Atomiko a kadagsen

Saan nga iyallilaw iti Atomiko a masa.

Ti Atomiko a kadagsen (simbolo: A_r) ket maysa nga awan rukod a maipapan ti bagi a kaadu, ti pannakaibagi iti natimbeng a masa dagiti atomo iti maysa elemento (manipud ti naited a nagtaudan) iti 1/12 iti masa iti maysa nga atomo iti karbon-12 (naamammoan a ti naikaykaysa a paset ti atomiko a masa).^[1][2] Ti termino ket naususar, nga awan ti sabali pay a saguday, ti mangitudo ti pagalagadan kadagiti atomiko a kadagsen a naipablaak kadagiti kadawyan a baetan babaen ti Internasional a Kappon iti Puro ken Naipakat a Kimika (IUPAC)^[3][4] ken daytoy ket naipanggepen a maipakat kadagiti kadawyan a materiales ti laboratorio. Dagitoy a pagalagadan nga atomiko a kadagsen ket maimalditda manen kadagiti nadumaduma a liblibros, dagiti komersial a katologo, dagiti karta ken dadduma pay, ken iti tabla dita baba.

Ti termino a "minaig nga atomiko a masa" (iti elemento) ket mabalin pay nga usaren amangilawlawag ti maipapan ti bagia a kaadu, ken kapadpadana daytoy. Ti agtultuloy a panag-usar ti termino nga "atomiko a kadagsen" ket nakaawis kadagiti adu a kontrabersio manipudidi panawen a 1960^[5] (kitaen dita baba).

Dagiti atomiko a kadagsen, a saan a kasla dagiti atomiko a masa (dagiti masa dagiti agmaymaysa nga atomo, saan nga iyallilaw iti minaig atomiko a masa), ket saan dagitoy a maipappan ti bagi nga agtultuloy, ngem dagitoy ket agdumaduma manipud kadagiti pagtuladan dagiti elemento a dagitoy ket saan a mononuklidik nga elemento. Daytoy ket gapu dagiti sabsabali nga isotopiko a panakaiwarwaras dagiti nadumaduma a pagtuladan dagiti saan a mononuklidik. Nupay kasta, dagiti pay elemento a masna nga agbukbukel dagiti dua wenno adadu pay a even for elements naturally consisting of two or more nukleido, dagiti atomiko a kadagsen umanayen nga agtultuloy kadagiti "kadawyan" a pagtuladan (dagiti naala kadagiti nagpalikmutan nga awan dagiti naipangpangruna a proseso) a dagitoy ket kamasapulan ti kapangrunaanda iti kimika.

Panagilawlawagan

Ti IUPAC a panagilawlawag^[1] iti atomiko a kadagsen ket:

Ti maysa nga atomiko a kadagsen (minaig nga atomiko a masa) iti maysa nga elemento manipud ti nainagann a nagtaudan ket isu ti panakaibagi iti natimbeng a masa ti tunggal maysa nga atomo iti elemento iti 1/12 iti masa iti maysa nga atomo iti {sup|12}}C.

Ti panagilawlawag ket ingagarana a innaganan ti "Maysa nga atomiko a kadagsen…", gapu ta dagiti elemento ket adda kadagiti sabsabali a atomiko a kadagsen depende kadagit nagtaudan. Kas pagarigan, ti boro manipud ti Turkia ket adda ti nababbaba nga atomiko a kadagsen ngem ti noro manipud idiay California, gapu ti sabsabali nga isotopiko a nangbukel.^[6][7] Nupay kasta, gapu ti kangina ken karigat iti panagusig ti isotopo, kadawyan ti panagusar ti natabulado a kuenta dagiti atomiko a kadagsen a dagitoy ket kadawyan kadagiti kimoko a laboratorio.

Kontobersia a panagnagan

Ti panagusar ti nagan nga "atomiko a kadagsen" ket nakaawis kadagiti adu a kontrobersia kadagiti scientista.^[5] Dagiti saan a mayat iti daytoy a nagan ket kaykayatda ti termino a "minaig nga atomiko a masa" (saan nga iyallilaw iti atomiko masa). Ti naipangruna a saa a kakaykayatan ket ti atomiko a kadagsen ket saan a maysa a dagsen, ti puersa nga ipeksa ti maysa a banag iti maysa agrabitasional a lugar, a rinukod dagiti paset ti puersa a kas ti newton wenno poundal.

Iti panagsungbat, dagiti agsusuporta ti termino nga "atomiko a kadagsen" agibagbaga a (ken dagiti sabali pay a pagsuppiatan)^[5]

• ti nagan ket agtultuloy nga inususar para iti kapadpada a kaadu manipud idi napartuat idi 1808;^[8]
• para itikaadu a panawen, dagiti atomiko a kadagsen ket pudno a rinukrukod babaen ti panagganting (a dytoy ket babaen ti grabimetriko a panagusig) ken ti nagan iti maipapan ti bagi a kaadu ket nasken a saan a mabalbaliwan gapu ta dagiti pamay-an iti bukodna a panakaikeddeng ket nabaliwanen;
• ti termino a "minaig nga atomiko a masa" ket nasken a maireserba para iti masa ti maysa a naisangyan a nuklide (wenno isotopo), bayat a ti "atomiko a kadagsen" ket usaren par aiti nadagsenan a timbeng dagiti atomiko a masa kadagiti amin nga atomo ti pagtuladan;
• kadawyan nga adda dagiti makaallilaw a nagnagan dagiti maipapan ti bagi a kaadu a nataginayon para iti naipakasaritaan a rasrason, a kas iti
  • elektromotibo a puersa, a daytoy ket saan a puersa
  • paganamungan ti bileg, a daytoy ket saan a bileg a kaadu
  • molar nga ummongan, a daytoy ket saan a molar a kaadu (ti maysa a kaadu a naiyebkas ti tunggal maysa a paset a bilang iti sustansia)

Mabalin a mainayon a ti atomiko a kadagsen ket kadawyan a saan nga agpayso nga "atomiko", a daytoy ket saan a maipada iti tagikua iti aniaman anga agmaymaysa nga atomo. Ti kapadpada a pagsuppiatan ket mabalin pay para iti saan a mayat a panagusar iti "minaig nga atomiko a masa".

Panagikeddeng ti atomiko a kadagsen

Dagiti moderno nga atomiko a kadagsen ket nakarkulo manipud kadagiti narukod a kuenta dagiti atomiko a masa (para iti tunggal maysa a nuklide) ken isotopiko a nangbukel. Dagiti napudno unay nga atomiko a kadagsen ket magun-od^[9][10] para kadagiti gangani amain a saan a radioaktibo a nuklide, ngem dagiti isotopiko a nagbuklan ket narigrigat dagitoy a marukod iti nagato a kapudno ken suheto dagitoy ti giddiatan dagiti pagtuladan.^[11][12] Para iti daytoy a rason, dagiti atomiko a kadagsen dagiti duapulo ket dua a mononuklidik nga elemento ket naipangpangruna a naamammoanare a dagitoy ket napudno unay – ti maysa a di-agpayso iti maysa a paset laeng iti 38 a riwriw iti kaso iti pluor, ti maysa akinapudo a nangatngato ngem ti agdama a kuenta para iti Avogadro a panagtultuloy (maysa a paset iti 20 a riwriw).

Isotopo	Atomiko a masa[10]	Kaadu[11]
		Pagalagadan	Sakop
28Si	27.976 926 532 46(194)	92.2297(7)%	92.21–92.25%
29Si	28.976 494 700(22)	4.6832(5)%	4.69–4.67%
30Si	29.973 770 171(32)	3.0872(5)%	3.10–3.08%

Ti panagkarkulo ket naipakita para iti silikon, a ti atomiko a kadagsenna ket naipangpangruna nga importante iti metrolohia. Ti Silikon ket adda iti katutubo a kas maysa nga laok dagiti tallo nga isotopo: ²⁸Si, ²⁹Si and ³⁰Si. Dagiti atomiko a masa dagitoy a nuklide ket naamammoan nga adda ti kinapudo iti maysa a paset iti 14 a bilion para iti ²⁸Si ken agarup a maysa a paset a bilion para kadagiti dadduma. Nupay kasta ti sakop iti masna a kaadu para kadagiti isotopo ket kasla ti pagalagadan a kaadu ket maited laeng iti agarup a ±0.001% (kitaen ti tabla). Ti panagkarkulo ket

A_r(Si) = (27.97693 × 0.922297) + (28.97649 × 0.046832) + (29.97377 × 0.030872) = 28.0854

Ti estimado iti di-agpayso ket komplikado,^[13] a naipangpangruna a kas ti pagtuladan a panakaiwarwaras ket saan a nasken a simetriko: ti IUPAC a pagalagadan ti atomiko a kadagsen ket naadaw a naisao iti naestimado a simetriko a di-agpayso,^[14] ken ti kuenta ti silikon ket 28.0855(3). Ti minaig a pagalagadan iti daytoy a kuenta ket 1×10^–5 wenno 10 ppm.

Periodiko a lamisaan babaen ti atomiko a kadagsen

Grupo →	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
↓ Puntos
1	H 1.008																	He 4.003
2	Li 6.941	Be 9.012											B 10.81	C 12.01	N 14.01	O 16.00	F 19.00	Ne 20.18
3	Na 22.99	Mg 24.31											Al 26.98	Si 28.09	P 30.97	S 32.07	Cl 35.45	Ar 39.95
4	K 39.10	Ca 40.08	Sc  44.96	Ti 47.87	V 50.94	Cr 52.00	Mn 54.94	Fe 55.84	Co 58.93	Ni 58.69	Cu 63.55	Zn 65.39	Ga 69.72	Ge 72.63	As 74.92	Se 78.96	Br 79.90	Kr 83.80
5	Rb 85.47	Sr 87.62	Y 88.91	Zr 91.22	Nb 92.91	Mo 95.94	Tc [98]	Ru 101.07	Rh 102.91	Pd 106.42	Ag 107.87	Cd 112.41	In 114.82	Sn 118.71	Sb 121.76	Te 127.60	I 126.90	Xe 131.29
6	Cs 132.91	Ba 137.33	*	Hf 178.49	Ta 180.95	W 183.84	Re 186.21	Os 190.23	Ir 192.22	Pt 195.08	Au 196.97	Hg 200.59	Tl 204.38	Pb 207.2	Bi 208.98	Po [210]	At [210]	Rn [222]
7	Fr [223]	Ra [226]	**	Rf [267]	Db [268]	Sg [269]	Bh [270]	Hs [269]	Mt [278]	Ds [281]	Rg [281]	Cn [285]	Uut [286]	Uuq [289]	Uup [289]	Uuh [293]	Uus [294]	Uuo [294]
* Dagiti Lantanido				La 138.91	Ce 140.12	Pr 140.91	Nd 144.24	Pm [145]	Sm 150.36	Eu 151.96	Gd 157.25	Tb 158.93	Dy 162.50	Ho 164.93	Er 167.26	Tm 168.93	Yb 173.04	Lu 174.97
** Dagiti Aktinido				Ac [227]	Th 232.04	Pa 231.04	U 238.03	Np [237]	Pu [244]	Am [243]	Cm [247]	Bk [247]	Cf [251]	Es [252]	Fm [257]	Md [258]	No [259]	Lr [262]

Dagiti elemento a kategoria iti periodiko a lamisaan Dagiti metal Dagiti metalloid Dagiti saan a metal Di-amammo a tagikua ti kimiko Dagiti alkali a metal Dagiti alkalino a daga a metal Dagiti akin-uneg a panaglasat a metal Dagiti panaglasat a metal Dagiti kalpasan-panaglasat a metal Dadduma pay dagiti saan a metal Dagiti halogeno Dagit natakneng nga alingasaw Dagiti lantanido Dagiti aktinido
Dagiti Atomiko a numero a maris ket agiparang ti kasaaad ti banag iti pagalagadan a kasasaad (0 °C ken 1 atm): Dagiti natangken Dagiti likido Dagiti alingasaw Di-amammo	Dagiti nagbeddengan ket agipakita ti masna a rumsua: Primordial Manipud ti panaglungsot Sintetiko

Dagiti nagibasaran

1. Internasional a Kappon iti Puro ken Naipakat a Kimika (1980). "Dagiti Atomiko a Kadagsen dagiti Elemento 1979" (PDF). Puro ken Naipakat a Kimika. 52 (10): 2349–84. doi:10.1351/pac198052102349.
2. Internasional a Kappon iti Puro ken Naipakat a Kimika (1993). Dagiti kaadu, Paset ken Simbolo iti Maipapan ti bagi a Kimika, maika-2 nga edision, Oxford: Blackwell Siensia. ISBN 0-632-03583-8. p. 41. Elektroniko a bersion.
3. Ti kinaudi nga edision daytoy ket ti Internasional a Kappon iti Puro ken Naipakat a Kimika (2006). "Dagiti Atomiko a Kadagsen dagiti Elemento 2005" (PDF). Internasional a Kappon iti Puro ken Naipakat a Kimika. 78 (11): 2051–66. doi:10.1351/pac200678112051.
4. Ti napabaro a listaan dagiti pagalagadan nga atomiko a kadagsen ket nanamnama a maipablaak idi 2008. Ti IUPAC(Internasional a Kappon iti Puro ken Naipakat a Kimika) a Komision dagiti Isotopiko a Kaadu ken dagiti Atomiko a Kadagsen ket nangirangarang Naiyarkibo 2009-02-04 iti Wayback Machine idi Agosto 2007 a dagiti pagalagadan nga atomiko a kadagsen dagiti sumaganad nga elemento ket mabaliwan to (dagiti baro a bilang ket naadaw a naisao ditoy): lutesio 174.9668(1); molibdeno 95.96(2); nikel 58.6934(4); iterbio 173.054(5); sink 65.38(2). Ti maitalek a kuenta para iti isotopo a bilang ti gatad iti ⁴⁰Ar/³⁶Ar (a naserbi daytoy a kas maysa a panagtengngel a panagrukod iti argon–argon a panagpetsa) ket nabaliwan pay idi manipud ti 296.03(53) aginggana ti 298.56(31).
5. de Bièvre, P.; Peiser, H. S. (1992). "'Atomiko a Kadagsen'—Ti Nagan, Ti Pakasaritaanna, Panagilawlawagan, ken dagiti Paset" (PDF). Puro ken Naipakat a Kimika. 64 (10): 1535–43. doi:10.1351/pac199264101535.
6. Greenwood, Norman N.; Earnshaw, Alan (1984). Chemistry of the Elements. Oxford: Pergamon Press. pp. 21, 160. ISBN 978-0-08-022057-4.
7. Internasional a Kappon iti Puro ken Naipakat a Kimika (2003). "Dagiti Atomiko a Kadagsen dagiti Elemento Repaso 2000" (PDF). Puro ken Naipakat a Kimika. 75 (6): 683–800. doi:10.1351/pac200375060683.
8. Dalton, John (1808). Baro a Sistema ti Kimiko a Pilosopia. Manchester.
9. Nailian nga Instituto dagiti Pagalagadan ken Teknolohia. dagiti Atomiko a Kadagsen ken Isotopiko a Nagbuklan para kadagiti Amin nga Elemento.
10. Wapstra, A.H.; Audi, G.; Thibault, C. (2003), Ti AME2003 Atomiko a Masa nga Ebaluasion (Online nga ed.), Nailian a Nuklear a Sentro ti Datos. Naibatay iti:

    • Wapstra, A.H.; Audi, G.; Thibault, C. (2003), "Ti AME2003 atomiko a masa nga ebaluasion (I)", Nuklear a Pisika A, 729: 129–336, Bibcode:2003NuPhA.729..129W, doi:10.1016/j.nuclphysa.2003.11.002
    • Audi, G.; Wapstra, A.H.; Thibault, C. (2003), "Ti AME2003 atomiko a masa nga ebaluasion (II)", Nuklear a Pisika A, 729: 337–676, Bibcode:2003NuPhA.729..337A, doi:10.1016/j.nuclphysa.2003.11.003
11. Rosman, K. J. R.; Taylor, P. D. P. (1998), "Isotopic Compositions of the Elements 1997" (PDF), Pure and Applied Chemistry, 70 (1): 217–35, doi:10.1351/pac199870010217
12. Coplen, T. B.; et al. (2002), "Isotopic Abundance Variations of Selected Elements" (PDF), Pure and Applied Chemistry, 74 (10): 1987–2017, doi:10.1351/pac200274101987
13. Meija, Juris; Mester, Zoltán (2008). "Di-agpayso a propagasion iti nagbanagan ti panagrukod ti atomiko a kadagsen". Metrolohia. 45: 53–62. doi:10.1088/0026-1394/45/1/008.
14. Holden, Norman E. (2004). "Dagiti Atomiko a Kadagsen ken ti Internasionala Komite—Ti mayasa a Naipakasaritaan a Panagrepaso". Kimika Internadional. 26 (1): 4–7.