Rwanda

Ti Rwanda,^{[lower-alpha 1]} opisial a ti Republika ti Rwanda,^[8] ket ti maysa a napalikmutan iti daga a pagilian ti Tanap ti Nalatak a Rengngat, iti pagtumpongan iti rehion ti Nalatak a Dandanaw ti Aprika ken ti Daya nga Aprika. Mabirukan kadagiti bassit agrado iti Ekuador, ti Rwanda ket beddengan babaen ti Uganda, Tanzania, Burundi, ken ti Demokratiko a Republika ti Kongo. Daytoy ket nakaro a nangato, a nakaitedan ti naganna iti "daga dagiti ginasut a turod", ken kaaduan ti heograpiana ket babaen dagitibantay iti laud ken ti savanna iti daya, ken dagiti nadumaduma a danaw iti amin a paset ti pagilian. Kalalainganna aginggana iti subtropikal ti klima, ken adda dagiti dua panawen ti panagtutudo ken dagiti dua a namaga a panawen iti tunggal a maysa a tawen. Ti Rwanda ket addaan iti populasion iti sumurok a 12.6 a riwriw^[9] nga agnanaed iti 26,338 km² (10,169 sq mi) iti daga, ken ti kapusekan ti populasion a nangruna a daga a pagilian iti Aprika. Maysa a riwriw a tattao ti agnanaed iti kapitolio ken kadakkelan a siudad ti Kigali.

Republika ti Rwanda Repubulika y'u Rwanda  (Kinyarwanda) République du Rwanda  (Pranses) Republic of Rwanda  (Ingles) Jamhuri ya Rwanda  (Swahili)
Wagayway Selio
Napili a pagsasao: "Ubumwe, Umurimo, Gukunda Igihugu" "Panagkaykaysa, Obra, Patriotismo"
Nailian a kanta: "Rwanda nziza" (Ilokano: "Napintas a Rwanda")
Lokasion ti  Rwanda  (nangisit nga asul) – idiay Aprika  (napusasaw nga asul ken nangisit a kolor-dapo) – idiay ti Kappon ti Aprika  (napusasaw nga asul)
Kapitolio ken kadakkelan a siudad	Kigali 1°56′38″S 30°3′34″E
Opisial a sasao	Kinyarwanda Pranses Ingles Swahili
Grupgrupo ti etniko (1994)	85% Hutu 14% Tutsi 1% Twa[1]
Relihion	93.8% Kristianidad 3.0% Awan relihion 2.2% Islam 1.0% Dadduma[2]
Nagan dagiti umili	Rwandano Rwandes
Gobierno	Unitario a dominante a partido a presidensial a batay-linteg a republika
• Presidente	Paul Kagame
• Kangrunaan a Ministro	Édouard Ngirente
Lehislatura	Parlamento
• Akinngato a kamara	Senado
• Akinbaba a kamara	Kamara dagiti Deputado
Wayawaya  manipud iti Belhika
• Wayawaya	1 Hulio 1962
• Naawat iti Nagkaykaysa a Pagpagilian	18 Septiembre 1962
• Agdama a batay-linteg	26 Mayo 2003
Kalawa
• Dagup	26,338 km2 (10,169 sq mi) (Maika-144)
• Danum (%)	5.3
Populasion
• Karkulo idi 2019	12,374,397[3] (Maika-76)
• Senso idi 2012	10,515,973[4]
• Densidad	470/km2 (1,217.3/sq mi) (Maika-22)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2020
• Dagup	$33.455 bilion[5]
• Tunggal maysa a tao	$2,641[5]
GDP (nominal)	Karkulo idi 2020
• Dagup	$11.061 bilion[5]
• Tunggal maysa a tao	$873[5]
Gini (2016)	43.7[6] kalalainganna
HDI (2019)	0.543[7] ababa · Maika-160
Kuarta	Pranko ti Rwanda (RWF)
Sona ti oras	UTC+2 (CAT)
Pagmanehuan	kanawan
Kodigo ti panagtawag	+250
Kodigo ti ISO 3166	RW
TLD ti internet	.rw

Ubing ti populasion ken kaaduan nga iti away. Maala dagiti taga-Rwanda manipud iti maysa laeng a grupo a maipapan ti kultura ken lingguistiko, ti Banyarwanda. Nupay kasta, iti kaunegan daytoy a grupo ken dagiti tallo a subgrupo: dagiti Hutu, Tutsi ken Twa. Dagiti Twa ket dagiti agtataeng iti bakir a tattao a pygmy ken masansanda a maikeddeng a kas dagiti kaputotan dagiti nasapa a nangtagtagitao ti Rwanda. Agsusuppiat dagiti eskolar kadagiti tinaudan ken dagiti paggigiddiatan a pagbaetan dagiti Hutu ken Tutsi; sumagmamano dagiti namatmati a dagiti pagigiddiatan ken naala manipud kadagiti dati a caste iti kaunegan ti agmaymaysa a tattao, bayat a dagiti dadduma ket namatmatida a dagiti Hutu ken Tutsi ket nagsisinada a simmangpet iti pagilian, ken manipud kadagiti nadumaduma a lokasion. Ti Kristianidad ti kadakkelan a relihion iti pagilian; ti kangrunaan a pagsasao ket ti Kinyarwanda, a kaaduan nga insasao dagiti taga- Rwanda, ken ti Ingles ken Pranses ket agserbi a kas dagiti maipatinayon nga opisial a pagsasao. Ti naturay nga estado ti Rwanda ket addaan iti presidensial a sistema ti gobierno. Ti presidente ket ni Paul Kagame ti Patriotiko a Sanguanan ti Rwandano (Rwandan Patriotic Front – RPF), a nagtultuloy a nagserbi manipud idi 2000. Ita nga aldaw, ti Rwanda ket addaan kadagiti ababa nga agpang ti korupsion no maiyasping kadagiti kaarruba a pagilian, ngem irepreporta met dagiti gunglo ti karbengan ti tao ti panaglapped kadagiti grupo ti oposision, intimidasion ken panaglapped iti wayawaya ti panagbitla. Turayan ti pagilian babaen ti maysa a nainget nga administratibo a herarkia manipud dagiti panawen ti kolonia; adda dagiti lima a probinsia a mamarkaan babaen dagiti pagbeddengan a naaramid idi 2006. Ti Rwanda ket maysa laeng kadagiti tallo a pagilian iti lubong a kaaduan dagiti babbai iti nailian a parlamento, ken dagiti sabali a pagilian ket ti Bolivia ken Kuba.

Tinagtagitao ti teritorio babaen dagiti agan-anup ken agburburas kadagiti Panawen ti Bato ken Landok, ken intono kuan sinaruno babaen dagiti tattao a Bantu. Immuna a naglalaok ti populasion kadagiti nadumaduma a puli ken kalpasanna dagiti dua a pagarian. Nagturay ti Pagarian ti Rwanda manipud iti agpakatengnga a maikasangapulo ket walo a siglo, ken militar a nagparmek dagiti ari a Tutsi kadagiti dadduma, ken impatengngada ti bileg ken kalpasanna a nangitignay kadagiti annuroten a kontra Hutu. Kinolonisado ti Alemania ti Rwanda idi1884 kas parte ti Aleman a Daya nga Aprika, a sinaruno babaen ti Belhika, a nagraut idi 1916 idi las-ud ti Gubat ti Sangalubongan I. Dagitoy dua a pagilian ti Europa ket nagturay babaen dagiti ari ken nagramidda kadagiti annuroten nga agayat iti Tutsi. Nagrebulto dagiti populasion ti Hutu idi 1959. Pinatayda dagiti adu a Tutsi ken kanungpalan a nangipatakder iti maysa a nawaya a tinurayan ti Hutu a republika idi 1962 nga indauluan babaen ni Presidente Grégoire Kayibanda. Ti maysa a kudeta ti militar idi 1973 ket nagtuang ken ni Kayibanda ken nangiyeg a nagbileg ni Juvénal Habyarimana, nga isu ket nangitalinaay iti annuroten nga agayat iti Hutu. Ti indauluan ti Tutsi a Patriotiko a Sanguanan ti Rwandano ket nangirugi iti maysa a sibil a gubat idi 1990. Naasasinado ni Habyarimana idi Abril 1994. Bimtak dagiti sosial a tension iti simmaruno a panangikisap iti puli ti Rwanda, a dagiti ekstremista a Hutu ket pinatayda dagiti agarup a 500,000–1,000,000 a Tutsi ken Hutu iti sakup ti sangagasut nga aldaw. Pinatinggaan ti RPF ti panangikisap iti puli iti maysa a balligi iti militar idi Hulio 1994.

Ti agdurdur-as nga ekonomia ti Rwanda ket nakaro a nagsagaba gapu iti panangikisap iti puli idi 1994, ngem pimmigsa metten manipud iti daytan. Kaaduan a naibatay ti ekonomia panagtaltalon ti makmakan. Ti kape ken tsa dagiti kangrunaan a maapit para iti eksport. Napardas a dumakdakkel ti sektor ti turismo ken isu itan ti mangiyuna a mangged ti kuarta iti pagilian. Ti Rwanda ket maysa laeng kadagiti dua a pagilian a mabalin ti natalged a panagbisita kadagiti gorila ti baatay, ken nangina dagiti panagbaybayad dagiti agbisbista para kadagiti permiso ti panagsurot ti gorila. Ti samiweng ken sala ket integral a parte ti kultura ti Rwanda, a naipangpangruna dagiti tambor ken ti nasayaat a nakoreograpo a sala nga intore. Dagiti tradisional nga arte ken dagiti artesano ket mapataud iti amin a paset ti pagilian, a mairaman ti imigongo, ti maysa nga arte iti takki ti baka.

Naturayan ti Rwanda a kas maysa nga unitario a presidensial a sistema nga addaan iti maysa a dua kamara a parlamento a turayan babaen ti Patriotiko a Sanguanan ti Rwandano manipud idi 1994. Ti pagilian ket kameng ti Kappon ti Aprika, ti Nagkaykaysa a Pagpagilian, ti Mankomunidad ti Pagpagilian, COMESA, OIF ken ti Komunidad ti Daya nga Aprika.

Dagiti nota

1. /ruˈɑːndə, -ˈæn-/ (dengngen); Kinyarwanda: u Rwanda [u.ɾɡwaː.nda] (dengngen)

1. "Rwanda: A Brief History of the Country". United Nations. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 24 February 2018. Naala idi 4 April 2018.
2. "Religions in Rwanda | PEW-GRF". globalreligiousfutures.org (iti Ingles). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2021-05-23. Naala idi 2021-08-31.
3. National Institute of Statistics of Rwanda (2019). "Size of the resident population" (iti Ingles). National Institute of Statistics of Rwanda. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 29 Mayo 2016. Naala idi 4 Abril 2020.
4. National Institute of Statistics of Rwanda 2014, p. 3.
5. "World Economic Outlook Database, October 2019". www.imf.org (iti Ingles). International Monetary Fund. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 8 Pebrero 2021. Naala idi 8 Agosto 2020.
6. World Bank (XII).
7. Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF) (iti Ingles). United Nations Development Programme. 15 Disiembre 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Naiyarkibo (PDF) manipud iti kasisigud idi 15 Disiembre 2020. Naala idi 16 December 2020.
8. "Government of Rwanda: Welcome to Rwanda" (iti Ingles). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 23 Pebrero 2021. Naala idi 22 Pebrero 2021.
9. Nagkaykaysa a Pagpagilian – Listaan dagiti pagilian babaen ti populasion (Nagkaykaysa a Pagpagilian)

Dagiti nagibasaran

• National Institute of Statistics of Rwanda (Enero 2014). "Fourth Population and Housing Census, Rwanda, 2012—Final Results: Main indicators report" (PDF) (iti Ingles). Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 24 Septiembre 2015. Naala idi 13 Agosto 2015.
• World Bank (XII). "GINI index (World Bank estimate)" (iti Ingles). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 12 Mayo 2019. Naala idi 12 Mayo 2019.

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Rwanda iti Wikimedia Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Rwanda manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)

• Rwanda iti Curlie (iti Ingles)
• Heograpiko a datos a mainaig iti Rwanda iti OpenStreetMap