ყაზახეთი

ყაზახეთის რესპუბლიკა (ყაზახ. Қазақстан Республикасы; რუს. Республика Казахстан) — ტრანსკონტინენტური ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფო ცენტრალურ აზიაში, რომლის მცირე ნაწილი ურალის დასავლეთით ხვდება აღმოსავლეთ ევროპაში. ყაზახეთი არის მსოფლიოში სიდიდით მეცხრე ქვეყანა, ხოლო ხმელეთით გარშემორტყმულ ქვეყნებს შორის — უდიდესი, მისი ფართობი შეადგენს 2 727 300 კვადრატულ კილომეტრს, რაც აღემატება დასავლეთი ევროპის ფართობს.^[4] მას ესაზღვრება (ჩრდილოეთიდან საათის ისრის მოძრაობის მიხედვით): რუსეთი, ჩინეთი, ყირგიზეთი, უზბეკეთი, თურქმენეთი და კასპიის ზღვა. ყაზახეთის ტერიტორია მოიცავს: ვრცელ ველებს, ტაიგას, კანიონებს, გორებს, დელტებს, მუდმივი თოვლით დაფარულ მთებსა და უდაბნოებს. 17 მილიონზე მეტი მაცხოვრებლით მისი საშუალო სიმჭიდროვე დაახლოებით 6 ადამიანს შეადგენს კვ. კილომეტრზე. დედაქალაქი ალმათიდან ასტანაში 1997 წელს გადავიდა.

ყაზახეთის რესპუბლიკა Қазақстан Республикасы Республика Казахстан ყაზახეთი
დროშა გერბი
ჰიმნი: Менің Қазақстаным Meniñ Qazaqstanım My Kazakhstan
ყაზახეთის მდებარეობა
დედაქალაქი		ასტანა 51°10′ ჩ. გ. 71°30′ ა. გ.
უდიდესი ქალაქი		ალმათი
ოფიციალური ენა		ყაზახური (ეროვნული) რუსული
მთავრობა		საპრეზიდენტო რესპუბლიკა
-	პრეზიდენტი	ყასიმ-ჟომართ თოყაევი
-	პრ.-მინისტრის მ/შ	ალიჰან სმაილოვი
ფართობი
-	სულ	2 724 900 კმ2 (მე-9)
-	წყალი (%)	1,7
მოსახლეობა
-	2013 შეფასებით	16 967 000[1] (61-ე)
-	2013 აღწერა	17 004 800
-	სიმჭიდროვე	5,94 ად კაცი/კმ2 (224-ე)
მშპ (მუპ)		2012 შეფასებით
-	სულ	$231.787 მილიარდი[2]
-	ერთ მოსახლეზე	$13,892[2]
აგი (2013)		0.754[3] (მაღალი) (69-ე)
ვალუტა		ტენგე (KZT)
დროის სარტყელი		UTC+05:00 და UTC+06:00
ქვეყნის კოდი		KAZ
Internet TLD		.kz
სატელეფონო კოდი		+7-6xx, +7-7xx

სახელწოდება

• ოფიციალური: ყაზახეთის რესპუბლიკა.
• მშობლიური: Қазақстан; Qazaqstan Respublikasy.

უახლესი ისტორია

დამოუკიდებლობა გამოაცხადა 1990 წელს. სსრ კავშირის დაშლის შემდეგ ყაზახეთს ერგო საბჭოთა კოსმონავტიკის ძირითადი ბაზა — ბაიკონურის კოსმოდრომი. მას დაახლოებით 6 ათასი კმ² ფართობი უჭირავს, რომელსაც იჯარით იყენებს რუსეთი. ყაზახეთი არის დსთ-ის წევრი. 1999 წელს მიიღო დამკვირვებლის სტატუსი ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეაში.

გეოგრაფია

ყაზახეთის რესპუბლიკა

ქვეყანა ცენტრალურ აზიაში, ესაზღვრება რუსეთს, ჩინეთს, ყირგიზეთს, უზბეკეთსა და თურქმენეთს. დასავლეთით მას კასპიის ზღვა აკრავს. ფართობი შეადგენს 2 717 000 კვ. კმ-ს. ამ მაჩვენებლით მას მე-9 ადგილი უკავია მსოფლიოს ქვეყნებს შორის. მისი ტერიტორია გადაჭიმულის კასპიის ზღვიდან ალტაის მთებამდე. მთავარი მდინარეებია ილი, ირტიში და იშიმი, ტბები - არალის, ბალხაშისა და ზაისანის.

სახელმწიფო

• სახელმწიფო სისტემა — განვითარებადი დემოკრატია, საპრეზიდენტო რესპუბლიკა.
• სახელმწიფოს მეთაური — პრეზიდენტი ყასიმ-ჟომართ თოყაევი (2019 წლიდან).
• საკანონმდებლო ორგანო — ორპალატიანი პარლამენტი, შედგება სენატისა (47 წევრი) და მაჟილისისაგან (67 წევრი).

ტერიტორიული მოწყობა

ყაზახეთი ადმინისტრაციულად იყოფა 14 ოლქად (oblys) და 3 ქალაქად (qalasy).^[5] გარდა ამისა არსებობს ქალაქი ბაიკონური, რომელსაც გააჩნია გაანსაკუთრებული სტატუსი და 2050 წლამდე იჯარით აქვს აღებული რუსეთს. ამჟამად იგი არის რუსეთის ფედერალური მნიშვნელობის ქალაქი.^[6]

ყაზახეთის ადმინისტრაციული დაყოფა

ოლქი/ქალაქი	მოსახლეობა[7]	ფართობი კმ²	ადმ. ცენტრი
ასტანა	1 195 900	797,33	ასტანა
ალმათი	1 918 109	682	ალმათი
შიმქენთი	1 086 500	1162,8	შიმქენთი
ყიზილორდის ოლქი	818 000	226 019	ყიზილორდა
ალმათის ოლქი	2 083 700	223 911	თალდიყორღანი
აკმოლის ოლქი	735 239	146 219	ქოქშეთაუ
აქტობეს ოლქი	897 600	300 629	აქტობე
ატირაუს ოლქი	660 059	118 631	ატირაუ
დასავლეთ ყაზახეთის ოლქი	662 600	151 339	ურალსკი
ყარაღანდის ოლქი	1 375 800	427 982	ყარაღანდა
კოსტანაის ოლქი	863 290	196 001	კოსტანაი
მანგისთაუს ოლქი	165 642	724 700	აქთაუ
თურქესტანის ოლქი	2 049 700	116 280	თურქესტანი
პავლოდარის ოლქი	750 323	124 755	პავლოდარი
აღმოსავლეთ ყაზახეთის ოლქი	1 362 700	283 226	ოსკემენი
ჩრდილოეთ ყაზახეთის ოლქი	542 500	97 993	პეტროპავლი
ჟამბილის ოლქი	1 141 800	144 264	ტარაზი

დემოგრაფია

ყაზახი მამაკაცი ცხენზეით და არწივით

• მოსახლეობა — ყაზახეთის მოსახლეობა შეადგენს 16 967 000 კაცს (2013), ხოლო მათი ეთნიკური კუთვნილება 2009 წლის მიხედვით შემდეგია: 63,1 % ყაზახი, 23,6 % რუსი, 2,9 % უზბეკი, 2,8 % უკრაინელი, 1,5 % გერმანელი, 1,4 % უიღური, 1,3 % თათარი, 4,3 % სხვა.^[8]
• სახელმწიფო ენები — ყაზახური და რუსული.
• რელიგია — ისლამი და ქრისტიანობა.
• დედაქალაქი — ასტანა (288 ათასი, 1997 წლის 1 დეკემბრიდან).
• დიდი ქალაქები — ალმათი (1 328 ათასი), ასტანა (775), შიმკენტი (629), ყარაღანდა (459), ტარაზი (398), პავლოდარი (354), უსტ-კამენოგორსკი (344), სემეი (312), ურალსკი (255).

ეკონომიკა

ყაზახეთი მდიდარია ბუნებრივი რესურსებით — ნავთობი, ბუნებრივი აირი, ქვანახშირი, რკინის მადანი, მანგანუმი, ქრომი, ნიკელი, კობალტი, სპილენძი, მოლიბდენი, ტყვია, თუთია, ბოქსიტები, ოქრო, ურანი. ერთობლივ ეროვნულ პროდუქტში სოფლის მეურნეობის წილი შეადგენს 10%-ს, მრეწველობისა — 30%-ს, დანაჩენი მომსახურებაზე მოდის. ძირითადი საექსპორტო პროდუქტებია ნავთობი, ლითონები, ქიმიკატები, ხორბალი. უკანასკნელ წლებში შესამჩნევია პროგრესი საბაზრო ეკონომიკის ჩამოყალიბების მიმართულებით. ეროვნული ვალუტა — ტენგე (KZT).

კულტურა

• არქიტექტურა: ხოჯა აჰმედ იასავის მავზოლეუმი.
• ლიტერატურა: ყაზახურ-უზბეკური ეპოსი — ალფამიში (XIX-XX სს.).

ლიტერატურა

• Alexandrov, Mikhail (1999). Uneasy Alliance: Relations Between Russia and Kazakhstan in the Post-Soviet Era, 1992–1997. Westport, CT: Greenwood Press. ISBN 0-313-30965-5..
• Clammer, Paul; Kohn, Michael; Mayhew, Bradley (2004). Lonely Planet Guide: Central Asia. Oakland, CA: Lonely Planet. ISBN 1-86450-296-7..
• Cummings, Sally (2002). Kazakhstan: Power and the Elite. London: Tauris. ISBN 1-86064-854-1..
• Demko, George (1997). The Russian Colonization of Kazakhstan. New York: Routledge. ISBN 0-7007-0380-2..
• Fergus, Michael; Jandosova, Janar (2003). Kazakhstan: Coming of Age. London: Stacey International. ISBN 1-900988-61-5..

რესურსები ინტერნეტში

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

ყაზახეთი

• Kazakhstan national tour operator, Official website of KAZAKHSTAN-REISEN დაარქივებული 2017-05-27 საიტზე Wayback Machine.
• Caspian Pipeline Controversy
• Country Profile

სქოლიო

1. Monthly official estimate. Eng.stat.kz. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-11-13. ციტირების თარიღი: 2013-05-31.
2. Kazakhstan. International Monetary Fund. ციტირების თარიღი: 2013-04-17.
3. Human Development Report 2011. United Nations (2011). ციტირების თარიღი: 15 November 2011.
4. Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan (ASRK). 2005. Main Demographic Indicators. Stat.kz. ციტირების თარიღი: 2010-06-01.
5. Географическое положение, природные условия
6. Международное Соглашение между Российской Федерацией и Республикой Казахстан о статусе города Байконур, порядке формирования и статусе его органов исполнительной власти от 23 декабря 1995 года, статья 1, пункт 1.
7. Об изменении численности населения Республики Казахстан с начала 2020 года до 1 августа 2020 года. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-01-20. ციტირების თარიღი: 2022-01-05.
8. Перепись населения Республики Казахстан 2009 года. Краткие итоги. (Census for the Republic of Kazakhstan 2009. Short Summary) Russian. Republic of Kazakhstan Statistical Agency. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 10 December 2010.