ადამიანის უფლებები

ადამიანის უფლებები — გაეროს განმარტებით, არის თანდაყოლილი უფლებები ყველა ადამიანური არსებისთვის, განურჩევლად რასისა, სქესისა, ეროვნებისა, ეთნიკურობისა, ენისა, რელიგიისა ან სხვა ნებისმიერი სტატუსისა. ადამიანის უფლებები მოიცავს უფლებებს სიცოცხლესა და თავისუფლებაზე, მონობისა და წამებისგან თავისუფლებას, გამოხატვისა და სიტყვის თავისუფლებას, მუშაობისა და განათლების უფლებას, და მრავალ სხვას.

ადამიანის უფლებების ზოგადი სფერო რეგულირდება საერთაშორისო სამართლით, ისევე როგორც ეროვნული და მუნიციპალური კანონმდებლობებით, რამდენადაც საერთაშორისო სამართალი განხორციელდება იმ შემთხვევაში, რამდენადაც ის გამოიხატება ადგილობრივ კანონმდებლობებში, თუმცა ფუნდამენტური ლეგალური ქოლგა საერთაშორისო სამართლის ქვეშაა დაცული, იმდენად, რამდენადაც ადამიანის უფლებები გამოხატავს იმ ძირითად მორალურ პრინციპებსა და ნორმებს, ადამიანის ცხოვრებისა და ქცევის გარკვეული სტანდარტების შესახებ, რომელზეც შეთანხმებულია საერთაშორისო ცივილიზაცია. ადამიანის უფლებების დოქტრინა, საერთაშორისო სამართლისა და გლობალური თუ რეგიონალური ორგანიზაციების საქმიანობის გარდა, მოქმედებს და რეგულირდება ასევე სახელმწიფოებისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების ღონისძიებებისა და პოლიტიკების შედეგად.

ადამიანის უფლებები საყოველთაოდ გაგებულია, როგორც განუყრელი, ფუნდამენტური უფლებები, რაც გამომდინარეობს მხოლოდ ადამიანურ არსებად ყოფნიდან, შესაბამისად ისინი უნივერსალურია და ეგალიტარიანული იმ გაგებით, რომ ყველასთვის ერთია. სწორედ ამ პრინციპებიდან გამომდინარე, ადამიანის უფლებების გაგება ავალდებულებს სახელმწიფოებს და პიროვნებას, პატივი სცეს სხვა ადამიანების უფლებებს, რაც მათ შორის იმაშიც გამოიხატება, რომ ამ უფლებების წართმევა დაუშვებელია სამართლებრივი პასუხისმგებლობის შემთხვევაშიც კი, ისევე, როგორც ისეთი გარემოებების შემთხვევაში, მაგალითად, როგორიცა არასამართლებრივი დაპატიმრება, წამება ან ჩამოხრჩობა.

ადამიანის უფლებების ფილოსოფია მიემართება ეგზისტენციალურ, პოლიტიკურ და სამართლებრივ საკითხებს, როგორიცაა არსებობა, არსი, ბუნება, უნივერსალობა, სამართლიანობა, და ადამიანის უფლებების ლეგალური სტატუსი. მტკიცებები ადამიანის უფლებების განუყრელობისა და უნივერსალურობის შესახებ, ისევე როგორც თავად ცნება „უფლების“ განსაზღვრება ხშირად იწვევდა კრიტიკულ, სკეპტიკურ და წინააღმდეგობრივ ფილოსოფიურ დაშვებებს. ამ დაეჭვებებმა, რეფლექსიამ და კრიტიკულმა პასუხებმა დროთა განმავლობაში შექმნა ადამიანის უფლებების პოლიტიკური და სამართლის ფილოსოფიის ახალი განზომილებები. კონსენსუსი არსებობს იმაზე, რომ ადამიანის უფლებები მოიცავს უფლებების ფართო ვარიაციებს, თუმცა დებატების საგანია, თუ მათგან რომელი კონკრეტული უფლებები უნდა ჩაითვალოს ადამიანის უფლებების ძირითად ჩარჩოში. ნაწილი ამტკიცებს, რომ განუყრელი უფლებების ზოგად ჩარჩოში მოიაზრება ისეთი უფლებებიც, როგორიცაა, მაგალითად, უფლება სამართლიან სასამართლოზე, მონობისგან დაცვა, გენოციდის აკრძალვა ან განათლების უფლება, ნაწილი კი გვთავაზობს, რომ ადამიანის უფლებების ჩარჩო იყოს მინიმალური, რათა თავიდან აცილებულ იქნას ჩაგვრის უკიდურესი გამოვლინებები.

ძირითადი იდეები, რომლებმაც შექმნა ადამიანის უფლებათა მოძრაობა, განვითარდა მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ, მათ შორის, ისეთ მოვლენებზე რეაქციით, როგორიც იყო ჰოლოკოსტი. ამ მოვლენების კულმინაცია იყო ადამიანის უფლებთა საყოველთაო დეკლარაციის მიღება პარიზში, გაეროს გენერალურ ასამბლეაზე 1948 წელს. იქამდე, ამგვარი უნივერსალური კონცეფცია არ არსებობდა - თუმცა წინამორბედი ადამიანის უფლებათა დისკურსისა იყო „ბუნებრივი უფლებები“, რომელიც შუა საუკუნეების ბუნებრივი სამართლის ტრადიციის ნაწილი იყო - ეს გაგებები პოპულარული გახდა ევროპული განმანათლებლობის დროს, ჯონ ლოკის, ფრენსის ჰიუჩსონის, ჟან-ჟაკ ბურლამაკის და სხვა ფილოსოფოსების მოღვაწეობისას, რაც მოგვიანებით ფრანგული რევოლუციისა და ამერიკული რევოლუციის პოლიტიკურ დისკურსადაც იქცა. თანამედროვე არგუმენტები ადამიანის უფლებათა დისკურსში შემუშავდა XX საუკუნის მეორე ნახევარში, როგორც რეაქცია მონობაზე, წამებაზე, გენოციდზე, სამხედრო დანაშაულებზე და სხვა, როგორც ადამიანის მოწყვლადობის აღიარება ასეთი მოქმედებებისადმი და შემაჩერებელი ზომების მიღება უფრო სამართლიანი საზოგადოებების არსებობის შესაძლებლობისათვის.

ისტორია

ადამიანის უფლებების თანამედროვე დისკურსის წინამორბედი იყო შუა საუკუნეებში წარმოშობილი იდეები, რომლებიც XVII საუკუნეში ევროპულ განმანათლებლობას ახლდა თან. ამ ეპოქის ინგლისელი ფილოსოფოსი, ჯონ ლოკი ასაბუთებდა, რომ სიცოცხლის, თავისუფლებისა და საკუთრების უფლება ის ფუნდამენტური უფლებებია, რომლებიც არ შეიძლება დაექვემდებაროს სოციალურ კონტრაქტს. XVIII საუკუნის ორმა მთავარმა მოვლენამ, საფრანგეთში 1789 წელს და ამერიკის შეერთებულ შტატებში 1776 წელს, საფუძველი დაუდო ორ ძირითად დოკუმენტს, რომლებშიც არტიკულირებულ იქნა ადამიანის გარკვეული უფლებები - ეს იყო ფრანგული „ადამიანისა და მოქალაქის უფლებების დეკლარაცია“ და ამერიკული „შეერთებული შტატების დამოუკიდებლობის დეკლარაცია“, რომლებიც ეხებიან სამოქალაქო და ადამიანის უფლებების თავდაპირველ ჩარჩოს.

ადამიანის უფლებების დისკურსის თავდაპირველი ჩარჩოს გაჩენისთანავე გაჩნდა პირველი კრიტიკული გამოხმაურებებიც. 1791 წელს, ოლიმპია დე გუჟმა, ფრანგმა პუბლიცისტმა და პოლიტიკურმა აქტივისტმა ქალმა, რომელიც მაშინდელ საფრანგეთში ქალთა უფლებების აღიარებისთვის იბრძოდა, დაწერა „ადამიანისა და მოქალაქის უფლებების დეკლარაციის“ ალტერნატიული დეკლარაცია, სახელად „ქალისა და მოქალაქის უფლებების დეკლარაცია“, ვინაიდან სიტყვა „ადამიანი“ დეკლარაციის ოფიციალურ ვერსიაში უდრიდა „კაცს“ (ფრანგ. „l’homme“).

XVIII და XIX საუკუნეებში ამ დოქტრინის განვითარებაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ასევე ისეთი ფილოსოფოსების შრომებმა, როგორიცაა ჯონ სტიუარტ მილი და გეორგ ვილჰელმ ჰეგელი. 1849 წელს ჰენრი დეივიდ თოროუ, საკუთარ ტრაქტატში „სამოქალაქო დაუმორჩილებლობის მოვალეობაზე“, წერდა ადამიანის უფლებებზე, რამაც, მოგვიანებით, დიდი გავლენა მოახდინა სამოქალაქო და ადამიანის უფლებების გარშემო მოაზროვნეებზე.

წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტის დაფუძნება, ასევე 1864 წელს ჟენევას პირველი კონვენციები საფუძვლად დაედო საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის დაფუძნებას, რომელიც, ეტაპობრივად, ორი მსოფლიო ომის პარალელურად ვითარდებოდა.

პირველი მსოფლიო ომის დასასრულს, 1919 წელს, ვერსალის ზავის დადებისას მიმდინარე მოლაპარაკებების ფარგლებში დაფუძნდა ერების ლიგა, რომელმაც მიზნად დაისახა საყოველთაო უსაფრთხოების მიზნით ომის პრევენცია, ქვეყნებს შორის მოლაპარაკებების წარმოება და დიპლომატიის განვითარება. ამ მიზნებმა სხვადასხვა უფლებების გარანტირების საფუძველი შექმნა, რომლებიც მოგვიანებით ადამიანის უფლებათა უნივერსალურ დეკლარაციაში აისახა. ერების ლიგა ასევე მხარს უჭერდა უამრავ ყოფილ კოლონიას მათ ტრანზიციულ პერიოდში დამოუკიდებელ ქვეყნებად ჩამოყალიბებაში. ერების ლიგის (ახლა უკვე გაეროს) ფარგლებში დაფუძნდა ასევე შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია. დღეს ILO-ს ძირითადი მიზნები ადამიანებისთვის მთელ მსოფლიოში ღირსეული შრომის პირობების, შრომითი უფლებების, სამუშაო ადგილზე გენდერული თანასწორობისა და შრომითი უსაფრთხოების უზრუნველყოფაა.

ადამიანის უფლებათა დისკურსი მნიშვნელოვნად გაფართოვდა XX საუკუნეში, რასაც XIX საუკუნეში მომხდარმა დიდმა სოციალურმა ცვლილებებმა (მონობის გაუქმება, ინდუსტრიული რევოლუციები და სხვა) დაუდო საფუძველი. XIX საუკუნემ წარმოშვა ასევე სხვადასხვა სოციალური და რეფორმისტული მოძრაობები. ინდუსტრიალიზაციის კვალდაკვალ წარმოშობილ გაფიცვებთან ერთად ვითარდებოდა პროფკავშირული ორგანიზაციები რომლებიც მშრომელებისთვის გაფიცვის უფლების მოპოვებისათვის, ბაზისური სამუშაო პირობებისა და ბავშვთა შრომის აკრძალვისთვის იბრძოდნენ. XX საუკუნის პირველ ნახევარში მსოფლიოს სხვადასხვა წერტილში ქალებმა მოიპოვეს ხმის უფლება, მათ შორის ერთ-ერთი პირველი იყო საქართველო - 1918 წელს.

ადამიანის უფლებებისთვის ბრძოლაში მნიშვნელოვანი წვლილი აქვს ეროვნულ განმათავისუფლებელ მოძრაობებს კოლონიალიზმის წინააღმდეგ. მათ შორის, ყველაზე გავლენიანი იყო მაჰათმა განდის მოძრაობა ინდოეთში ბრიტანეთისაგან გასათავისუფლებლად და ასევე განდის სოციალური და პოლიტიკური შეხედულებები. XX საუკუნე ასევე გამორჩეულია დიდი ხნის განმავლობაში რეპრესირებული რასობრივი და რელიგიური უმცირესობების მოძრაობებით, მათ შორის შავკანიანთა განმათავისუფლებელი მოძრაობით ამერიკაში. შედარებით მოგვიანებით, XX საუკუნე ასევე საინტერესოა ე.წ. იდენტობის პოლიტიკის მოძრაობების გაჩენით.

1948 წელს, მეორე მსოფლიო ომის დროს მიმდინარე მოვლენების საპასუხოდ, გაერთიანებული ერების გენერალურ ასამბლეაზე მიღებულ იქნა ადამიანის უფლებათა უნივერსალური დეკლარაცია, რომელიც დღემდე ადამიანის უფლებათა გარანტიის მთავარი საერთაშორისო დოკუმენტია, მოიცავს რა ძირითად სამოქალაქო, ადამიანურ, ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს.

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია და ძირითადი კონვენციები

ადამიანის უფლებათა დეკლარაციის წერაში ჩართული იყო ექსპერტებისაგან დაკომპლექტებული კომიტეტი ყველა კონტინენტისა და მთავარი რელიგიების წარმომადგენლებისაგან, ასევე, დოკუმენტი დაიწერა ისეთ ადამიანებთან კონსულტაციით, როგორიცაა მაჰათმა განდი. სამოქალაქო უფლებებთან ერთად, ძირითადი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების გარანტირება დაეფუძნა გაგებას, რომ ადამიანის ბაზისური უფლებები განუყოფელია და ზემოთჩამოთვლილი სხვადასხვა სახეები უფლებების, მათი განხორციელება ერთმანეთთანაა დაკავშირებული.

მიუხედავად იმისა, რომ დეკლარაციის მიღების მომენტში ამ პრინციპის წინააღმდეგ არცერთი წევრი ქვეყანა არ წასულა (დეკლარაცია მიღებულ იქნა ერთხმად საბჭოთა კავშირის, სამხრეთ აფრიკაში აპართეიდის რეჟიმისა და საუდის არაბეთის თავშეკავებით), მოგვიანებით, ეს პრინციპი მნიშვნელოვან გამოწვევებს წააწყდა და დღესაც დებატების საგანია.

ცივი ომის დაწყებასთან ერთად, მალევე დეკლარაციის მიღებიდან, გამოჩნდა რომელი ქვეყნები ანიჭებდნენ პრიორიტეტს დეკლარაციის მიერ განსაზღვრული განუყრელი უფლებებიდან რომელს, მიუხედავად იმისა, რომ ერთხმად იყო აღიარებული ამ უფლებათა ურიერთგანპირობებულობა. კაპიტალისტური ქვეყნები უფრო მეტად ორიენტირდებოდნენ სამოქალაქო და ადამიანის უფლებების გაგებაზე, სოციალისტური ქვეყნები კი სოციალური და ეკონომიკური უფლებების უზრუნველყოფაზე.

1966 წელს, გაერომ მიიღო სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებზე საერთაშორისო შეთანხმება (ICCPR) და ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებზე საერთაშორისო შეთანხმება (ICESCR), რომლებიც ძალაში 1967 წელს შევიდა, მას შემდეგ რაც რატიფიცირებულ იქნა ქვეყნების მნიშვნელოვანი რიცხვის მიერ. მიუხედავად ICCPR-ის შინაარსისა, რომელიც არ ითვალიწინებდა ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს, აშშ-მ აღნიშნული შეთანხმება მხოლოდ 1992 წელს მიიღო. ICESCR მიიღო 155-მა ქვეყანამ, რომლებიც ვალდებულნი გახდნენ დაეწყოთ მუშაობა თავიანთი მოქალაქეებისათვის ბაზისური ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების მინიჭებაზე.

ამის შემდეგ შემუშავდა მთელი რიგი შეთანხმებები, რომლებიც საერთაშორისო დონეზე მოქმედებს, როგორც ადამიანის უფლებების ძირითადი ინსტრუმენტები. ძირითადი ჩამონათვალი შემდეგია:

• კონვენცია გენოციდის დანაშაულის პრევენციისა და მის გამო დასჯის შესახებ (მიღებულ იქნა 1948 წელს, ძალაში შევიდა 1951-ში).
• კონვენცია რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრისათვის (მიღებულ იქნა 1966 წელს, ძალაში შევიდა 1969-ში).
• კონვენცია ქალთა წინააღმდეგ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრისთვის (ძალაში შევიდა 1981 წელს)
• გაეროს კონვენცია წამების წინააღმდეგ (მიღებულ იქნა და ძალაში შევიდა 1984 წელს)
• კონვენცია ბავშვთა უფლებების შესახებ (მიღებულ იქნა და ძალაში შევიდა 1989 წელს)
• საერთაშორისო კონვენცია ყველა მიგრანტი მშრომელისა და მათი ოჯახის წევრების დაცვის შესახებ (მიღებულ იქნა 1990 წელს)
• რომის სტატუტი - სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლო (ძალაში შევიდა 2002 წელს)

ადამიანის უფლებების დაცვა საერთაშორისო დონეზე

გაერო მთავარი საერთაშორისო ორგანოა, რომელიც საერთაშორისო დონეზე იცავს ადამიანის უფლებებს საყოველთაოდ მიღებული იურისდიქციით - ადამიანის უფლებების საყოველთაო კანონმდებლობით. გაეროს ადამიანის უფლებებზე პასუხისმგებელი მთავარი ორგანოა „ადამიანის უფლებათა დაცვის უმაღლესი კომისარიატის ოფისი“. გაეროს ასევე აქვს ალტერნატიული მანდატი: „საერთაშორისო თანამშრომლობისთვის, რომელიც ეკონომიკური, სოციალური, კულტურული და ჰუმანიტარული ხასიათის საერთაშორისო პრობლემების გადაჭრაზე მუშაობს, ასევე ადამიანის უფლებების და ფუნდამენტური თავისუფლებების გავრცელებასა და მხარდაჭერაზე ყველასთვის რასის, სქესის, ენის და რელიგიის მიუხედავად.“ ადამიანის უფლებების დარღვევებს მონიტორინგს უწევს ასევე მთელი საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციები, როგორიცაა Amnesty International, Human Rights Watch, World Organisation Against Torture, Freedom House, International Freedom of Expression Exchange და Anti-Slavery International. ეს ორგანიზაციები აგროვებენ მტკიცებულებებს და დოკუმენტაციას ადამიანის უფლებათა დარღვევების შესახებ და ადვოკატირებენ ადამიანის უფლებების დაცვისაკენ.

ომის დანაშაულები და დანაშაულები კაცობრიობის წინააღმდეგ, გენოციდის ჩათვლით, არის საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის რეგულირების საგანი.

სახელმწიფო და არასახელმწიფო აქტორები

კომპანიები, არასამთავრობო ორგანიზაციები, პოლიტიკური პარტიები, არაფორმალური ჯგუფები და ინდივიდები განსაზღვრულია არა-სახელმწიფო აქტორებად.

მულტინაციონალური კომპანიები ძალიან დიდ და მზარდ როლს თამაშობენ ადამიანის უფლებათა ჩარჩოს დარღვევაში, ისევე როგორც პასუხისმგებელნი არიან ადამიანის უფლებების დარღვევათა ფართო შემთხვევებზე.

მიუხედავად იმისა, რომ ლეგალური და მორალური გარემო საკმარისად ჩამოყალიბებულია, სახელმწიფოებისაგან განსხვავებით, მულტინაციონალური კომპანიების პასუხისმგებლობის საკითხი არამკაფიოდ განსაზღვრულია. მულტინაციონალური კომპანიები ლეგალურად პასუხისმგებელნი არიან უშუალოდ მათ შეარჰოლდერებთან და არა მათთან, ვისაც მათი ქმედებები აზიანებს. ასეთი კომპანიების ეკონომიკა ხშირად გაცილებით დიდია, ვიდრე რომელიმე ქვეყნის, რომელშიც ისინი საქმიანობენ და შესაძლოა, ფლობდნენ მნიშვნელოვან ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ძალაუფლებას. არ არსებობს საერთაშორისო ხელშეკრულება, რომელიც მოიცავდა კონკრეტულად კომპანიების ქცევის საკითხს ადამიანის უფლებებთან მიმართებაში, ხოლო ეროვნული კანონმდებლობები ამ მხრივ შეზღუდულია. ჟან ციგლერი, გაეროს ადამიანის უფლებების კომისარიატის სპეციალური რეპორტიორი საკვების უფლების შესახებ, 2003 წლის ანგარიშში წერს: „ზრდადი ძალაუფლება ტრანსნაციონალური კორპორაციები, გაფართოება ამ ძალაუფლებისა პრივატიზაციით, დერეგულაციითა და სახელმწიფოს როლის შემცირებით იმასაც ნიშნავს, რომ დროა, განვითარეს სავალდებულო ლეგალური ნორმები რომელიც აიძულებს კორპორაციებს, დაუახლოვდნენ ადამიანის უფლებათა სტანდარტებს და შეზღუდავს მათი ძალაუფლებრივი პოზიციის გათვალისწინებით პოტენციურ დარღვევებს.“

2003 წლის აგვისტოში ადამიანის უფლებათა კომისარიატის ქვე-კომისიამ ადამიანის უფლებათა დაცვისა და გავრცელების შესახებ შეიმუშავა კანონპროექტი სახელად „პასუხისმგებლობათა ნორმები ტრანსნაციონალური კორპორაციებისა და სხვა ბიზნეს კომპანიებისათვის ადამიანის უფლებებთან მიმართებაში“. კანონპროექტი 2004 წელს განიხილა ადამიანის უფლებათა კომისარიატმა, თუმცა მას არ გააჩნია სავალდებულო სტატუსი და კორპორაციების საქმიანობა ამ მხრივ არ არის შემოწმებადი.

ლიტერატურა

• Nickel, James. "with assistance from Thomas Pogge, MBE Smith, and Leif Wenar (December 13, 2013)." Stanford Encyclopedia of Philosophy, Human Rights (2014).
• Claude, Richard Pierre, and Burns H. Weston, eds. Human rights in the world community: issues and action. University of Pennsylvania Press, 1992.
• Clapham, Andrew. "Human rights obligations of non-state actors in conflict situations." International Review of the Red Cross 88, no. 863 (2006): 491-523.
• Clapham, Andrew, and Scott Jerbi. "Categories of corporate complicity in human rights abuses." Hastings Int'l & Comp. L. Rev. 24 (2000): 339.
• Gary, J. "Bass (book reviewer), Samuel Moyn (author of book being reviewed),(October 20, 2010)." The New Republic, The Old New Thing (2014).
• Freeman, M. D. "Human rights, childrens rights and judgement-some thoughts on reconciling universality and pluralism." INTERNATIONAL JOURNAL OF CHILDRENS RIGHTS 10 (2002): 345-354.
• Moyn, Samuel. The last utopia: human rights in history. Harvard University Press, 2012.
• Tuckness, Alex. "Locke’s political philosophy." (2005).
• De Gouges, Olympe. "Declaration of the Rights of Woman and the Female Citizen." The French Revolution and Human Rights: A Brief Documentary History (1791): 124-129
• Tomuschat, Christian, ed. the United Nations at age fifty: a legal perspective. Vol. 23. Martinus Nijhoff Publishers, 1995.
• Glendon, Mary Ann. A world made new: Eleanor Roosevelt and the Universal Declaration of Human Rights. Random House Trade Paperbacks, 2001.
• Glendon, Mary Ann. "The rule of law in the Universal Declaration of Human Rights." Nw. UJ Int'l Hum. Rts. 2 (2004): 1.
• Ball, Olivia, and Paul Gready. The no-nonsense guide to human rights. New Internationalist, 2006.
• Tuori, Taina Maarit. "From League of Nations Mandates to Decolonization. A Brief History of Rights." In Revisiting the Origins of Human Rights, pp. 267-292. Cambridge University Press, 2015.
• Calhoun, Craig. The roots of radicalism: Tradition, the public sphere, and early nineteenth-century social movements. University of Chicago Press, 2012
• Stowell, David O. Streets, railroads, and the great strike of 1877. University of Chicago Press, 1999.
• Hobsbawm, E. J. "Trade union history." The Economic History Review 20, no. 2 (1967): 358-364.
• Chakrabarty, Bidyut. Social and political thought of Mahatma Gandhi. Routledge, 2006.
• Allen, Robert L. Black awakening in capitalist America: An analytic history. Garden City, NY: Doubleday, 1970.

Heyes, Cressida. "Identity politics." (2002).

• Omotosho, M. "Report to the Economic and Social Council on the Sixtieth Session of the Commission (E/CN. 4/2004/L. 11/Add. 6)." Ginebra: Commission of Human Rights, Naciones Unidas (2004).
• ძიძიგური. ნინო. „ქართველი ქალების როლი ქართული ნაციონალიზმის ფორმირებაში (XIX ს-ის მეორე ნახევარი-1918 წელი).“ PhD diss., 2018.

რესურსები ინტერნეტში

• ენციკლოპედია „ბრიტანიკა“