Haiti

Ti Haiti (Haitiano a Kreol: Ayiti [ajiti]; Pranses: Haïti [a.iti]), opisial a ti Republika ti Haiti (Pranses: République d'Haïti; Haitiano a Kreol: Repiblik d Ayiti),^[11] ken dati nga ammo a kas Hayti,^{[note 1]} ket ti maysa a pagilian a mabirukan iti isla ti Hispaniola iti purpuro ti Kalatakan nga Antillas iti Baybay Karibe, iti daya ket ti Kuba ken Hamaika ken iti abagatan ket ti Bahamas ken ti Is-isla Turks ken Caicos. Sakupenna daytoy ti akinlaud a tallo a pagkawalo iti isla a pakibinningaynna iti Republika a Dominikano.^[16][17] Iti abagatan a laudna ket mabirukan ti bassit nga isla ti Isla Navassa, a tuntonen babaen ti Haiti ngem masuppiat a kas maysa a teritorio ti Estados Unidos babaen ti pederal nga administrasion.^[18][19] Ti Haiti ket 27,750 kuadrado kilometro (10,714 sq mi) iti kadakkel, ti maikatlo a kadakkelan a pagilian iti Karibe babaen ti kalwa, ken addan iti nakarkulo a populasion iti 11.4 a riwriw,^[6][7] ken mangaramid daytoy iti kaaduan ti populasion a pagilian iti Karibe.

Republika ti Haiti République d'Haïti (Pranses) Repiblik d Ayiti  (Haitiano a Kreol)[1]
Wagayway Eskudo
Napili a pagsasao:  "Liberté, égalité, fraternité" (Pranses)[2] "Libète, Egalite, Fratènite"  (Haitiano a Kreol) "Wayawaya, Ekualidad, Praternidad" Motto iti tradisional nga eskudo: "L'union fait la force" (Pranses) "Inite se fòs"  (Haitiano a Kreol)[3] "Makapapigsa ti panagkaykaysa"
Nailian a kanta: La Dessalinienne  (Pranses) Desalinyèn  (Haitiano a Kreol) "Ti Kanta a Dessalines"
Kapitolio ken kadakkelan a siudad	Port-au-Prince 18°32′N 72°20′W
Opisial a sasao	Pranses Haitiano a Kreol
Grupgrupo ti etniko	95% Dagiti Apro-Haitiano 5% Aglalaok ken dagiti Europeano a Haitiano[4]
Relihion	86.9% Kristianidad 10.6% Awn relihion 2.2% Dagiti folk a relihion 0.3% Others[5]
Nagan dagiti umili	Haitiano
Gobierno	Unitario a semi-presidensial a republika
• Presidente	Edgard Leblanc Fils (agtigtignay)
• Kangrunaan a Ministro	Fritz Bélizaire
Lehislatura	Parlamento
• Akinngato a kamara	Senado
• Akinbaba a kamara	Kamara dagiti Deputado
Wayawaya  manipud iti Pransia
• Nairangarang	1 Enero 1804
• Nabigbigan	17 Abril 1825
• Umuna nga Imperio	22 Septiembre 1804
• Akin-abagatan a Republika	9 Marso 1806
• Akin-amianan nga Estado	17 Oktubre1806
• Pagarian	28 Marso 1811
• Panagkaykaysa ti Hispaniola	9 Pebrero 1822
• Nawaswas	27 Pebrero 1844
• Maikadua nga Imperio	26 Agosto 1849
• Republika	15 Enero 1859
• Panagsakup ti Estados Unidos	28 Hulio 1915
• Agdama a batay-linteg	29 Marso 1987
Kalawa
• Dagup	27,750 km2 (10,710 sq mi) (Maika-143)
• Danum (%)	0.7
Populasion
• Karkulo idi 2018	11,439,646[6][7] (Maika-85)
• Densidad	382/km2 (989.4/sq mi) (Maika-32)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2021
• Dagup	$34.189 bilion[8] (Maika-144)
• Tunggal maysa a tao	$2,962[8] (Maika-174)
GDP (nominal)	Karkulo idi 2021
• Dagup	$22.431 bilion[8] (Maika-139)
• Tunggal maysa a tao	$1,943[8] (Maika-172)
Gini (2012)	41.1[9] kalalainganna
HDI (2019)	0.510[10] ababa · Maika-170
Kuarta	Gourde (G) (HTG)
Sona ti oras	UTC−5 (EST)
• Kalgaw (DST)	UTC−4 (EDT)
Pagmanehuan	kanawan
Kodigo ti panagtawag	+509
Kodigo ti ISO 3166	HT
TLD ti internet	.ht

Kasisigud a natagtagitao ti isla babaen dagiti indihenio a ttatao a Taíno, a nagtaud manipud iti Abagatan nga Amerika.^[20] Simmangpet dagiti immuna nga Europeano idi 5 Disiembre 1492 idi las-ud ti immuna a banniaga ni Christopher Columbus, nga immuna anamatmati a nabirukanna ti India wenno Tsina.^[21] Kanungpalan a napundar ni Columbus ti immuna a pagtaengan iti Kamerikaan, ti La Navidad, nga itan ket ti amianan akindaya nga aplaya ti Haiti.^{[22][23][24][25]} Ti isla ket tinunton babaen ti Espania ken nanaganan iti La Española, ken nangporma ti parte ti Imperio nga Espaniol aginggana idi nasapa a maika-17 a siglo. Nupay kasta, dagiti agsasalisal a tunton kadagiti pagtaengan babaen dagiti Pranses ket nakaiturongan ti pannakaited ti akinlaud a paset ti isla idi 1697, ken kanungpalan a nanaganan iti Saint-Domingue. Nangbangon dagiti Pranses a kolonista dagiti lukratibo a plantasion ti unas, nga inob-obraan dagiti adu a bilang dagiti aadipen a naiyeg manipud iti Aprika, a nangaramid iti kolonia a kas maysa kadagiti kabaknangan iti lubong.

Iti las-ud ti Pranses a Rebolusion (1789–99), dagiti aadipen ken dagiti nawaya a tattao ti kolor ket nangirugida iti Haitiano a Rebolusion (1791–1804), nga indauluan babaen ti maysa a dati nga aadipen ken ti immuna a nangisit a heneral iti Buyot Pranses, ni Toussaint Louverture. Kalpasan dagiti 12 a tawen a suppiat, dagiti puersa ni Napoleon Bonaparte ket inabak babaen ti simmaruno ken ni Louverture, ni Jean-Jacques Dessalines (intono kuan ket Emperador Jacques I), a nagirangarang ti kinaturay ti Haiti idi 1 Enero 1804—ti immuna a nawaya a pagilian iti Latin nga Amerika ken ti Karibe, ti maikadua a republika iti Kaamerikaan, ti immuna a pagilian a nangwaswas ti panagtagabu, ken ti kaikaisuna nga estado iti pakasaritaan a nabangon babaen ti maysa a naballigi a yaalsa ti aadipen.^[26][27] Mlaksid ken ni Alexandre Pétion, ti immuna a Presidente ti Republika, amin dagiti immuna a daulo ti Haiti ket dagidi dati a tagabu.^[28] Kalpasan ti maysa a nabiit a paset ti panawen a ti pagilian ket naguddua, inkaykaysa ni Presidente Jean-Pierre Boyer ti pagilian ken pinadasna nga inyeg ti sibubukel a Hispaniola babaen ti turay ti Haiti, ken nakairugian daytoy dagiti napaut a serye dagiti gubat a nagpatingga kadagiti tawen ti 1870 idi ti Haiti ket pormal a nangbigbig ti wayawaya ti Republika a Dominikano.

Dagiti nota

1. Opisial a napundar ti pagilian a kas Hayti iti Deklarasion ti Wayawaya (ken dagiti nasapa a prenta),^[12][13] kadagiti batay-linteg, ken dagiti imperial a deklarasion.^[14] Dagiti naipalaak asinursurat idi 1802–1919 iti Estdaos Unidos ket kdawyan a nagus-usar iti nagan a "Hayti" (kas ti The Blue Book of Hayti (1919), ti maysa a libro nga addaan iti opisial a kasasaad iti Haiti). Babaen idi 1873 ti "Haiti" idi ti sapasap kadagiti titulo a naipablaak a liblibro iti Estados Unidos ken dagiti pay pablak iti kongreso ti Estados Unidos. Kadagiti amin a pablaak ni Frederick Douglass kalpasan idi 1890, inus-usarna ti "Haiti". Idi naladladaw ngem 1949, ti nagan a "Hayti" ket nagtultuloy a maus-usar kadagiti libro a naipablaak iti Inglatera (kas ti Hayti: 145 Years of Independence—The Bi-Centenary of Port-au-Prince a naipalak idiay Londres, Inglatera idi 1949) ngem babaen ni 1950, ti panagusar idiay Inglatera ket naiyallatiw iti "Haiti".^[15]

Dagiti nagibasaran

1. Konstitisyon Repiblik d Ayiti
2. "Article 4 of the Constitution". Haiti-reference.com. Naala idi 24 Hulio 2013.
3. "After The Group Of G8, Now Come G30 Headed By Louko Desir". Haiti Observer. Naala idi 28 Enero 2018.
4. "Haiti". The World Factbook. Central Intelligence Agency.
5. "Religions in Haiti | PEW-GRF". www.globalreligiousfutures.org. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2022-09-29. Naala idi 2021-08-18.
6. ""World Population prospects – Population division"". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Naala idi Nobiembre 9, 2019.
7. ""Overall total population" – World Population Prospects: The 2019 Revision" (xslx). population.un.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Naala idi Nobiembre 9, 2019.
8. "Haiti" (iti Ingles). International Monetary Fund. Abril 2021. Naala idi 19 Hulio 2021.
9. "Gini Index" (iti Ingles). The World Bank. Naala idi 21 Nobiembre 2015.
10. Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF) (iti Ingles). United Nations Development Programme. 15 Disiembre 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Naala idi 16 Disiembre 2020.
11. "Konstitisyon Repiblik Ayiti 1987". Ufdc.ufl.edu. Naala idi 24 Hulio 2013.
12. "Catalogue description Haitian Declaration of Independence". 1 Enero 1804 – babaen ti National Archive of the UK.
13. "National Archives – Haiti" (PDF).
14. "Remember Haiti | Revolution | Royaume d'Hayti. Déclaration du roi". www.brown.edu.
15. Corbett, Bob, ed. (9 Nobiembre 2003). "17201: Corbett: Hayti and Haiti in the English language". Webster University. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 9 Marso 2017. Naala idi 8 Marso 2017.
16. Dardik, Alan, ed. (2016). Vascular Surgery: A Global Perspective. Springer. p. 341. ISBN 978-3-319-33745-6. Naala idi 8 Mayo 2017.
17. Josh, Jagran, ed. (2016). "Current Affairs November 2016 eBook". p. 93. Naala idi 8 Mayo 2017.
18. "CIA World Factbook – Haiti". Naala idi 3 Septiembre 2019.
19. "Haiti", Encyclopædia Britannica.
20. Lawler, Andrew (Disiembre 23, 2020). "Invaders nearly wiped out Caribbean's first people long before Spanish came, DNA reveals". National Geographic.
21. NgCheong-Lum, Roseline (2005). Haiti (Cultures of the World) (iti Ingles). New York: Times Editions Pte Ltd. p. 19. ISBN 978-0-7614-1968-6. Naala idi 29 Septiembre 2014.
22. Davies, Arthur (1953). "The Loss of the Santa Maria Christmas Day, 1492". The American Historical Review: 854–865. doi:10.1086/ahr/58.4.854.
23. Maclean, Frances (Enero 2008). "The Lost Fort of Columbus". Smithsonian (magasin) (iti Ingles). Naala idi 24 Enero 2008.
24. "Haïti histoire – 7 Bord de Mer de Limonade". Nilstremmel.com. Naala idi 15 Hulio 2014.
25. "En Bas Saline". Florida Museum of Natural History. 20 Septiembre 2017.
26. Danticat, Edwidge (2005). Anacaona, Golden Flower. Journal of Haitian Studies. Vol. 11. New York: Scholastic Inc. pp. 163–165. ISBN 978-0-439-49906-4. JSTOR 41715319.
27. Matthewson, Tim (1996). "Jefferson and the Nonrecognition of Haiti". Proceedings of the American Philosophical Society. 140 (1): 22–48. ISSN 0003-049X. JSTOR 987274.
28. "Country profile: Haiti". BBC News. 19 Enero 2010. Naala idi 23 Enero 2010.

Adu py a mabasbasa

• Arthur, Charles. Haiti in Focus: A Guide to the People, Politics, and Culture. Interlink Publishing Group (2002). ISBN 1-56656-359-3.
• Dayan, Colin. Haiti, History, and the Gods. University of California Press (1998).
• Ferrer, Ada. Freedom's Mirror: Cuba and Haiti in the Age of Revolution. New York: Cambridge University Press, 2014.
• Geggus, David (1997). "THE Naming of Haiti". NWIG: New West Indian Guide / Nieuwe West-Indische Gids. 71 (1/2): 43–68. ISSN 1382-2373.
• Girard, Philippe. Haiti: The Tumultuous History (New York: Palgrave, September 2010).
• Hadden, Robert Lee and Steven G. Minson. 2010. The Geology of Haiti: An Annotated Bibliography of Haiti's Geology, Geography and Earth Science Naiyarkibo 2020-01-03 iti Wayback Machine. US Army Corps of Engineers, Army Geospatial Center. July 2010.
• Heinl, Robert Debs & Nancy Gordon Heinl. Written in Blood: The Story of the Haitian People 1492–1995. University Press of America (2005). ISBN 0-7618-3177-0.
• Kovats-Bernat, J. Christopher. Sleeping Rough in Port-au-Prince: An Ethnography of Street Children and Violence in Haiti. University Press of Florida (2008). ISBN 978-0-8130-3302-0.
• Prichard, Hesketh. Where Black Rules White: A Journey Across and About Hayti. These are exact reproductions of a book published before 1923: (Nabu Press, ISBN 978-1-146-67652-6, 5 March 2010); (Wermod and Wermod Publishing Group, ISBN 978-0-9561835-8-3, 15 October 2012).
• Robinson, Randall. An Unbroken Agony: Haiti, From Revolution to the Kidnapping of a President. Basic Civitas (2007). ISBN 0-465-07050-7.
• Wilentz, Amy. The Rainy Season: Haiti Since Duvalier. Simon & Schuster (1990). ISBN 0-671-70628-4.
• Marquis, John. Papa Doc: Portrait of a Haitian Tyrant (LMH Publishing, 2007)

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Haiti iti Wikimedia Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Haiti manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)
Wikimedia Atlas iti Haiti

• Haiti iti Curlie (iti Ingles)