Bulan

Ti Bulan kaikaisuna a masna a satelite iti Daga,^{[nb 3][6]} ken ti maikalima a kadakkelan a satelite iti Sistema a Solar. Isu ti kadakkelan a masna a satelite iti maysa a planeta iti Sistema a Solar relative iti kaddaakel iti bukodna a nangruna, nga adda ti pagkapat ti diametro iti Daga ken 1⁄81 ti bukodna a masa.^{[nb 4]} Ti Bulan ket isu ti maikadua a kapusekan a satelite kalpasan ti maria a maysa kadagiti karaniagan a taga-ugma nga nagukisan ti naingatoan a dagdaga ken narimbaw impakto ng abot. Isu daytoy ti karaniagan a banag iti langit kalpasan ti Init, uray no ti rabawna ket agpaysao pay a nasipnget, a kapadpada ti karaniag ti uging. Ti kinarimbawna iti langit ket ti kinakadawyanna a siklo dagiti paset , manipud idi taga-ugma a panawen, ket nakaaramid ti Bulan a kas myasa a naipangpangruna a kultural nga impluensia iti pagsasao, dagiti kalendario, arte ken mitolohia. Ti grabidad a panagimpluensia ti Bulan ket agpataud dagiti ugot ti taaw ken ti panagpaatiddog ti minuto iti aldaw. Ti agdama a panagliklikmut kaadayo ti Bulan, nga agarup a mamin sangpulo ket tallo ti diametro iti Daga, ket gapuanan daytoy ti panagparangna a kasla kadakdakkelna idiay langit ti Init, a mangpalubos daytoy nga apag-isu a kallobanna ti Init dagiti dagup a solar a salip.

Ti Bulan

Ti Kabus a bulan a makita manipud iti akin-amianan a hemisperio iti Daga
Dagiti panangikeddeng
Dagiti pangilasin	lunar, seleniko
Dagiti pakailasinan ti panaglikmut
Perigee	362,570 km (0.0024 AU) (356,400–370,400 km)
Apogee	405,410 km (0.0027 AU) (404,000–406,700 km)
Semi-mayor a pagtayyekan	384,399 km (0.00257 AU)
Eksentrisidad	0.0549
Panawen ti panaglikmut	27.321582 d (27 d 7 o 43.1 min)
Panawen a sinodiko	29.530589 d (29 d 12 o 44 min 2.9 s)
Napipia a kapardas ti panaglikmut	1.022 km/s
Paglikigan	5.145° to the ekliptiko[1] (nagbaetan ti 18.29° ken 28.58° aginggana ti ekuador ti Daga)
Longitud ti agpangato a nodo	agsubsubli babaen ti maysa a panagtayyek iti 18.6 a tawtawen
Argumento ti perigee	agadaddang babaen ti maysa a panagtayyek iti 8.85 a tawtawen
Satelite ti	Daga
Dagiti pisikal a pakailasinan
Promedio a rayus	1,737.10 km  (0.273 ti Daga)[2]
Rayus ti ekuador	1,738.14 km (0.273 ti Daga)[2]
Rayus ti polar	1,735.97 km  (0.273 ti Daga)[2]
Panagdalumpinas	0.00125
Sirkumperensia	10,921 km (ekuadorial)
Kalawa ti rabaw	3.793 × 107 km2  (0.074 ti Daga)
Tomo	2.1958 × 1010 km3  (0.020 ti Daga)
Masa	7.3477 × 1022 kg  (0.0123 ti Daga)
Promedio a densidad	3.3464 g/cm3
Grabidad ti rabaw	1.622 m/s2 (0.165 4 g)
Kapardas ti panagtalaw	2.38 km/s
Panawen ti panagtayyek ti sidereal	27.321582 d (sikroniko)
Kapardas ti panagtayyek ti ekuador	4.627 m/s
Pakbu ti pagtayyekan	1.5424° (aginggana ti ekliptiko) 6.687° (aginggana ti orbita dalumpinas)[1]
Albedo	0.136[3]
temp. ti rabaw min mean max ekuador 100 K 220 K 390 K 85°N[4] 70 K 130 K 230 K
Nalawag a magnitud	−2.5 to −12.9[nb 1] −12.74 (katimbengan ti kabus a bulan)[2]
Anggular a diametro	29.3 to 34.1 arcminutes[2][5]
Atmospeara[nb 2]
Presion ti rabaw	10−7 Pa (aldaw) 10−10 Pa (rabii)
Pakabuklan babaen ti tomo	Ar, He, Na, K, H, Rn

Ti Bulan ket isu laeng ti nailangtana bagi malaksid ti Daga a ti tao ket simmanglad. Nupay ti Luna programme ti Kappon ti Sobiet ket isu ti immuna a nakaabot ti Bulan iti maysa a saan a namaneho a pagluganan ti limbang idi 1959, ti Apollo a programa ti Estados Unidos ket nakaganab ti isisu a namaneho ti tao a mision iti agdama nga aldaw, a nagrugi ti immuna a namaneho ti tao a lunar a panagliklikmut a mision babaen ti Apollo 8 idi 1968, ken innem a panagsanglad iti Bulan ti nagbaetan ti 1969 ken 1972, a ti immuna ket ti Apollo 11. Dagitoy a mision ket nagisubli kadagioti sumurok a 380 kg kadagiti lunar a bato, a dagitoy ket inusar ti panagrang-ay ti heolohika a panagawat iti nagtaudan ti Bulan, ti pormasion iti uneg ti bulkodna a patakder, ken iti napalabas a pakasaritaanna. Naipagarup a daytoy ket naporma idi 4.5 bilion a tawtawen. Ti maysa a pannakaporma a teoria ket ti higante nga impakto a napasamak a nairaman ti Daga. Ti impakto a teoria ket naidudua idi 2012, kalpasan ti panagusig manen dagiti Apollo nga alagad.

Kalpasan ti Apollo 17 a mision idi 1972, ti Bulan ket binisbisita laengen babaen dagiti saan a namaneho ti tao a pagluganan ti limbang, ti nailatakan babaen ti kinaudi a Sobiet a Lunokhod rover. Manipud idi 2004, ti Hapon, Tsina, India, ti Estados Unidos, ken ti Europeano nga Ahensia ti Limbang ket nagpatulod dagitoy dagiti lunar nga agpalpalikmut. Dagitoy a pagluganan ti limbang ket nakaparawad ti panagpasingked ti panakaduktal iti lunar a danum a yelo idiay agnanayon a nalinongan nga abot dagiti ungto ken bedbed iti lunar a regolito. Adda dagiti sumakbay a naplano a mision a mapan iti Bulan, a mairamn ti maysa a gobierno ken binusbusan a pribado. Ti Bulan ket agtultuloy nga adda babaen ti Tulag ti Pangaruar a Limbnag , a nawaya sukisoken para iti amin a pagilian para kadagiti nakappi a pangngep.

Ti ebolusion iti Bulan ken panagbaniaga iti Bulan.

Nagan ken etimolohia

Ti maitutop a nagan para iti masna a satelite ti Daga ket "ti Bulan".^[7][8] Ti panginagan ti Ingles a moon ket naala manipud iti moone (idi agarup a 1380), a naiparang-ay manipud iti mone (1135), a naala manipud iti Daan nga Ingles mōna (a napetsaan manipud idi sakbayan ti 725), a daytoy ket, a kapada dagiti amin Hermaniko a pagsasao a kognado, a nanipud ti Proto-Hermaniko *mǣnōn.^[9]

Ti kangrunaan a moderno nga Ingles a panagilasin a maipanggep ti Bulan ket lunar, a naala manipud iti Latin Luna. Ti maysa pay ngem saan a nalatak a panagilasin ket ti seleniko, a naala manipud iti Taga-ugma a Griego a Selene (Σελήνη), a naggapuan ti pasaruno a "seleno-" (a kas iti nakaalaan ti selenograpia).^[10]

Dagiti nota

1. Ti kaaduan a kuenta ket naited a naibatay ti titimbengan a karaniag manipud iti kuenta iti −12.74 a naited para iti maysa nga ekuador aginggana ti sentro ti Bulan iti kaadayo iti 378 000 km idiay NASA a kipudno a papeles a pinagibasaran aginggana ti kabassitan a kaadayo ti Daga-Bulan a naited idiay, kalpasan ti pinudno ti kinaudi para iti ekuatorial a raya ti Daga iti 6 378 km, nga agited ti 350 600 km. Ti kabassitana kuenta (para iti kaadayo ti baro a Bulan) ket naibatay iti agpadpada panakagpang nga inususar ti kaadu a distansia ti Daga–Bulan iti 407 000 km (a naited idiay kipnapudno a papeles) ken babaen ti panagkarkulo ti karaniag iti panagsilnag ti daga iti baro a Bulan. Ti karaniag iti panagsilnag ti daga ket albedo ti Daga × (raya ti Daga / Raya iti Panagtayyek iti Bulan)² ] a minaig ti dagus a solar a panakasilnag a rumsua para iti kabus a Bulan. (Albedo ti Daga = 0.367; raya ti Daga = (polar radius × ekuatorial radius)^½ = 6 367 km.)
2. Lucey et al. (2006) agited kadagiti 10⁷ partikulo cm⁻³ babaen ti aldaw ken 10⁵ particles cm⁻³ babaen ti rabii. Iti igid ti ekuatorial a temperatura ti rabaw iti 390 K babaen ti ken 100 K babaen ti rabii, ti umno a linteg ti alingasaw ket agitulok kadagiti presion a naited idiay infobox (binukel iti kaasitgan a urnos iti kapigsa; 10⁻⁷ Pa babaen ti aldaw ken 10⁻¹⁰ Pa babaen ti rabii.
3. Adda dagiti adu ken sabsabali a sideg ti Daga nga asteroid a mairaman ti3753 Cruithne a dagitoy ket kumaduaan nga agpalpalikmut iti Daga: dagiti pagliklikmutanda ket agpakabaelda nga umasideg iti Daga kadagiti paset ti panawen ngem agbalbaliw da met laeng kadagiti napalabas a panawen (Morais et al, 2002). Dagitoy ket quasi a satelite – dagitoy ket saan a bulbulan gapu ta saanda a palpalikmuten ti Daga. Par aiti adu pay a pakaammo, kitaen ti Dagiti sabali a bulan iti Daga.
4. Ti Charon ket maibagay a dakdakkel no ipada iti Pluto, ngen ti Pluto ket nabaliwan ti panakaidasigna a kas maysa nga ansisit a planeta

Dagiti nagibasaran

1. Lang, Kenneth R. (2011). The Cambridge Guide to the Solar System [Ti Cambridge a Pagalagadan ti Sistema Solar] (iti Ingles) (Maika-2 nga ed.). Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-49417-5.
2. Williams, David R. "Moon Fact Sheet" [Kinapudno a Papeles ti Bulan] (iti Ingles). National Aeronautics and Space Administration. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 16 Disiembre 2008. Naala idi 31 Disiembre 2008.
3. Matthews, Grant (2008). "Celestial Body Irradiance Determination from an Underfilled Satellite Radiometer: Application to Albedo and Thermal Emission Measurements of the Moon Using Ceres". Applied Optics (iti Ingles). 47 (27): 4981–4993. Bibcode:2008ApOpt..47.4981M. doi:10.1364/AO.47.004981. PMID 18806861.
4. Vasavada, A. R.; Paige, D. A.; Wood, S. E. (1999). "Near-Surface Temperatures on Mercury and the Moon and the Stability of Polar Ice Deposits" [Dagiti Asideg ti Rabaw a Temperatura idiay Merkurio ken ti Bulan ken ti Stabililidad dagiti Polar a Deposito ti Yelo]. Icarus (iti Ingles). 141 (2): 179. Bibcode:1999Icar..141..179V. doi:10.1006/icar.1999.6175.
5. Ti sakup ti naited a kuenta ti angular a kadakkel ket naibatay baben ti titimbengan dagiti sumaganad a kuenta a naited idiay kinapudo a papeles a pinagibasaran: iti maysa a Daga-ekuador aginggana ti Bulan-sentro a kaadayo iti 378 000 km, ti angular a kadakkel ket 1896 arkosegundo. Ti kapadpadana met laeng a kinapudno a papeles ket agited ti patingga ti Daga–Bulan a kaadayo iti 407 000 km ken 357 000 km. Para iti kadakkelan a angular a kadakkel, ti kabassitan a distansiaket nasken ipagisu para iti ekuatorial a raya ti Daga iti 6 378 km, nga agited ti 350 600 km.
6. Morais, M. H. M.; Morbidelli, A. (2002). "The Population of Near-Earth Asteroids in Coorbital Motion with the Earth" [Ti Populasion dagiti Asideg ti Daga nga Asteroid iti Kumaduan a Panaggunay iti Daga]. Icarus (iti Ingles). 160 (1): 1–9. Bibcode:2002Icar..160....1M. doi:10.1006/icar.2002.6937.
7. "Naming of Astronomical Objects: Spelling of Names" [Panagginagan dagiti Astronomikal a Banbanag: Panangiletra dagiti Nagab] (iti Ingles). International Astronomical Union. Naala idi 29 Marso 2010.
8. "Gazetteer of Planetary Nomenclature: Planetary Nomenclature FAQ" [Gazetteer iti Planetario a Nomenklatura: Planetario a Nomenklatura FAQ]. USGS Astrogeology Research Program (iti Ingles). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2010-05-27. Naala idi 29 Marso 2010.
9. Barnhart, Robert K. (1995). Barnhart Concise Dictionary of Etymology [Ti Barnhart nga Ababa a Diksionario iti Etimolohia] (iti Ingles). Harper Collins. p. 487. ISBN 0-06-270084-7.
10. "lunar, a. ken n.". Oxford English Dictionary. Naala idi 23 Marso 2010.