რომ „სიქველე ერთადერთი სიკეთეა“ ადამიანთათვის, ხოლო გარეშე ფაქტორები, როგორებიცაა ჯანმრთელობა, სიმდიდრე, სიამოვნება - არ წარმოადგენენ თავისთავად კარგ, ან ცუდ ცნებებს, არამედ მათ გააჩნიათ ღირებულება სათნო ქმედებების მიმართებით. ღირებულებებს განვსაზღვრავთ სხვადასხვა კრიტერიუმებით, რომლებიც შეგვიძლია თავსებადი გავხადოთ სიქველესთან მიმართებით. არისტოტესეული ეთიკის პარალელურად, სტოიკური ტრადიცია წარმოადგენს სიქველის ეთიკის ერთ-ერთ მთავარ საფუძველს. სტოიკოსების დაშვებით, დესტრუქციულ ემოციებს შეცდომაში შეჰყავთ განსჯა და მიაჩნდათ, რომ ადამიანებმა უნდა შეინარჩუნოს „ბუნებასთან შესაბამისი“ ნება. ამდენად მნიშვნელოვანია, არათუ რას ამბობს ადამიანი, არამედ როგორ მოქმედებს. თანმიმდევრული ცხოვრებისთვის კი ამასთანავე მნიშვნელოვანია ბუნებითი წესების შემეცნება, რადგან ისინი წარმოადგენენ ყოველთა საფუძველს.
მრავალი სტოიკოსი, მაგალითად სენეკა და ეპიქტეტე - მიიჩნევდნენ, რომ სიკეთე (სიქველე) საკმარისია ბედნიერებისათვის, სიბრძნე კი ემოციური მდგრადობის მომნიჭებელია. ხსენებული ხედვა თავსებადია ფრაზასთან - „სტოიცისტური სიმშვიდე“, თუმცა ფრაზა არ მოიცავს რადიკალურ სტოიკურ ეთიკურ ხედვას, რომელიც გვეუბნება, რომ მხოლოდ სიბრძნე შეიძლება იყოს ჭეშმარიტად თავისუფალი და ყველა ტიპის მორალური გადაცდომა, თანაბრად მიუღებელი.
სტოიცისზმი პოპულარული გახდა ძველ ბერძნულ-რომაულ სამყაროებში, ძვ. წ. III საუკუნეში, როცა მის მიმდევართა შორის იყო იმპერატორი მარკუს ავრელიუსი, ხოლო უარყოფილ იქნა ქრისტიანობასთან ერთად, IV საუკუნეში. მას შემდეგ სტოიციზმი ისტორიულად აღორძინდა რენესანსისა (ნეოსტოიციზმისა) და თანამედროვე ფილოსოფიის (თანამედროვე სტოიციზმის) ეპოქებში.
Remove ads
საწყისები
სტოიციზმი თავდაპირველად „ზენონიზმის“ სახელით იყო ცნობილი, მისი დამფუძნებელი ზენონ კიტიონელის გამომდინარე. ეს სახელი მალევე შეიცვალა, რადგანაც სტოიკოსები მათი იდეოლოგიის დამფუძნებელს სრულყოფილად ბრძენად არ მიიჩნევდნენ, ხოლო სახელის შეცვლით თავიდან იცილებდნენ ფილოსოფიის პიროვნების კულტად ქცევის რისკს.[3]
სახელი „სტოიციზმი“ აღმოცენდა სტოა პოიკილედან (ბერძ. ἡ ποικίλη στοά) იგივე „მოხატული სტოა“, დეკორირებული კოლონადა, რომელიც მოხატულიყო მითიური და ისტორიული საბრძოლო სცენებით აგორას ჩრდილოეთ მხარეს, ათენში, სადაც ზენონი და მისი მიმდევრები იკრიბებოდნენ საკუთარი იდეების განსახილვევლად.[4][5]
ზოგჯერ სტოიციზმი დაკავშირებულია „სტოასთან“ ან განიხილავენ მას, როგორც ამბიონის ფილოსოფიას.[3]
თანამედროვე გამოყენება
სიტყვა „სტოიკი“ ჩვეულებრივ აღნიშნავს ადამიანს, რომელიც გულგრილია ტკივილის, სიამოვნების, მწუხარების ან სიხარულის მიმართ.[6] დღევანდელობაში გამოიყენება, როგორც „ადამიანი, რომელსაც გრძნობების დახრშობა ძალუწს ან მოთმინებით ატანა“. პირველად ეს სიტყვა, როგორც არსებითი სახელი დასახელდა 1579 წელს, ხოლო როგორც ზედსართავი სახელი 1596 წელს.[7] ტერმინ „ეპიკურეიზმთან“ კონტრასტის გამო, სტენფორდის ფილოსოფიური ენციკლოპედიის შენიშვნით „ინგლისური ზედსართავი სახელი „სტოიკი“, სულაც არ არის შეცდომაში შემყვანი მისი ფილოსოფიიური საფუძვლების მიუხედავად“.[8]
Remove ads
ფოლოსოფია არ გვპირდება რაიმე გარეგანის უზრუნველყოფას, რადგან ყოველივე მისთანი ადამიანის ცხვორების შედეგია.
— დისკურსები 1.15.2
სტოიკოსებმა წარმოადგინეს ერთიანი შეხედულება სამყაროს შესახებ, რომელიც აგებულია ლოგიკის, მონისტური ფიზიკისა და ნატურალისტური ეთიკის იდეალებისგან. ამათგან ისინი ხაზს უსვამდნენ ეთიკას, როგორც ადამიანის ცოდნის ცენტრს, თუმცა შემდგომი ფილოსოფოსებისთვის მათი ლოგიკური თეორიები იქცნენ ინტერესის წყაროდ.
სტოიციზმი ასწავლის თვითკონტროლისა და სიმტკიცის განვითარებას, როგორც დესტრუქციული ემოციების დაძლევის საშუალებას; თავად ფილოსოფია მიიჩნევს, რომ სუფთა და მიუკერძოებელი მოაზროვნე შეძლებს შეიმეცნოს უნივერსალური მიზეზი. (ლათ. logos) სტოიციზმის ძირითადი იდეა გულისხმობს ინდივიდის ეთიკური და მორალური კეთილდღეობის გაუმჯობესებას: „სიქველე გულისხმობს ნებას, რომელიც ბუნებასთან შესაბამისობაშია“.[9] ეს პრინციპი ასევე ვრცელდება ინტერპერსონალურ ურთიერთობებში; „თავი გავითავისუფლოთ რისხვის, შურისა და ეჭვიანობისგან“[10] და მონებიც კი მივიღოთ, როგორც „სხვა კაცთა ტოლი, რადგან ყოველი ადამიანი ბუნების პროდუქტია“.[11]
სტოიციზმი იზიარებს დეტერმინისტულ წარმოდგენას; ის ვინც განიცდის სტოიკური სიქველის სიმცირეს, როგორც კლეანტესმა თქვა „ეტლზე მიბმულ ძაღლივითაა, რომელიც უნდა გაჰყვეს ეტლს სადაც კი წავა.“[9] რამდენადაც სტოიციზმი შეცვლიდა მის ნებას და გახდიდა სამყაროსთვის შესაფერისს ამის გარეშე კი ადამიანი, როგორც ეპიქტეტე ამბობს, იქნება „ავადმყოფი და ბედნიერი, საშიში და ბედნიერი, მომაკვდავი და მაინც ბედნიერი, გადასახლებაში და მაინც ბედნიერი,“[10] რაც წარმოადგენს სრულიად ავტონომიურ ნებას და თავად სამყაროს, როგორც განსაზღვრულობას. მოგვიანებით ეს იდეა სპინოზას დახმარებით შეფასდა, როგორც კლასიკური პანთეიზმი.[12]
Remove ads
ძვ. წ. 301 წელს ზენონი ასწავლიდა ფილოსოფიას სტოა პოიკილეში („მოხატული სტოა“), რომლის სახელიც ეწოდა მის ფილოსოფიას.[13] სხვა ფილოსოფიური სკოლებისგან განსხვავებით, თუნდაც ეპიკურელებისგან, ზენონმა ფილოსოფიის სასწავლ ადგილად აირჩია საზოგადოებრივი სივრცე, კოლონადა, რომელიც გადაჰყურებდა ათენის ცენტრალურ ადგილს, აგორას.
ზენონის იდეა ჩამოყალიბდა ცინიკიელებისგან, რომელთა დამფუძნებელს წარმოადგენდა სოკრატეს მოსწავლე ანტისტენე. ზენონის ყველაზე მნიშვნელოვან მოწაფეს წარმოადგენდა კრისპუსი, რომლის დამსახურებაცაა სტოიციზმის იმ სახით არსებობა, რომლითაც ჩვენ მის შესახებ ვკითუხლობთ. შემდეგმა რომაელმა ფილოსოფოსებმა ყურადღება გაამახვილეს ჰარმონიულ ცხოვრებაზე სამყაროში, რომელზეც ადამიანს პირდაპირი კონტროლი არ გააჩნია.
მოაზროვნეები სტოიციზმის ისტორიას ჰყოფენ სამ ფაზად:
- ადრინდელი სტოა, ზენონის დაფუძნებიდან ანტიპატერამდე.
- შუანდელი სტოა, პანათეიუსიდან პოსიდონიუსამდე.
- გვიანდელი სტოა, მუსონიუს რუფუსიდან, სენეკას, ეპიქტეტესა და მარკუს ავრელიუსის ჩათვლით.
პირველი ორი ფაზიდან ჩვენ არ შემოგვრჩენია დასრულებული ნაშრომები. შესაძლებელია მხოლოდ გვიანდელი სტოას ნაშრომების წაკითხვა.[14]
სტოიციზმი იქცა ყველაზე ცნობილ ფილოსოფიურ მოძღვრებათ ელინისტურ სამყაროსა და რომის იმპერიაში,[15] გილბერტ მიურეის თქმით „ალექსანდრე მაკედონელის წარმატებაში წვლილი სწორედ სტოიციზმს მიუძღვის.“[16]
Remove ads
პროპოზიციული ლოგია
დიოდორუს კრონუსი, რომელიც ზენონის ერთ-ერთი პედაგოგი იყო, ითვლება ფილოსოფოსად, რომელმაც პირველად დანერგა და შეიმუშავა მიდგომა ლოგიკასთან, რომელსაც დღეს წინადადების ლოგიკას უწოდებენ და, რომელიც დაფუძნებულია დებულებებსა თუ წინადადებებზე და არა ტერმინებზე, რაც ძალიან განსხვავდება არისტოტელეს ლოგიკისგან. მოგვიანებით, ქრისპიუსმა შეიმუშავა სისტემა, რომელიც სტოიკური ლოგიკის სახელით გახდა ცნობილი და მოიცავდა დედუქციურ სისტემას, სტოიკურ სილოგიზმს, რომელიც არისტოტელეს სილოგიზმების მეტოქედ ითვლებოდა. სტოიკური ლოგიკისადმი ახალი ინტერესი XX საუკუნეში გაჩნდა, როდესაც ლოგიკაში მნიშვნელოვანი პროცესები პროპოზიციულ ლოგიკას ემყარებოდა. სიუზან ბობზიენი წერდა: „განსაკუთრებით თვალშისაცემია მრავალი ახლო მსგავსება კრისპიუსის ფილოსოფიურ ლოგიკასა და გოთლობ ფრეგეს შორის.“[17]
ბობზიენი ასევე აღნიშნავდა, რომ „კრისპიუსმა დაწერა 300-ზე მეტი წიგნი ლოგიკის პრაქტიკულად ნებისმიერ თემაზე, რომლებსაც დღეს მოიცავს: მეტყველების აქტის თეორია, წინადადებების ანალიზი, სინგულარული და მრავლობითი გამონათქვამები, პრედიკატების ტიპები, ინდექსები, ეგზისტენციალური პროპოზიციები, სენტენციური კავშირი, პირობითობა, ლოგიკური შედეგი, მოქმედი არგუმენტის ფორმები, დედუქციის თეორია, წინადადების ლოგიკა, მოდალური ლოგიკა, დაძაბულობის ლოგიკა, ეპისტემოლოგიური ლოგიკა, ალბათობის ლოგიკა, იმპერატივის ლოგიკა, ბუნდოვანება და ლოგიკური პარადოქსები.“[17]
კატეგორიები
სტოიკოსების აზრით, ყოველი არსება (ბერძ. ὄντα) და არა ყოველი ნივთი (ბერძ. τινά) წარმოადგენს მატერიას.[18] ყოველ არსებასთან ერთად მათთვის მნიშვნელობას წარმოადგენდა ოთხი არამატერიალური (ლათ. asomata) იდეა: დრო, სივრცე, სიცარიელე და ის რაც გამოთქმადია.[19] ისინი „საარსებო წყაროდ“ მიიჩნეოდნენ, თუმცა უნივერსალურობის სტატუსით ვერ სარგებლობდნენ.[20] სტოკისოები ასევე იზიარებდნენ ანაქსაგორასა და არისტოტელეს იდეას, რომ ობიექტი შეიძლება იყოს ცხელი, თუკი მასში წარმოდგენილია სითბოს უნივერსალი, თუმცა არისტოტელესგან განსხვავებით განავრცეს ყოვლისმომცელი შემთხვევითობის იდეა. ამასთან თუკი ნივთი არის წითელი ესე იგი მასში წარმოდგენილია უნივერსალური სიწითლის იდეა.
მათი წარმოდგენით არსებობს ოთხი კატეგორია:
- სუბსტანცია (ბერძ. ὑποκείμενον)
- ძირითადი რაობა, უფორმო სუბსტანცია (ლათ. ousia), რომლისგანაც შედგებიან ნივთები.
- თვისება (ბერძ. ποιόν)
- რაობა, რითიც იქმნება ინდივიდუალური ობიექტი. სტოიკური ფიზიკის მიხედვით, ფიზიკური ინგრედიენტი, არსის დასადგენად.
- განთავსებულობა (ბერძ. πως ἔχον)
- პრაქტიკული მახასიათებლები, რომლებიც არაა თავად ნივთში მოთავსებული. მაგალითად ზომა, ფორმა.
შეეცადეთ სრული სისავსით აღწეროთ ის ნივთი, რომელიც თქვენთვისაა შემოთავაზებული. გონებისთვის არაფერია ისეთ ამაღელვებელი, როგორც ობიექტის მეთოდურად და ჭეშმარიტად აღწერა, მისი როლის განსაზღვრა სამყაროში და სამყაროს მიმართ.
- განთავსებულობა რაღაცასთან მიმართებით (ბერძ. πρός τί πως ἔχον)
- ობიექტის ფენომენის პოზიცია დროსა და სივრცეში სხვა ობიექტის მიმართ.
სტოიკოსების აღმოჩენით ჩვენ ვაკონტროლებთ საკუთარი ქმდების, აზრებისა და რეაქციების კატეგორიებს. ენქირიდიონის საწყისი პარაგრაფი კატეგორიას განმარტავს, როგორც: „მოსაზრებას, ლტოლვას, ვნებას, ანტიპათიასა და ყოველივე მას, რაც ჩვენი ქმედების ნაწილია, ხოლო ჩვენ ვერ ვაკონტროლებთ სხეულს, რეპუტაციას, საკუთრებას, ამდენად იმას რაც ჩვენი ქმედების მომცველი არაა.“ ეს ყოველივე გვთავაზობს სივრცეს, რომელიც ჩვენ კონტროლქვეშაა.
ეპისტემოლოგია
სტოიკოსების თქმით, ცოდნის მიღწევა შესაძლებელია არსის გამოყენებით. ჭეშმარიტება შეიძლება განსხვავებადი იყოს შეცდომისაგან - მაშინაც კი, თუ პრაქტიკაში მხოლოდ იდეური მიახლოებაა შესაძლებელი. სტოიკოსების აზრით, გრძნობები მუდმივად იღებენ შეგრძნებებს - პულსაციების, რომლებიც გრძნობებით გადადიან გონებაში, სადაც ისინი წარმოსახვაში ტოვებენ შთაბეჭდილებას (ფანტაზია), (გონებისგან წარმოქმნილ შთაბეჭდილებას ფანტაზმას უწოდებდნენ).[21]
გონებას აქვს განსჯის უნარი (ბერძ. συγκατάθεσις) - დაამტკიცოს ან უარყოს - შთაბეჭდილება, რომელიც მას საშუალებას მისცემს განასხვავოს რეალური წარმოდგენა ყალბისგან. ზოგიერთი შთაბეჭდილება შესაძლებელია დაუყოვნებლად დადასტურებადი იყოს, თუმცა სხვებისთვის ეს ყოყმანის საგანს წარმოადგენდეს, რაც შეიძლება შეაფასდეს, როგორც რწმენა ან მოსაზრება (ლათ. doxa). მხოლოდ არსიის საშუალებით ვიღებთ ნათელ გაგებასა (ეპისტემე) და დამაჯერებლობას (კატალეფსია). გარკვეული და ჭეშმარიტი ცოდნის (ეპისტემის) მისაღწევად, რომელიც სტოიკოს ბრძენთათვის არის შესაძლებელი.
Remove ads
სტოიკისოებზე დაყრდნობით, სამყარო წარმოადგენს მატარიალური არსის მქონე სუბსტანციას (ლოგოსი),[22] როგორც ღმერთი ან ბუნება, რომლებიც თავისმხრივ იყოფიან აქტიურ და პასიურ გამოვლინებად. პასიური სუბსტანციის „არსი მზადაა მოხმარებისთვის, თმცა აქტუალობად არ იქცევა თუკი ვინმე არ მოიყვანს მოქმედებაში“,[23] ხოლო აქტუალური სუბსტანცია წარმოადგენს უნივერსალურ არსს (ლოგოსს),[22] რომელსაც ვუწოდებთ ინტელექტუალურ ეთერსა და პირველყოფილ ცეცხლს, და რომელიც მოქმედებს პასიურ მატერიაზე:
სამყარო თავისთავად არის ღმერთი და მისი სულის უნივერსალური გამოვლინება; ეს არის იგივე მსოფლიოს სახელმძღვანელო პრინციპი, რომელიც მოქმედებს გონებითა და გონივრულობით, ნივთების საერთო ბუნებასა და მთლიანობასთან ერთად ყოველი არსის მომცველობით; ამასთან, მომავლის წინასწარ განსაზღვრული ძალა და აუცილებლობა; ამასთან ცეცხლი და ეთერის შემადგენელი ნაწილი; ამასთან, ის ელემენტები, რომელთა ბუნებრივი მდგომარეობა არის დინება და გარდამავლობა, მაგალითად, წყალი, დედამიწა და ჰაერი; შემდეგ მზე, მთვარე, ვარსკვლავები; და უნივერსალური არსებობა, რომელიც ყოვლისმომცველია.
— ციცერონის, De Natura Deorum, i. 39
ყველაფერი ექვემდებარება ბედის კანონებს, რადგან სამყარო მოქმედებს საკუთარი ბუნებისა და პასიური მატერიის შესაბამისად. ადამიანთა და ცხოველთა სულები წარმოიშობიან პირველყოფილი ცეცხლიდან, შესაბამისად, ექვემდებარებიან ბედს.
მუდმივად განიხილება სამყარო, როგორც ერთი ცოცხალი არსება, რომელსაც აქვს ერთი ნივთიერება და ერთი სული; დაკვირვებადია, როგორ მიუთითებს ყოველი ერთ აღქმაზე, ერთი ცოცხალი არსების აღქმაზე; და როგორ მოქმედებს ყოველი ერთი მდინარებით; და როგორ წარმოდგება ყოველივე არსებულის თანამშრომლობის მიზეზად; იცავენ ძაფის უწყვეტ ტრიალსა და ქსელის სტრუქტურას.
— მედიტაციები, iv. 40
ინდივიდუალური სულები ბუნებითად წარმავალები არიან და მათი „ტრანსმუტაცია და დიფუზია ხდება, თუკი ჩავთვლით ცეცხლოვან ბუნებას სამყაროს უმნიშვნელოვანეს მიზეზად (ლათ. logos spermatikos).“[24] თუკი, არსი კაცობრიობისა და სამყაროს საფუძველს წარმოადგენს, აქედან გამომდინარეობს, რომ სიცოცხლის მიზანი არის ცხოვრება გონიერების შესაბამისად, ანუ ცხოვრება ბუნების შესაბამისად.
სტოიკური თეოლოგია ფატალისტური და ნატურალისტური პანთეიზმია: ღმერთი არასოდეს არის სრულად ტრანსცენდენტური, მაგრამ ყოველთვის იმანენტური და ბუნებასთან თანაზიარი. აბრაამისეული რელიგიები ღმერთს მიიჩნევენ, როგორც სამყაროს შემქმნელ არსებას, მაგრამ სტოიციზმი ღმერთს უტოლებს სამყაროს მთლიანობას; სტოიკური კოსმოლოგიის თანახმად, რომელიც ძალიან ჰგავს არსებობის ინდუისტურ კონცეფციას, დროის აბსოლუტური დასაწყისი არ არსებობს, რადგან ის ითვლება უსასრულოთა და ციკლურად. ანალოგიურად, სივრცესა და სამყაროს არ გააჩნია არც დასასრული არც დასაწყისი, რამდენადაც მათი არსი ციკლურია. ახლანდელი სამყარო წარმოადგენს დღევანდელი ციკლის ფაზას, რომელიც განწირულია განადგურებისთვის (ლათ. ekpyrōsis, აალება) და ხელახალი შექმნისთვის,[25] რომელსაც მოჰყვება სხვა უსასრულო სამყაროების შექმნა. სტოიციზმი მიიჩნევს, რომ ყველა არსებობა ციკლურია, ხოლო კოსმოსი - მარადიულად თვითშემოქმედებისა და თვითგანადგურების პროცესშია.
სტოიციზმი, ისევე როგორც ინდური რელიგიები, როგორებიცაა ინდუიზმი, ბუდიზმი და ჯაინიზმი, არ მოიცავს მსჯელობას სამყაროს დასაწყისსა ან დასასრულზე.[26] სტოიკოსების აზრით, ლოგოსი წარმოადგენს აქტუალურ არსს[22] (ლათ. anima mundi), რომელიც მთელ სამყაროში იყო გავრცელებული. იგი ჩაფიქრებულია, როგორც მასალა და ჩვეულებრივ გაიგივებულია ღმერთთან ან ბუნებასთან. სტოიკოსებმა ასევე მოიხსენიეს უმნიშვნელოვანესი არსი (ლათ. logos spermatikos), ანუ თაობის კანონი სამყაროში, რომელიც იყო აქტუალურ საკითხში მოქმედი აქტუალური არსის საფუძველი. ადამიანები ასევე ფლობენ ღვთიური ლოგოსის ნაწილს, რომელიც არის პირველყოფილი ცეცხლი და მიზეზი, რომელიც აკონტროლებს და ინარჩუნებს სამყაროს.[27]
პირველი ფილოსოფოსები, რომლებმაც მკაფიოდ აღწერეს ნომინალისტური არგუმენტები, იყვნენ სტოიკოსები, განსაკუთრებით კი კრისპუსი.[28][29]
Remove ads
ძველი სტოიკოსების მსჯელობას ხშირად არასწორად იაზრებენ, რადგან ის ტერმინები, რომლებსაც იყენებდნენ, განსხვავებულ ცნებებს მოიცავდა უწინ, ვიდრე დღეს. მას შემდეგ სიტყვა „სტოიკოსი“ ნიშნავს „უემოციო“ ან ტკივილისადმი გულგრილს, რადგან სტოიკური ეთიკა ასწავლიდა „ვნებისგან“ თავისუფლებას „მიზეზის“ დაცვით. სტოიკოსები არ ცდილობდნენ ემოციების ჩაქრობას; უფრო მეტიც, ისინი ცდილობდნენ მათ გარდაქმნას მკაცრი „ასკეზა“ საშუალებით, რაც შესაძლებლობას მისცემს ადამიანს განავითაროს მკაფიო განსჯა და შინაგანი სიმშვიდე.[30] ლოგიკა, რეფლექსია და კონცენტრაცია წარმოადგენდნენ ამგვარი თვითდისციპლინის მეთოდებს, ზომიერება იყოფა თვითკონტროლად, დისციპლინასა და მოკრძალებად.
ცინიკიელიბის მსგავსად, სტოიკური ეთიკის საფუძველს წარმოადგენს იდეა, რომ სიკეთე მოიაზრებს სულის მდგომარეობას; სიბრძნესა და თვითკონტროლს. სტოიკური ეთიკა ხაზს უსვამდა წესს: „მიჰყევი არსის გზას“. ამიტომ ადამიანი უნდა შეეცადოს გათავისუფლდეს ვნებებისგან, გაითვალისწინოს, რომ „ვნების“ უძველესი მნიშვნელობა იყო „ტანჯვა“ ან „ტკივილი“,[31] ანუ „პასიურად“ რეაგირება გარეშე მოვლენებზე, რაც გარკვეულწილად განსხვავდება თანამედროვე განმარტებისგან. განასხვავეს ტერმინები: ლათ. pathos (მრავლობითში pathe), რომელიც ჩვეულებრივ ითარგმნება როგორც ვნება, ლათ. propathos ანუ ინსტინქტური რეაქცია (მაგალითად, ფიზიკური საფრთხის წინაშე გაფითრება და კანკალი) და ლათ. eupathos , რომელიც წარმოადგენს სტოიკოსი ბრძენის ნიშანს ლათ. sophos. ლათ. sophoseupatheia არის გრძნობები, რომლებიც გამოწვეულია სწორი განსჯით, ისევე, როგორც ვნებები არასწორი განსჯის შედეგად.
იდეა უნდა ყოფილიყო აპათიური (ბერძ. Ἀπάθεια, სიტყვასიტყვით „ვნების გარეშე“) ამგვარად, გონების სიმშვიდის გამომხატველი,[32] ტანჯვისგან თავისუფლი, სადაც სულიერი სიმშვიდე გათვალისწინებულ იქნებოდა უძველესი გაგებით - ობიექტურად არსებობა ან „მკაფიო განსჯა“ და თავდაჭერილობა ცხოვრების მაღალი და დაბალი დონის წინაშე.
სტოიკოსებისთვის არსი მოიცავდა არა მხოლოდ ლოგიკის გამოყენებას, არამედ ბუნების პროცესების - ლოგოსის ან უნივერსალური მიზეზის გაგებას, რაც ყოველივესთან იყო წილნაყარი. მათ განაცხადეს, რომ ცხოვრება გონივრულობისა და სათნოების შესაბამისად, არის სამყაროს ღვთიური წესრიგის თანახმად ცხოვრება, ყოველი ადამიანის საღი აზრისა და არსებითი ღირებულების აღიარებით.
ოთხი კარდინალური სიქველე სტოიკურ ფილოსოფიაში, რომელიც მომდინარეობს პლატონის სწავლებისგან (სახელმწიფო IV. 426–435):
- კეთილგონიერება (ბერძ. φρόνησις „ფჰრონეზისი“ ან ბერძ. σοφία „სოფია“, ლათიუნრად: ლათ. prudentia ან ლათ. sapientia')
- სიმამაცე (ბერძ. ανδρεία „ანდრეია“, ლათ. fortitudo)
- სამართლიანობა (ბერძ. δικαιοσύνη „დიკიაოსინე“, ლათ. iustitia )
- თავშეკავებულობა (ბერძ. σωφροσύνη „სოფროსინე“, ლათ. temperantia)
სოკრატეს შემდეგ, სტოიკოსებმა მიიჩნიეს, რომ უბედურება და ბოროტება ადამიანის ბუნებაში არსებული მიზეზის არცოდნის შედეგია. თუ ვინმე არაკეთილსინდისიერია, ეს იმიტომ, რომ მათ არ იციან საკუთარი უნივერსალური მიზეზი, რაც იწვევს არაკეთილსინდისიერად გარდაქმნას. ბოროტებისაგან გამოსავალს წარმოადგენს სტოიკური ფილოსოფიის პრაქტიკა: შეისწავლოს საკუთარი განსჯები და ქცევა და განსაზღვროს, თუ სად დაშორდებიან ისინი ბუნების უნივერსალურ მიზეზს.
სტოიკოსები დასაშვებად მიიჩნევდნენ სუიციდს იმ გარემოებებში, რომლებიც ხელს უშლიდა ადამიანთა სათნო ცხოვრებას.[33] პლუტარქე მიიჩნევდა, რომ ტირანიის პირობებში ცხოვრების მიღება შეაფერხებდა კატოსეულ სტოიკურ თვითგამორკვევას (ლათ. constantia) და შელახავდა მის თავისუფლებას მორალური არჩევანის გაკეთებაში.[34] თვითმკვლელობა შეიძლება გამართლებული იყოს, თუკი ადაამიანი ძლიერი ტკივილისა ან დაავადების მსხვერპლი გახდება,[33] მაგრამ წინააღმდეგ შემთხვევაში, თვითმკვლელობა ჩვეულებრივ განიხილება, როგორც უარი სოციალური მოვალეობის შესრულებაზე.
ინდეფერენტულ ობიექტთა დოქტრინა
ფილოსოფიური თვალსაზრისით, ინდიფერენტული საგნები ზნეობრივი კანონის გამოყენებას არ ექვემდებარება - ეს ყოველივე არ არის მორალური მიზნების ხელშემწყობი ან ხელის შემშლელი. ზნეობრივი კანონით ლეგიტიმურ ქმედებებს, ან რომლებიც გავლენას არ ახდენენ ზნეობაზე, მორალურად ინდეფერენტულ ქმედებებს უწოდებენ. ინდიფერენტულობის დოქტრინა გაჩნდა სტოიკურ სკოლაში, როგორც შედეგი დიამეტრული წინააღმდეგობისა სათნოებასა და მანკიერებას შორის (ბერძ. καθῆκον „თანმიმდევრული მოქმედებები“ ან ბუნების შესაბამისი ქმედებები; და ბერძ. ἁμαρτήματα , შეცდომები). ამ დიქოტომიის შედეგად, ობიექტების დიდი კლასი დაუდგენელი და ინდეფერენტული დარჩა.
საბოლოოდ განვითარდა „ინდეფერენტულ ობიექტთა“ სამი ქვეკლასი: ობიექტები, რომლებიც ობიექტურად თანამოქმედებენ ბუნებასთან მიმართებით; ობიექტები, რომლებიც ხელს უშლიან მას; და ინდეფერენტული ობიექტები ვიწრო გაგებით. ლათ. adiaphora-ს პრინციპი ცინიკიელების საერთო იდეას წარმოადგენდა. ფილიპ მელანხტონმა რენესანსის პერიოდში აღადგინა ინდეფერენტულ საგანთა დოქტრინია.
სულიერი სავარჯიშო
სტოიკური ფილოსოფია არ წარმოადგენს რწმენათა ან ეთიკურ მოძღვრებათა ერთობლიობას; იგია ცხოვრების გზა, რომელიც მოიცავს მუდმივ ვარჯიშსა და ტრენინგებს (ან „ასკეზა“). სტოიკური ფილოსოფიური და სულიერი პრაქტიკა მოიცავდა ლოგიკას, სოკრატულ დიალოგსა და მონოლოგს, სიკვდილის ჭვრეტასა და მოლოდინს, ყოველდღიურ რეფლექსიას პრობლემებსა და შესაძლო საკითხებზე (ვხვდებით მსგავსებას ბუდისტური მედიტაციის ზოგიერთ ფორმასთან). ფილოსოფია სტოიკოსთათვის არის მუდმივი პრაქტიკისა და თვითგამოხატვის აქტიური პროცესი.
მედიტაციებში, მარკუს ავრელიუსი განმარტავს ზოგიერთ პრაქტიკას. მაგალითად წიგნში II.I ვხვდებით:
დილით უთხარი საკუთარ თავს, რომ დღეს იხილავ მრავალ უმადურ, მოძალადე, მოღალატე, შურიან თუ ურწმუნო ხალხს, რომლებშიც სიკეთეს წილი არ მიუძღვის... უთხარი საკუთარ თავს, რომ ამით შენ ზიანი არ მოგადგება, ვერავინ შეგაცდენს, შენ კი არავისზე განრისხებდი და არც არავის შეიძულებ, რადგან თქვენ სამყაროში მოვლენილნი ხართ თანაარსებობისთვის.
ავრელიუსამდე, ეპიქტტემ საკუთარ დისკურსებში განასხვავა აქტის სამი ტიპი: განსჯა, ლტოლვა და მიდრეკილება.[35] ფრანგი ფილოსოფოსის პიერ ჰადოტის აზრით, ეპიქტეტე ამ სამი მოქმედების იდენტიფიცირებას ახდენს ლოგიკასთან, ფიზიკასა და ეთიკასთან.[36] ჰადოტი წერს მედიტაციებში, რომ „ყოველი მაქსიმა ავითარებს ერთ ან რამდენიმე დამახასიათებელ ტოპოსს (ანუ ქმედებას)“[37]
სემუს მაც სუიბნე აღწერს სულიერ ვარჯიშებს, რომელთა მიზანია ამრეკვლადი პრაქტიკის შემუშავება.[38] მრავალი მსგავსება არსებობს სტოიკურ სულიერ სავარჯიშოებსა და თანამედროვე კოგნიტურ თერაპიას შორის.[39]
სტოიკოსები ასევე ცნობილები იყვნენ სანუგეშო ვედრებებით, რომელიც სანუგეშო ლიტერატურის ნაწილს წარმოადგენდა. შემორჩენილია სენეკას სანუგეშო მიმართვები.
სტოიკოსები ჩვეულებრივ იყენებენ „ხედვას ზემოდან“, რომელიც ასახავს საზოგადოებას და სხვაობას ხელმძღვანელობით წარმოდგენილ ვიზუალიზაციაში, რაც მიზნად ისახავს „უფრო დიდი სურათის“ მოპოვებას, საკუთარი თავის სხვისთვის შესაბამის კონტექსტში დანახვას. ამასთანავე უნდა განვსაზღვროთ საკუთარი თავი მსოფლიოს კონტექსტში, რათა ჩვენი როლი და მოვლენების მნიშვნელობა გამოვიკვლიოთ.
მარკუს ავრელიუსის, მედიტაციები, წიგნი 7.48:
მნიშვნელოვანი ანარეკლი პლატონისგან. თუკი ვინმე შეეცდება ადამიანურ არსებობაზე მსჯელობას, მაშინ მან უნდა გაითვალისწიონს, არმიები, აგრარული კულტურები, დაქორწინება და განშორება, დაბადება და სიკვდილი, მართლმსაჯულება, მიტოვებული ნარჩენები, ყველა სახის ადამიანი, ბაზრები, ფესტივალები და მათი შეპირისპირებები.
Remove ads
სტოიციზმის გამორჩეული თვისებაა მისი კოსმოპოლიტიზმი; სტოიკოსების აზრით, ყოველი ადამიანი უნივერსალური სულის გამოვლინებაა, შესაბამისად ისინი ძმურად უნდა ცხოვრობდნენ და ერთმანეთს ეხმარებოდნენ. ეპიკურე საკუთარ დისკურსებში კომენტარს აკეთებს ადამიანის დამოკიდებულებაზე სამყაროსთან მიმართებით: „ყოველი ადამიანი, პირველ რიგში თანამეგობრობის მონაწილეა;“[40] ამ განწყობას ავითარებს დიოგენე სინოპელი, რომელიც ამბობს, რომ: „მე არ ვარ ათენელი ან კორინთელი, მაგრამ წარმოვადგენ მსოფლიოს მოქალაქეს.“[41]
მათ მიიჩნიეს, რომ გარეგანი განსხვავებები, როგორიცაა წოდება ან სიმდიდრე, არანაირ მნიშვნელობას არ თამაშობს სოციალურ ურთიერთობებში. ამის ნაცვლად, ისინი მხარს უჭერდნენ კაცობრიობის კეთილ ურთიერთთანაცხოვრებასა და ყველა ადამიანის ბუნებრივ თანასწორობას. სტოიციზმი გახდა ბერძნულ-რომაული სამყაროს ყველაზე გავლენიანი სკოლა და წარმოშვა არაერთი შესანიშნავი მწერალი და პიროვნება, მაგალითად, კატო უმცროსი და ეპიქტეტე.
კერძოდ, ისინი გამოირჩეოდნენ მონებისადმი გულმოწყალებით. სენეკა ამბობს: „გახსოვდეთ, რომ მას, ვისაც მონას უწოდებთ, ისევე მოევლინა ქვეყანას, როგრც თქვენ, იმავე ცაზე ეღიმება, იმავე ჰაერით საზრდოობს, ცოცხლობს და კვდება“.[42]
Remove ads
ანგლიკანელმა მღვდელმა მაქსველ სტანიფორტმა 1964 წელს მედიტაციების შესავალში განიხილა სტოიციზმის დიდი გავლენა ქრისტიანობაზე. მისი მტკიცებით, მეოთხე სახარების ავტორმა გამოაცხადა ქრისტე ლოგოსად, რომელიც „დიდი ხნით ადრე წარმოადგენდა სტოიციზმის ერთ-ერთ წამყვან ტერმინს, და რომელიც თავდაპირველად იყო არჩეული იმის ასახსნელად, თუ როგორ მოხდა ღმერთის კავშირი სამყაროსთან“.[43] წმინდა ამბროსი მილანელის თქმით: „ხმა არის ქრისტიანი ეპისკოპოსისა, მაგრამ წესები ზენონისა“.[44][45] იმასთან დაკავშირებით, რასაც მან „ღვთაებრივი სული“ უწოდა, სტანისფორტი წერს:
კლეანტესი, რომელსაც სურდა უფრო მკაფიო მნიშვნელობა მიენიჭებინა ზენონის „შემოქმედებითი ცეცხლისთვის“, პირველმა წარმოადგინა ტერმინი პნევმა ან „სული“. ცეცხლის მსგავსად, ეს ინტელექტუალური „სული“ წარმოიქმნა, როგორც მგრძნობიარე ობიექტი, რომელიც მსგავსია ჰაერისა ან სუნთქვის ნაკადის, მაგრამ არსებითად ფლობს სითბოს ხარისხსაც; ის იმანენტურია სამყაროში, როგორც ღმერთი, და ადამიანში, როგორც სული და მაცოცხლებელი პრინციპი. ცხადია, ეს გრძელ ნაბიჯს არ წარმოადგენს ქრისტიანული ღვთისმეტყველების „სულიწმინდის-კენ“. „უფალი და სიცოცხლის მომცემი“, დღესაც აშკარად გამოიხატება - ქრისტიანულ და სტოიკურ აღქმაში - როგორც სასიცოცხლო ცეცხლისა და კეთილისმყოფელი სითბოს მომნიჭებელი.[46]
სამების შესახებ სტაინფორტი წერს:
სამების დოქტრინაში, მამის, ძისა და სულიწმინდის საეკლესიო კონცეფცია პოულობს თავის ჩანასახს საღვთო ერთობის სხვადასხვა სტოიკურ სახელებში. ამრიგად, სენეკა წერდა უზენაესი ძალის შესახებ, რომელიც სამყაროს აყალიბებს: „ამ ძალას ჩვენ ზოგჯერ ვუწოდებთ ყოვლისმპყრობელ ღმერთს, ხან უსხეულო სიბრძნეს, ხან სულიწმიდას, ზოგჯერ ბედს“. ეკლესიას მხოლოდ უარი უნდა ეთქვა ამ ტერმინთაგან უკანასკნელზე, რომ მიეღწია ღვთიური ბუნებისთვის მისაღები განსაზღვრება; ხოლო შემდგომი მტკიცება „სამის ერთობა“, რომელსაც თანამედროვე გონება პარადოქსულად მიიჩნევს, სტოიკური წარმოდგენების მცოდნეებისთვის სართო არაფერი ჰქონდა.[46]
მოციქული პავლე ხვდებოდა სტოიკოსებს ათენში ყოფნის დროს, ნათქვამია მისივე წერილებში. პავლე მნიშვნელოვნად ავლენდა სტოიკური ფილოსოფიის ცოდნას, სტოიკური ტერმინებისა და მეტაფორების გაანალიზებაში ეხმარებოდა მის თანამედროვე ქრისიტან მოღვაწეებს.[47] სტოიკური გავლენა ასევე ჩანს წმინდა ამბროსის, მარკუს მინუციუს ფელიქსისა და ტერტულიანეს შრომებში.[48]
ეკლესიის მამები სტოიციზმს „წარმართულ ფილოსოფიად“ თვლიდნენ;[49][50] ამის მიუხედავად, ადრეულმა ქრისტიანმა მწერლებმა გამოიყენეს სტოიციზმის ზოგიერთი ძირითადი ფილოსოფიური ცნება. ეს ტერმინებია: „ლოგოსი“, „სათნოება“, „სული“ და „სინდისი“,[26] თუმცა პარალელები სცილდება ტერმინოლოგიის გაზიარებასა და ქრისტიანობაში გადმოტანას. როგორც სტოიციზმი, ასევე ქრისტიანობა ამტკიცებს შინაგან თავისუფლებას გარეშე სამყაროს წინაშე. რწმენა ბუნებისა ან ღმერთისა, თანდაყოლილი გრძნობაა - ანუ კაცობრიობის „დაჟინებული ლტოლვა“.[26] ორივე მათგანი ცდილობს ვნებებისა და დაქვემდებარებული ემოციების დათრგუნვას, რათა კაცობრიობის უმაღლესი შესაძლებლობები მიღწევადი გახდეს.
საუკუნეების განმავლობაში მრავალი ქრისტიანი დიდ პატივს სცემდა სტოიკურ ნაწერებს, როგორიცაა მარკუს ავრელიუსის მედიტაციები. აღმოსავლეთის მართლმადიდებლური ეკლესია დღემდე ეთანხმება სტოიკურ იდეალებს. წმინდა ამბროსი მილანელი საკუთარ თეოლოგიაში აქტიურად იყენებდა სტოიკურ ფილოსოფიას.
შუასაუკუნეებისა და რომაელი სტოიკოსები ასწავლიდნენ, რომ სექსი მხოლოდ ქორწინებაშია,[51][52] მხოლოდ ერთიანი და პროკრეციული მიზნებისათვის. ამ სწავლებას კათოლიკური ეკლესია დღემდე ეთანხმება.
- ზენონ ციტიუმელი (332–262 ძვ.წ.), სტოიციზმისა და სტოიკური სკოლის დამფუძნებელი (სტოა) ათენში
- არისტო კიოსელი (fl. 260 ძვ.წ.), ზენონის მოწაფე;
- ჰერლიუს კართაგელი (ძვ.წ. III საუკუნე)
- კლეანტეს ასოსელი) (330–232 ძვ.წ.), სტოიკური აკადემიის მეორე ხელმძღვანელი
- კრისპუსი (280–204 ძვ. წ.), აკადემიის მესამე ხელმძღვანელი
- დიოგენე ბაბილონელი (230–150 ძვ.წ.)
- ანტიპათერ ტარსუსელი (210–129 ძვ.წ.)
- პანათეიუს როდესელი (185–109 ძვ.წ)
- პოსიდენიუს აპამეიელი (135–51 ძვ.წ.)
- დიოდოტუსი (120–59 ძვ.წ.), ციცერონის მასწავლებელი
- კატო უმცროსი (94–46 ძვ.წ.)
- სენეკა (4 ძვ.წ.–ახ.წ. 65)
- გაიუს მუსონიუს რუფუსი (I საუკუნე)
- რუბელის პლაუტუსი (ახ.წ. 33–62)
- პუბლიუს ლოდიუს თრასეა პაეტიუსი (I საუკუნე)
- ლუციუს ანაეუს კორნუტუსი (I საუკუნე)
- ეპიქტეტე (ახ.წ. 55–135)
- ჰიეროკლე (II საუკუნე)
- მარკუს ავრელიუსი (ახ.წ. 121–180)
მნიშვნელოვანი წყაროები
- A. A. Long(ინგლისური)ქართ. and D. N. Sedley(ინგლისური)ქართ., The Hellenistic Philosophers Cambridge: Cambridge University Press, 1987.
- Inwood, Brad & Gerson Lloyd P. (eds.) The Stoics Reader: Selected Writings and Testimonia Indianapolis: Hackett 2008.
- Long, George(ინგლისური)ქართ. Enchiridion by Epictetus, Prometheus Books, Reprint Edition, January 1955.
- Gill C. Epictetus, The Discourses, Everyman 1995.
- Irvine, William, A Guide to the Good Life: The Ancient Art of Stoic Joy (Oxford: Oxford University Press, 2008) ISBN 978-0-19-537461-2
- Hadas, Moses (ed.), Essential Works of Stoicism, Bantam Books 1961.
- Harvard University Press Epictetus Discourses Books 1 and 2, Loeb Classical Library Nr. 131, June 1925.
- Harvard University Press Epictetus Discourses Books 3 and 4, Loeb Classical Library Nr. 218, June 1928.
- Long, George, Discourses of Epictetus, Kessinger Publishing, January 2004.
- Lucius Annaeus Seneca the Younger (transl. Robin Campbell), Letters from a Stoic: Epistulae Morales Ad Lucilium (1969, reprint 2004) ISBN 0-14-044210-3
- მარკუს ავრელიუსი, Meditations(ინგლისური)ქართ., translated by Maxwell Staniforth; ISBN 0-14-044140-9, or translated by Gregory Hays; ISBN 0-679-64260-9.
- Oates, Whitney Jennings, The Stoic and Epicurean Philosophers, The Complete Extant Writings of Epicurus, Epictetus, Lucretius and Marcus Aurelius, Random House, 9th printing 1940.
კვლევები
- Bakalis, Nikolaos, Handbook of Greek Philosophy: From Thales to the Stoics. Analysis and Fragments, Trafford Publishing, May 2005, ISBN 1-4120-4843-5
- Becker, Lawrence C.(ინგლისური)ქართ., A New Stoicism (Princeton: Princeton Univ. Press, 1998) ISBN 0-691-01660-7
- Brennan, Tad, The Stoic Life (Oxford: Oxford University Press, 2005; paperback 2006)
- Brooke, Christopher. Philosophic Pride: Stoicism and Political Thought from Lipsius to Rousseau (Princeton UP, 2012) excerpts
- Inwood, Brad (ed.), The Cambridge Companion to The Stoics (Cambridge: Cambridge University Press, 2003)
- Lachs, John(ინგლისური)ქართ., Stoic Pragmatism (Indiana University Press, 2012) ISBN 0-253-22376-8
- Long, A. A.(ინგლისური)ქართ., Stoic Studies (Cambridge University Press, 1996; repr. University of California Press, 2001) ISBN 0-520-22974-6
- Robertson, Donald, The Philosophy of Cognitive-Behavioral Therapy: Stoicism as Rational and Cognitive Psychotherapy (London: Karnac, 2010) ISBN 978-1-85575-756-1
- Robertson, Donald, How to Think Like a Roman Emperor: The Stoic Philosophy of Marcus Aurelius. 'New York: St. Martin's Press, 2019.
- Sellars, John, Stoicism (Berkeley: University of California Press, 2006) ISBN 1-84465-053-7
- William O. Stephens(ინგლისური)ქართ., Stoic Ethics: Epictetus and Happiness as Freedom (London: Continuum, 2007) ISBN 0-8264-9608-3
- Strange, Steven (ed.), Stoicism: Traditions and Transformations (Cambridge: Cambridge Univ. Press, 2004) ISBN 0-521-82709-4
- Zeller, Eduard(ინგლისური)ქართ.; Reichel, Oswald J., The Stoics, Epicureans and Sceptics, Longmans, Green, and Co., 1892
ქართულენოვანი ლიტერატურა
- წერეთელი, ს. „ანტიკური ფილოსოფია“, თბილისი, 1968
- გოგიბერიძე, მ., „ფილოსოფიის ისტორია“ ტ. 1, თბილისი, 1941
- Stoicism entry by Dirk Baltzly in the Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- Stoicism entry in the Internet Encyclopedia of Philosophy.
- The Stoic Library.
- Stoic Logic: The Dialectic from Zeno to Chrysippus.
- Annotated Bibliography on Ancient Stoic Dialectic.
- The Stoic Library
- Stoic Logic: The Dialectic from Zeno to Chrysippus
- Annotated Bibliography on Ancient Stoic Dialectic
- A bibliography on Stoicism by the Stoic Foundation. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 September 2012. ციტირების თარიღი: 14 September 2012
- BBC Radio 4's In Our Time programme on Stoicism (requires Flash)
- An introduction to Stoic Philosophy დაარქივებული 2012-03-13 საიტზე Wayback Machine.
- The Stoic Registry (formerly New Stoa) :Online Stoic Community
- Stoicism Today Project დაარქივებული 2012-11-30 საიტზე Wayback Machine.
- The Four Stoic Virtues
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads