Baro a Selanda

Ti Baro a Selanda (Ingles: New Zealand) (Māori: Aotearoa) ket maysa nga isla a pagilian a mabirukan idiay abagatan a laud ti Taaw Pasipiko. Ti heograpiko a pakabuklan daytoy a pagilian ket buklen ti dua a kangrunaaan a bagi ti dagdaga iti Amianan ken Abagatan nga is-isla ‒ ken dagiti adu pay a babassit nga is-isla. Naisanglad ti Baro a Selanda ti 1,500 kilometro (900 mi) a daya iti Australia ti ballasiw ti Baybay Tasman ken ti agarup a 1,000 kilometro (600 mi) nga abagatan dagiti isla a pagilian ti Pasipiko iti Baro a Kaledonia, Fiji, ken Tonga. Gapu ti kaadayona, isu daytoy ti kaudian a tinagtagitao ti tattao.

Baro a Selanda Aotearoa
Wagayway Eskudo
Nailian a kanta:  "Apo Dios Ikanawam ti Baro a Selanda" "Apo Dios Isalakanmo ti Reina"[n 1]
Ti hemisperio a naipatengnga idiay Baro a Selanda
Kapitolio	Wellington 41°17′S 174°27′E
Kadakkelan a siudad	Auckland
Opisial a sasao	Ingles (95.9%)[n 2] Māori (4.2%) Senial a pagsasao ti Baro a Selanda (0.6%)
Nailian a pagsasao	Ingles (98%)
Grupgrupo ti etniko	78% Europeano/Dadduma oay[n 3] 14.6% Māori 9.2% Asiano 6.9% Tattao ti pasipiko
Nagan dagiti umili	Taga-Baro a Selanda, Kiwi (panagsarsarita)
Gobierno	Unitario a parliamentario a batay-linteg a monarkia
• Monarkia	Isabel II
• Gobernador-Heneral	Cindy Kiro
• Kangrunaan a Ministro	Jacinda Ardern
Panagwaywayas  manipud iti Nagkaykaysa a Pagarian[n 4]
• Batay-linteg a Tignay ti Baro a Selanda 1852	17 Enero 1853
• Pagturayan	26 Septiembre 1907
• Alagaden iti Westminster	11 Disiembre 1931 (naampon idi 25 Nobiembre 1947)
• Batay-linteg a Tignay 1986	13 Disiembre 1986
Kalawa
• Dagup	268,021 km2 (103,483 sq mi) (Maika-75)
• Danum (%)	1.6[n 5]
Populasion
• Karkulo idi October 2021	5,132,870 [5] (Maika-121)
• Senso idi 2018	4,699,755[6]
• Densidad	19.1/km2 (49.5/sq mi) (Maika-167)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2021
• Dagup	$226.566 billion[7] (64th)
• Tunggal maysa a tao	$44,226[7] (42nd)
GDP (nominal)	Karkulo idi 2021
• Dagup	$243.332 billion[7] (50th)
• Tunggal maysa a tao	$47,499[7] (22nd)
Gini (2019)	33.9[8] kalalainganna
HDI (2019)	0.931[9] nangato unay · Maika-14
Kuarta	Doliar ti Baro a Selanda (NZD)
Sona ti oras	UTC+12 (NZST[n 6])
• Kalgaw (DST)	UTC+13 (NZDT)
	(Sep aginggana ti Abr)
Pormat ti petsa	aa/bb/tttt
Pagmanehuan	kanigid
Kodigo ti panagtawag	+64
Kodigo ti ISO 3166	NZ
TLD ti internet	.nz[n 7]

Dagiti Polinesio ket tinaenganda ti Baro a Selanda idi 1250–1300 CE ken nakaparang-ayda ti naisangsangayan a Māori a kultura, kendagiti Europeano ket immunada a nakadanon idi 1642 CE. Ti panangiyam-ammo ti patatas ken dagiti maskit ket nangirugi kadagiti yaalsa kadagiti Māori idi las-ud ti kasapaan ti maika-19 a siglo, a nangiturongan dagiti suppiat ti tribu a Maskit a Gubgubat. Idi 1840 dagiti Britaniko ken Māori ket nagpirmada ti maysa a tulagan a nangaramid ti Baro a Selanda a kas maysa a kolonia ti Britaniko nga Imperio. Ti bilang dagiti imigrante ket immad-adu unay ken dagiti suppiat ket kimmaro kadagiti Gubgubat ti Baro a Selanda, a nagbanagan iti adu a panagala kadagiti daga ti Māori idiay tengnga ti Amianan nga Isla. Ti ekonomiko a panagsagsagaba ket sinarunuan babaen dagiti paset ti panawen iti politikal a reporma, nga addan ti ti pannakagun-od ti babbai a makabutos idi las-ud ti tawtawen ti 1890, ken ti maysa a nam-ay nga estado a naipatpatakder manipud idi tawtawen ti 1930. Kalpasan ti Sangalubongan a Gubat II, ti Baro a Selanda ket kimmaddua iti Australia ken ti Estados Unidos iti seguridad a tulagan ti ANZUS, urayno ti Estados Unidos iti kalpasan daytoy, aginggana idi 2010, ket pinasardengna ti tulagan idi ti Baro a Selanda ket nangiparit kadagiti armas a nuklear. Ti Baro a Selandad ket paset ti pannakibingbingayan ti intelihensia kadagiti Angloesperio a pagilian, ti UKUSA a Tulagan. Dagiti Tga-Baro a Selanda ket agragrag-oda ti maysa a kangatuan nga alagaden ti panagbiag iti lubong idi tawtawen ti 1950, ngem idi tawtawen ti 1970 daytoy ket nakakitan ti nakaro a a resesions, a pinakaro babaen kadagiti kellat ti petroleo ken ti iseserrek ti Nagkaykaysa a Pagarian iti Ekonomiko a Komunidad ti Europa. Ti pagilian ket napan iti nangruna nga ekonomiko a panabalbaliw idi las-ud ti tawtawen ti 1980, a nnagibaliw daytoy manipud iti maysa a protktionista iti maysa a liberalisado a nawaya a panagtagilako nga ekonomia. Dagiti pagtagilakuan ti Baro a Selanda kadagiti eksport ti agrikultura ket immadu a nagdumaduma manipud idi tawtawen ti 1970, nga adda idi ti kaaduan nga eksport ti dutdut ket sinukatan ti babaen ti paggatasan a produkto, karne, ken bino.

Dagiti paammo

1. Ti "Apo Dios Isalakanmo ti Reina" ket opisial a nailian a kanta ngem mapasap a maus-usar laeng kadagiti naarian ken bise a naarian a paspasamak.^[1][2]
2. Ti porsiento ti pagsasao ket agnayon ti ad-adu ngem 100% gapu ta adu dagiti tattao nga agsasao ti ad-adu ngen maysa a pagsasao. Saanda nga iraman dagiti saan a mausar a sungbat ken dagiti saan nga agsao ti pagsasao (a kas dagiti ubbing unay nga agsao).
3. Ti porsiento ti etnisidad ket agnayon ti sumurok a 100% gapu ta adu dagiti tattao a nainaganan nga ad-adu ngen maymaysa nga etniko a grupo.^[3]
4. Adda dagiti adu a petsa a mangibaga ti panagwayawayas (kitaen ti Pananagwayawayas iti Baro a Selanda).
5. Ti pannakaitutop ti lugar iti Baro a Selanda (malaksid dagiti estuario) dagiti nasakupan ti karayan, dagiti danaw ken dagiti alog, manipud kadagiti bilang ti Kelleb ti Kasisigud a Datos ti Baro a Selanda,^[4] ket (357526 + 81936) / (26821559 – 92499–26033 – 19216) = 1.6%. No dagiti nalukatan nga estuario a danum, manglares, ken dagiti naapgadan a mulmula ket mairaman, ti bilang ket 2.2%.
6. Ti Is-isla ti Chatham ket addaan iti sabali a sona ti oras, 45 minuto nga umuna ngem ti Baro a Selanda.
7. Dagiti teritorio iti Niue, ti Is-isla ti Cook ken Tokelau ket adda bukodda a cctlds, .nu, .ck ken .tk respectively.