Օքեյ (ժեստ)

Օքեյ ժեստ (խորհրդանիշ Unicode U + 1F44C «👌»), բութ մատի և ցուցամատի օգնությամբ կատարվող գործողություն, որի դեպքում մյուս մատները պահվում են ուղիղ կամ թույլ վիճակում՝ հեռու ձեռքի ափից։ Հաճախ օգտագործվում է սուզորդների կողմից և նշանակում է «Ես լավ եմ» կամ «Դուք լա՞վ եք»։ Անգլալեզու երկրներից շատերում դա նշանակում է հավանություն, համաձայնություն և ազդանշան, որ ամեն ինչ լավ է կամ «Ok»: Այլ համատեքստերում կամ մշակույթներում այս ժեստը կարող է ունենալ տարբեր իմաստներ՝ ներառյալ բացասական, վիրավորական, ֆինանսական, թվային, կրոնական կամ զուտ լեզվաբանական։

Ժեստ

Ժեստի էմոջի տարբերակը

Դրական նշանակություն

Դասական օգտագործում

Ցուցամատը և բութ մատն օղակի մեջ առնելու, իսկ մյուս մատները երկարաձգելու միջոցով ձևավորվող ժեստերը հայտնվել են Հունաստանում դեռևս մ.թ.ա. 5-րդ դարում։ Դրանք կարելի է տեսնել ներկված ծաղկամանների վրա՝ որպես սիրո արտահայտություն, իսկ բութ մատն ու ցուցամատը նմանեցնում են համբուրվող շուրթերի։ Երբ Հին Հունաստանում որևէ մեկը մյուսին ցույց էր տալիս այս ժեստը, այդ կերպ նա արտահայտում էր իր սերը, ընդ որում, զգացողությունն ավելի շատ արտահայտվում էր մատների հպման, քան իրենց ստեղծած օղակի միջոցով^[1]։ Համաձայնություն և հավանություն տալու համար այս ժեստի գործածումը նկատելի է Հռոմում մ.թ.ա. 1-ին դարում, որտեղ այն օգտագործել է Քվինտիլիանուսը^[2]։ Նրա հիրոնոմիան նկարագրում է խոսքի տարբեր մասերում այս ժեստի օգտագործման համատեքստում եղած տարբերությունները՝ մուտքի, նախազգուշացման, գովեստի, մեղադրանքի և ասմունքն ավարտելու համար^[1]։

Միաժամանակ նշանն օգտագործվել է բուդդայականության և հինդուիզմի մեջ՝ որպես ներքին կատարելության խորհրդանիշ։ Էթոլոգ Դեսմոնդ Մորիսը պնդում է, որ միացված բութ մատը և ցուցամատը նշանակում են ճշգրտություն ինչ-որ բան ընկալելու մեջ, բառացի կամ փոխաբերական իմաստով, և որ նրանց կողմից ձևավորված ձևը ներկայացնում է կատարելության մարմնավորում՝ շրջանը, հետևաբար՝ ժեստի միջմշակութային իմաստը, այն է, որ ամեն ինչ «միանգամայն ճիշտ է» կամ «կատարյալ»^[3]։

Նեապոլում այս ժեստը երկար ժամանակ խորհրդանշում էր սերն ու ամուսնությունը, ինչպես ընդունված էր հարևան Հունաստանում, բայց միայն ափը դեպի վեր, մինչդեռ նույն ժեստը, բայց ափը դեպի ներքև, պատկերում էր արդարության կշեռք ունեցող ձեռքը^[4]։ Ամբողջ Իտալիայում, այս ժեստը շարունակվում է օգտագործվել խոսակցությունների տեսանկյունից, արտահայտելով տրամաբանական ճշգրտություն, եթե ձեռքը շարժվի. բայց պահված ուղղահայաց դիրքում, մատների հետ, որոնք ուղղված են դեպի վեր, դա նշանակում է կատարելություն^[1]։

Անգլալեզու աշխարհում ժեստերի օգտագործման մասին վաղ վկայությոնները թվագրվում է 1644 թվականից, երբ բրիտանացի բժիշկ-փիլիսոփա Ջոն Բուլվերը գրեց իր «Հիրոլոգիան»^[5]։ Բուլվերի նկարագրած բազում ձեռքի ժեստերի շարքում նկարագրվում է հետևյալը. «Ցուցամատի վերևի մասը տեղափոխվում է այնպես, որ այն կապվում է կողքի բութ մատի եղունգին, իսկ մյուս մատները՝ թուլացած»^[6], Բուլվերը նշել է, որ դա «հարմար է նրանց համար, ովքեր գոհունակություն են հայտնում, առանձնացնում կամ հավանություն են տալիս»^[7]։

«OK»

Քեռի Սեմը «ОК» ժեստ է անում 1900 թվականի համաշխարհային ցուցահանդես ծաղրանկարում

19-րդ դարի սկզբին այս ժեստը ԱՄՆ-ում ասոցացվում էր «O» (կազմված շրջանով) և «K»(ստացված երկարաձգված մատներից) տառերի հետ։ Թեև հայտնի չէ, թե ինչպես է «OK» ժեստը և համապատասխան բանավոր արտահայտությունը միաձուլվել, լեզվաբան Ալան Մետքալֆը 1839 թվականին «Բոստոն մորնինգ փոստում» այդ արտահայտության օգտագործման աճի սկիզբը համարում է կատակ, որը պարունակում է «OK» արտահայտությունն որպես «orl korrek»-ի հապավում (ընդօրինակելով ներգաղթային արտասանությանը «all correct»՝ «ամեն ինչ ճիշտ է»), այն ժամանակ սխալ գրված բառերի հապավումները նորաձև էին^[8]։ Բոստոնի, Նյու Յորքի և Ֆիլադելֆիայի մի քանի այլ թերթեր նույնպես օգտագործել են այդ արտահայտությունը՝ արմատավորելով ամերիկյան անգլերեն լեզվով^[9]։

Թաիլանդում Բուդդայի արձանը, որը պատկերում է Վիտարկա Մուդրայի ժեստը

Հաջորդ տարի դեմոկրատներն օգտագործել են այս արտահայտությունը և ժեստը նախագահ Մարտին Վան Բյուրենի ընտրողական կազմակերպություններում։ Նյու Յորք նահանգի Քինդերհուկցի Վան Բյուրենը հայտնի էր «Old Kinderhook» մականունով, որի սկզբնատառերը՝ «О. К», անշեղորեն թափ էին հավաքում որպես հավանության արտահայտություն^[10]։

Նյու Յորքում Վան Բյուրենի երկրպագուները ստեղծել են «O.K. Democratic Club» խմբակը և կիրառել են համապատասխան ժեստը, իսկ «O.K.» արտահայտությունը խմբի կարգախոսում երկիմաստ է եղել («Old Kinderhook is all correct.»): Արտահայտությունը և ժեստը քաղաքական թերթերի միջոցով տարածվել են ողջ երկրով, ինչը նպաստել է նաև արտահայտության տարածմանը։ Այն բանից հետո, երբ Վան Բյուրեն պարտվել է Ուիլյամ Հարիսոնին, «OK» արտահայտությունը սկսել է ստուգաբանվել որպես «Ofrul Kalamity» կամ «Orful Katastrophe»^[11]:

Ժեստը լայնորեն կիրառվել է ԱՄՆ-ում՝ «ամեն ինչ լավ է» կամ «լավ է» նշանակությամբ^[12][13]։ Ժեստը ավելի դրական նշանակություն ունի, քան «ОК» բառը, որը նշանակում է, որ ինչ-որ բան նորմալ է և բավարար։ Օրինակ՝ «The food was OK» արտահայտությունը նշանակում է «Ուտելիքը վատը չէր»։ Իսկ ժեստը սովորաբար ընկալվում է որպես հավանության նշան և համարվում է արևմտյան «Մատը վերև» (👍) նշանի հոմանիշը։

Ստորջրյա լող

Սուզման ազդանշան, որը նշանակում է «Ամեն ինչ կարգին է», օգտագործվում է ինչպես որպես հարց, այնպես էլ որպես հարցի պատասխան:

WRSTC-ի կանոնների համաձայն՝ դայվերների հաղորդակցության մեջ «OK» ժեստը նշանակում է, որ «ամեն ինչ կարգին է»։ Սուզանավորդին միշտ սովորեցնում են օգտագործել այս նշանը, այլ ոչ թե «մատը դեպի վեր» ժեստը, քանի որ վերջինս նշանակում է, որ սուզանավորդը պետք է ջրի երես լողա^[14]։ Ժեստը օգտագործվում է նաև ստուգելու համար, թե արդյոք մյուս դայվերի հետ ամեն ինչ կարգին է^[15]։

Այն հեռավորությունների վրա, երբ ստանդարտ «OK» ժեստը դժվար է տարբերակել, սուզանավորդներն օգտագործում են ավելի տեսանելի ազդանշաններ՝ որպես այլընտրանք. մեկ ձեռքը թեքվում է անկյունում, որը շոշափում է գլուխը, կամ երկու ձեռքերը դիպչում են գլխին վերևից, որպեսզի ձևավորեն «OK»^[16]։ Այս ժեստը ամբողջ մարմնով օգտագործվում է նաև Ճապոնիայում՝ «OK» նշանակությամբ, որտեղ ձեռքի ժեստը ենթադրում է դրամական գործառնություններ՝ «OK»-ի փոխարեն^[17]։ 2010 թվականին «OK» երկփուլ ժեստն ավելացվել է Յունիկոդին՝ «Face With OK Gesture» (U + 1F646 «🙆») անվանմամբ, իսկ 2015 թվականին՝ մտել Emoji 1.0-ի կազմի մեջ^[18]։

Փող

Մեքսիկայում օգտագործված ժեստերի մասին 1880-ական թվականների զեկույցի նկարազարդումը

Ճապոնիայում ժեստը խորհրդանշում է փող^[19], և այս համատեքստում մատների շրջանակը նշանակում է մետաղադրամ^[3]։ Երբեմն ժեստը օգտագործվում է անհարմար իրավիճակից խուսափելու համար, երբ խոսում են փողի մասին, կամ փող խնդրելիս^[20]։ Այլ դեպքերում դրա օգտագործումը կարող է ներառել կաշառք կամ այլ անօրինական գործարք^[21][22] կամ ծառայել որպես հրավեր՝ գործնական բանակցություններ սկսելու համար^[23]:

Վիտարկա մուդրա, Թարիմի հարթավայր, 9-րդ դար

Այլ երկրներում այս ժեստը կարող է նշանակել նաև փող, ֆինանսական գործարքներ, հարստություն կամ ինչ-որ բանի բարձր գին։ Պահպանվել են վկայություններ այն մասին, որ ժեստն օգտագործվել է 19-րդ դարի վերջին Մեքսիկայում մարդու հարստության կամ անձի կարգավիճակի նշման համար^[24]։

Մուդրա

Յոգայի դեպքում այս ժեստը հայտնի է որպես չին-մուդրա («գիտակցության կնիք»), եթե ափը թեքվում է դեպի ներքև, կամ ջնյանա-մուդրա («իմաստության կնիք»), եթե ափը կանգնած է դեպի վեր կամ գտնվում է այլ դիրքում, օրինակ, սրտի դիմաց։ Յոգայի որոշ դպրոցներ օգտագործում են չին- և ջնյանա-մուդրան, «առաջինը արմատականության նուրբ զգացում է առաջացնում, իսկ երկրորդը՝ թեթևության զգացում»^[25], կամ ջնյանա «պասիվ ընդունող դիրք» է, իսկ չին՝ «ակտիվորեն տալիս է»^[26]։ Այս մուդրաներում միջնամատը, մատնեմատը և ճկույթը արտացոլում են երեք գունաները՝ ռաջասը, տամասը և սաթվան, որոնք, եթե ներդաշնակ են, կապում են աթման և բրահման՝ անհատական հոգին և «աշխարհի հոգին»։ Բութ մատի ու ցուցամատի սեղմումը ներկայացնում է գիտակցության այս միությունը կամ «յոգան»^[25]։ Բուդդայականության մեջ այս ժեստը կոչվում է վիտարկա մուդրա («քննարկման կնիքը») և օգտագործվում է բառերի իմաստը ընդգծելու համար^[26]։

Բացասական նշանակություն

Մշակութային ենթատեքստ

«Շրջանակ» խաղում շրջանը տեղակայված է գոտկատեղից ներքև

Այն երկրներում, որտեղ «OK» ժեստն ունի ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական նշանակություն, դեմքի արտահայտությունն օգնում է հստակեցնել դրա նշանակությունը։

Չնայած «OK» ժեստի համատարած օգտագործումը դրան տվել է միջազգային համաձայնություն, այն ունի նաև բացասական, գռեհիկ կամ վիրավորական նշանակություն աշխարհի շատ մասերում^[27]։ Ի տարբերություն Ճապnնիայի, որտեղ ժեստն օգտագործվում է մետաղադրամ կամ հարստություն նշելու համար, Ֆրանսիայում և Թունիսում «O» ժեստի ձևը նշանակում է «զրո», «ոչինչ չարժե»^[22][28]։ Միջերկրածովյան շատ երկրներում, օրինակ՝ Թուրքիայում, Թունիսում և Հունաստանում, ինչպես նաև Մերձավոր Արևելքում, Գերմանիայի որոշ մասերում և Հարավային Ամերիկայի որոշ երկրներում՝ Արգենտինա, Չիլի, Սալվադոր և Մեքսիկա, այս ժեստը կարելի է մեկնաբանել որպես գռեհիկ արտահայտություն, վիրավորանք կամ վիրավորական հղում համասեռականությանը և սոդոմիայի գործողությանը^[10]։ Բրազիլիայում ժեստը կարող է համարժեք լինել միջնամատը ցուցադրելուն^[29][30]։

Քուվեյթում և արաբական աշխարհի այլ մասերում այս ժեստը նշանակում է աչքով տալ և օգտագործվում է որպես հայհոյանք, երբեմն՝ բանավոր դատապարտման հետ միասին^[31][32][33]։

Շրջանակ խաղ

1980-ական թվականներից ի վեր՝ «ОК» ժեստը դարձել է «the circle game» («շրջանակ խաղ») դպրոցական խաղի առանցքային տարրը։ Խաղն սկսող մասնակիցն իր գոտկատեղից ցածր ժեստ է անում և փորձում է խաբեությամբ ստիպել հակառակորդին նայել նրան։ Եթե մյուս խաղացողը նայում է ժեստին, ապա նա, ով ցույց է տվել այդ ժեստը, հարվածում է հակառակորդի ձեռքին^[34]։ Գոյություն ունեն տարբերակներ, երբ խաղացողը, որը հասցրել է իր ցուցամատը շրջել առանց նայելու նրան, կարող է հարվածել ժեստի հեղինակին^[35]։

Ժեստերի լեզու

Բառեր, արտահայտություններ և հասկացություններ

Եվրոպայում դեռևս մ.թ.ա. 10-րդ դարում բութ մատը և ցուցամատն օղակ ձևավորող ժեստը՝ ձգված մյուս մատներով, մի շարք քրիստոնյա վանականների կողմից օգտագործվում էր որպես եկեղեցական նշան՝ լռության ուխտի ներքո, պատկերելու տարբեր կրոնական ծեսեր և առարկաներ։ Օրինակ, եթե ժեստը պահվում էր առջևում, նշանակում էր նվիրաբերություն Աստծուն։ Բերանին դիպչելիս նշանակում էր սննդի ընդունում։ Ժեստը բաց ափի համադրությամբ նշանակում էր օրհներգերի ժողովածու, իսկ ժեստով շրջանագծի ձևը արտացոլում էր «О», որով սկսվում էին բազմաթիվ օրհներգեր։ Եթե վանականի հագուստի կամ մարմնի որոշ մասեր վերցված էին բութ մատով և ցուցամատով, այս ժեստը կարող էր ունենալ այնպիսի տարբեր նշանակություններ, ինչպիսիք են՝ «վանական», «ձի» կամ «մագաղաթ»^[36]։

Դակտիլոլոգիա

Ամերիկյան մատնախոսության այբուբենի F տառը

Չինաստանում «3» թվի տարբերակներից մեկը

Խուլերի մշակույթում բթամատի և ցուցամատի միացությամբ ձևավորվող ժեստը տարբեր դակտիլոլոգիական համակարգերում տարբեր տառեր է նշանակում։ Ամերիկյան մատնախոսական այբուբենն այն օգտագործում է F տառի համար, իսկ իռլանդական և ֆրանսիական ժեստերի լեզուն՝ G տառի^[37]։ Կյուրեղագրական դակտիլոլոգիայում, օրինակ՝ ուկրաինական մատնախոսական այբուբենում, ժեստը ներկայացնում է O ձայնավորը՝ ցույց տալով տառի ձևը^[38]։ Ճիշտ այդպես կորեական մատնախոսական այբուբենը ժեստն օգտագործում է «ㅇ» հանգըլ տառի համար, որը ռոմանիզացվում է որպես «ng»՝ ցույց տալով նրա արտասանությունը խոսակցական կորեերենով^[39]։ Ճապոնական դակտիլային այբուբենում՝ յուբիմոջիում (ճապ.՝ 指文字) (45 նիշը և 4 հնչյունատարբերիչ նշանը), որոնք ներկայացնում են ճապոներենի ամանակները, բութի և ցուցամատի միացած ժեստը նշանակում է «մե» վանկը (め Է հիրագանում, メ է կատականա )^[40]։ Տարբեր դակտիլոլոգիական համակարգերը կարող են պահանջել այս ժեստի կատարման այլ առանձնահատկություններ, բացի բութ մատի և ցուցամատի կամ ձգված մնացած մատների միացումից։ Օրինակ, «մե» ժեստով մատանին յուբիմոջիում ավելի շատ նեղ է, քան կատարյալ կլոր^[41]։

Ռուսական դակտիլային այբուբենում ժեստը նշանակում է «O» տառը։

Հաշվարկ

Ամերիկյան ժեստերի լեզվով «OK» խորհրդանիշը նշանակում է 9 թիվը, եթե ձեռքն անշարժ դիրքով է, իսկ ափը հեռացված է խոսողից^[42]։ Այս ASL թվային նշանը վերջինն է միանիշ ամբողջ թվերի հաջորդականության մեջ, որտեղ մատների թիվը նշանակում է 1-5 թվեր, իսկ հետո բութ մատը հերթով դիպչում է յուրաքանչյուր մատին՝ իր հերթին նշանակելով 6 (ճկույթ), 7 (մատնեմատ), 8 (միջնամատ) և վերջապես 9 (ցուցամատ)։ Ձախից աջ թափահարելիս 9 թիվը դառնում է 19^[42]։

Հունահռոմեական խիրոնոմիան ներառում էր նաև հաշվիչ համակարգ, որտեղ օղակի տեսքով ժեստը նշանակում էր 10, 30, 100 կամ 300, և կոնկրետ թիվը որոշվում էր նրանով, թե որ ձեռքն է օգտագործվել, և որ կետում են հպվել բութ մատն ու ցուցամատը^[4]։

Ծանոթագրություններ

1. Müller, Cornelia; Cienki, Alan; Fricke, Ellen; Ladewig, Silva; McNeill, David; Tessendorf, Sedinha 114: Ring-gestures across cultures and times: Dimensions in variation // Body – Language – Communication. — Walter de Gruyter GmbH & Co KG, 2014. — С. 1511—1522. — ISBN 9783110302028
2. Tuleja, Tad 2. In the Wink of an Eye: Gestures and Posture // Curious Customs. — Stonesong, 2012. — ISBN 9780985434397
3. Morris, Desmond. Peoplewatching: The Desmond Morris Guide to Body Language (англ.). — Random House, 2012. — P. 49—52. — ISBN 9781407071497.
4. Elworthy, Frederick Thomas. V11: Touch, Hands, Gestures // The Evil Eye: An Account of this Ancient and Widespread Superstition (англ.). — J. Murray (англ.)русск., 1895. — P. 233—276.
5. Bulwer, John. «[TCP] Chirologia, or, The naturall language of the hand composed of the speaking motions, and discoursing gestures thereof : whereunto is added Chironomia, or, The art of manuall rhetoricke, consisting of the naturall expressions, digested by art in the hand, as the chiefest instrument of eloquence, by historicall manifesto's exemplified out of the authentique registers of common life and civill conversation : with types, or chyrograms, a long-wish'd for illustration of this argument». Oxford University Text Archive (անգլերեն). Oxford: University of Oxford. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 10-ին.
6. Andreas; Merz Embleme im interkulturellen Vergleich: Eine Untersuchung zur Bedeutung von 16 Emblemen in Kolumbien und Deutschland(գերմ.) : magazin. — Institut für Angewandte Linguistik, 2010. Архивировано из первоисточника 11 հունվարի 2019.
7. Chetwynd, Josh. Okay Sign // The Book of Nice: A Nice Book about Nice Things for Nice People (англ.). — Workman Publishing (англ.)русск., 2013. — P. 36—40. — ISBN 9780761172949.
8. Oktent, Arika (2013 թ․ ապրիլի 11). «What's the Real Origin of "OK"?» (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
9. Klein, Christopher (2014 թ․ մարտի 23). «The Birth of OK, 175 Years Ago». History (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
10. Armstrong, Nancy; Wagner, Melissa. Field Guide to Gestures — How to Identify and Interpret Virtually Every Gesture Known to Man. — Quirk Books[en], 2003. — ISBN 978-1-931686-20-4.
11. Ciardi, John (2006 թ․ մարտի 9). «Martin Van Buren Was OK» (Radio). NPR.org (անգլերեն).
12. Manusov, Valerie; Patterson, Miles L. (2006 թ․ օգոստոսի 10). «The SAGE Handbook of Nonverbal Communication» (անգլերեն). SAGE.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
13. Knapp, Mark L. Nonverbal Communication in Human Interaction. — Cengage Learning.
14. Llewellyn, Stevan (2017 թ․ ապրիլի 7). «Scuba Diving Hand Signals Every Diver Should Know». Sport Diver (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
15. Mezcua, Jorge (2013 թ․ սեպտեմբերի 12). «Diving signs you need to know». ForDivers.com. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 4-ին.
16. «Minimum Course Content for Common Hand Signals for Scuba Diving» (PDF) (անգլերեն). Recreational Scuba Training Council, Inc. (RSTC) (Jacksonville, FL., USA). 2005 թ․ դեկտեմբերի 1. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
17. Lewis, Philip (2016 թ․ փետրվարի 2). «6 Emojis That You've Been Using Wrong, And What They Actually Mean» (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 19-ին. «This emoji, which some assumed to be a ballerina performing a dance move, was intended to be used to signify an 'OK' gesture. 'It's supposed to be an OK symbol...The girl's arms are above her head because she's making an OK sign with her whole body (i.e. a circle, or large 'O'), which is a Japanese gesture.' Unicode lists the emoji as face with OK gesture.»
18. «Face With OK Gesture Emoji» (անգլերեն). Emojipedia. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
19. Multicultural Behavior and Global Business Environments. — Routledge.
20. Using Japanese Slang: This Japanese Phrasebook, Dictionary and Language Guide Gives You Everything You Need To Speak Like a Native! (англ.). — Tuttle Publishing (англ.)русск..
21. Cultural Law: International, Comparative, and Indigenous. — Cambridge University Press.
22. «What's A-O.K. in the U.S.A. Is Lewd and Worthless Beyond». New York Times (անգլերեն). 1996 թ․ օգոստոսի 18. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
23. «Cuidado com os gestos, eles podem representar outra coisa | DW | 5 September 2017». DW.COM (պորտուգալերեն). Deutsche Welle. «O que em lugares da Europa significa 'muito bem!', na América Latina, Grécia, Rússia ou Espanha é um gesto obsceno. Na Tunísia, é xingar alguém de "nulidade". Já para executivos no Japão, significa 'vamos falar de negócios.'»
24. Iglehart, by Fanny Chambers Gooch VII. The Mexicans in their Homes // Face to Face with the Mexicans. — New York: Fords, Howard, & Hulbert, 1997. — С. 211.
25. Carroll, Cain. Mudras of India : a Comprehensive Guide to the Hand Gestures of Yoga and Indian Dance (англ.). — Singing Dragon (англ.)русск., 2013. — ISBN 184819109X.
26. Hirschi, Gertrud. Mudras: Yoga in Your Hands (англ.). — Weiser Books (англ.)русск., 2016. — P. 139—141. — ISBN 9781609250584.
27. Link, Matthew (2010 թ․ հուլիսի 26). «Dangerous Body Language Abroad» (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 24-ին.
28. Merritt, Anne (2010 թ․ սեպտեմբերի 22). «10 common gestures easily misunderstood abroad». Matador Network (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
29. Cameron, Tim (2008 թ․ հունիսի 4). «7 Innocent Gestures That Can Get You Killed Overseas». Cracked.com (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
30. Freny (2016 թ․ հուլիսի 5). «4 weird unspoken laws in foreign lands! | Chill Feel». ChillFeel. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 15-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
31. «Gestures, Arab Culture» (PDF) (անգլերեն). GlobalSecurity.org.
32. Medhat, Noha (2015 թ․ նոյեմբերի 22). «8 normal signs and gestures that can be offensive in the Middle East». StepFeed (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 25-ին. «The 'OK': The sign is considered very insulting in Turkey and in some other Middle Eastern countries – such as Kuwait – where it denotes the evil eye.»
33. Ramankutty, P. V. Curse as a Motif in the Mahābhārata. — Nag Publishers, 1999. — ISBN 9788170814320. — «The Western 'A-Ok' sign is, to the Arab, a sign of the evil-eye and used only in conjunction with curses.».
34. Brodeur, Michael Andor (2018 թ․ սեպտեմբերի 20). «That hand symbol you're seeing everywhere? Not OK – The Boston Globe». BostonGlobe.com. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
35. Bish, Joe (2017 թ․ հունիսի 29). «Searching for the Man Behind 'The Circle Game'». Vice (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 18-ին.
36. David; Sherlock A Fourteenth-Century Monastic Sign List From Bury St Edmunds Abbey(անգլ.) // Proceedings of the Suffolk Institute of Archaeology and History : journal. — Alan Sutton Publishing. — Т. 36. — № 4. — ISSN 0262-6004.
37. Stokoe, William C. Semiotics and Human Sign Languages. — Walter de Gruyter, 1972. — С. 31. — ISBN 9789027920966
38. Кульбіда, C.B. Ukrainian Dactylology: Scientific and Methodical Manual. — Kiev: Pedagogical Thought. — С. 2007.
39. Oh Youung-Joon A Study on the Development of a Korean Manual Alphabet Learning Game with Avatar(անգլ.) // Journal of Korea Game Society : journal. — 2009. — С. 67—80.
40. Stainbrook, Kaitlin (2016 թ․ մարտի 2). «Japanese Sign Language and Being Deaf in Japan». Tofugu (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
41. Shin shuwa kyōshitsu : kōsei rōdōshō shuwa hōshiin yōsei kōza nyūmon katei taiō Niyūmo. — Zenkokushuwakenshūsentā, 2004. — ISBN 978-4-902158-11-3
42. Penilla, Adan R. Penilla; Taylor, Angela Lee 4. Getting Your Numbers and Times Straight // American Sign Language For Dummies. — John Wiley & Sons, 2016. — ISBN 9781119286097