Տուլիո Լևի-Չիվիտա

Տուլիո Լևի-Չիվիտա (իտալ.՝ Tullio Levi-Civita, մարտի 29, 1873(1873-03-29)^{[1][2][3][…]}, Պադովա, Վենետո, Իտալիա^[4][5] - դեկտեմբերի 29, 1941(1941-12-29)^{[4][1][2][…]}, Հռոմ, Իտալիա^[4][5]), հրեական ծագում ունեցող իտալացի մաթեմատիկոս, հայտնի է հիմնականում թենզորական հաշվարկներում, հարաբերականության տեսությունում կատարած իր աշխատանքների համար, բայց զգալի ներդրումներ է ունեցել նաև մաթեմատիկայի այլ ճյուղերում։ Թենզորային հաշվարկների գյուտարար Գրեգորիո Ռիչի-Կուրբաստրոյի աշակերտն է եղել։ Տուլիոյի հիմնական աշխատանքները նվիրված են մաքուր և կիրառական մաթեմատիկայի հիմնարար հոդվածներին, երկնային մեխանիկային (հատկապես երեք կամ ավելի մարմինների խնդիրների դեպքում) և հիդրոդինամիկային։

Տուլիո Լևի-Չիվիտա
Ծնվել է	մարտի 29, 1873(1873-03-29)[1][2][3][…] Պադովա, Վենետո, Իտալիա[4][5]
Մահացել է	դեկտեմբերի 29, 1941(1941-12-29)[4][1][2][…] (68 տարեկան) Հռոմ, Իտալիա[4][5]
Քաղաքացիություն	Իտալիայի թագավորություն
Ազգություն	հրեա
Մասնագիտություն	մաթեմատիկոս և ֆիզիկոս
Հաստատություն(ներ)	Հռոմի Սապիենզա համալսարան[6] և Պադովայի համալսարան[6]
Գործունեության ոլորտ	դիֆերենցիալ երկրաչափություն, համարժեքության տեսություն, Երեք մարմնի խնդիրը, analytical mechanics?, Հիդրոդինամիկա և Թենզորական հաշիվ
Անդամակցություն	Լոնդոնի թագավորական ընկերություն, ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիա, Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիա, Պապական գիտությունների ակադեմիա[7], Լինչեի ազգային ակադեմիա, Ֆրանսիական գիտությունների ակադեմիա, Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիա, Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիա, Լեոպոլդինա, Իտալիայի գիտությունների ազգային ակադեմիա, Նիդերլանդական արվեստների և գիտությունների թագավորական ակադեմիա, Ինտերլինգվայի ակադեմիա և Թուրինի գիտությունների ակադեմիա[5]
Ալմա մատեր	Պադովայի համալսարան
Տիրապետում է լեզուներին	իտալերեն[1][8]
Գիտական ղեկավար	Գրեգորիո Ռիչչի-Կուրբաստրո
Եղել է գիտական ղեկավար	Ռոբերտ Մազետ[9], Օկտավ Օնիչեսկու[9], Ատիլիո Պալատինի[9], Լիբերա Տրևիզանի Լևի-Չիվիտա[9], Կառլո Կատանեո[9], Ումբերտո Չիզոտի[9], Evan Tom Davies?[9], Mendel Haimovici?[9], Albert Joseph McConnell?[9], Gheorghe Pic?[9], Antonio Signorini?[9], Gheorghe Vrănceanu?[9], Ռոբերտ Մազետ[9] և Gheorghe Pic?[9]
Հայտնի աշակերտներ	Carlotta Longo?[9]
Պարգևներ	Լոնդոնի թագավորական միության արտասահմանյան անդամ [2] Սիլվեստրի մեդալ [2] Mathematical Prize of the Italian Academy of Sciences? և doctor honoris causa from the University of Paris? [10]
Ամուսին(ներ)	Լիբերա Տրևիզանի Լևի-Չիվիտա
Tullio Levi-Civita Վիքիպահեստում

Պապական գիտությունների ակադեմիայի (1936 թվական)^[11], Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիայի (1904 թվական) անդամ, ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիայի (1934 թվական) պատվավոր անդամ, Լոնդոնի թագավորական ընկերության (1930 թվական)^[12] և Փարիզի գիտությունների ակադեմիայի (1938 թվական, այնտեղ որպես մեկնաբան աշխատել է 1911 թվականին)^[13] արտասահմանյան անդամ է եղել։

Կենսագրություն

Տուլիո Լևի-Չիվիտան հայտնի իրավաբան Ջակոմո Լևի-Չիվիտայի որդին է եղել։ Հայրը կյանքի հետագա տարիներին աշխատել է նաև Իտալիայի Սենատում։ 1892 թվականին Տուլիոն ավարտել է Պադովայի համալսարանի մաթեմատիկայի ֆակուլտետը, որտեղ եղել է Գրեգորիո Ռիչի-Կուրբաստրոյի աշակերտը^[14]։ 1894 թվականին Լևի-Չիվիտան ստացել է ուսուցչի որակավորում և դրանից հետո սկսել է աշխատել Պադուանի ֆակուլտետում (of Science teacher’s college)։

Լևի-Չիվիտան 1900 թվականին

1898 թվականին սկսել է աշխատել Պադուանի համալսարանի ռացիոնալ մեխանիկայի ամբիոնում, որտեղ ծանոթացել է իր ապագա կնոջ՝ Լիբերա Թրևիսանիի հետ, որը նրա ուսանողուհիներից մեկն էր։ Տուլիոն և Լիբերան ամուսնացել են 1914 թվականին։ 1918 թվականին Տուլիոն հրավիրվել է Սապիենցա հռոմեական հնագույն համալսարանի բարձրագույն վերլուծության վարչություն, որտեղ էլ սկսել է աշխատել հետագայում։ Բացի այդ, ևս երկու տարի Տուլիոն դասավանդել է նույն ամբիոնի մեխանիկայի ֆակուլտետում^[15]։

1900 թվականին Լևի-Չիվիտան և Ռիչի-Կուրբաստրոն հրապարակել են տենզորային հաշվարկման տեսության ամենահայտնի աշխատանքներից մեկը՝ «Méthodes de calcul differential absolu et leures applications»-ը, որը՝ որպես հիմք, Ալբերտ Էյնշտեյնը և Մարսել Գրոսմանը օգտագործել են հարաբերականության ընդհանուր տեսության համար։ Լևին-Չիվիտայի հոդվածների շարքը ստատիկ ձգողականության դաշտի խնդրի վերաբերյալ, ակտիվորեն քննարկվել է 1915-1917 թվականներին Այնշտեյնի հետ նրա նամակագրության մեջ։ Նամակագրությունը սկսվել է Լևին-Չիվիտայի կողմից, քանի որ նա բացահայտել է Այնշտայնի թենզորական հաշվարկի մաթեմատիկական սխալները հարաբերականության տեսության մեջ։ Նա ճշտապահորեն պահպանել է Այնշտեյնի բոլոր պատասխանները, այնպես որ, չնայած այն բանին, որ Այնշտեյնին ուղղված նրա նամակները չեն պահպանվել, նամակագրության ամբողջական բովանդակությունը հնարավոր է վերականգնվել Լևի-Չիվիտայի արխիվում։ Պահպանված նամակների համաձայն՝ դրանց հեղինակները միմյանց մասին բարձր կարծիք են ունեցել։ Նամակներից մեկում, Լևի-Չիվիտայի նոր աշխատանքին անդրադառնալով՝ Ալբերտ Այնշտայնը նշել է․ «Ես հիանում եմ Ձեր հաշվարկային մեթոդի նրբագեղությամբ. ինչպես կարող է հաճելի լինել  այդ դաշտերի վրայով ձիավարելը զուտ «մաթեմատիկական ձիուն» հեծած, այն դեպքում, երբ մյուսները պետք է հոգնեցուցիչ քարշ տան ոտքերը»։

Լևի-Չիվիտայի գրած տենզորի հաշվարկման պարզունակ դասագիրքը՝ «The Absolute Differential Calculus»-ը (իտալերենով ընթերցված դասախոսությունների ելակետային գրառումները՝ Ռիչի-Կուրբաստրոյի համահեղինակությամբ), մինչ այժմ՝ առաջին անգամ հրատարակելուց ավելի քան 100 տարի անց, թեմային ծանոթանալու համար արդիական տեքստերից մեկն է։ Այս գիրքը թարգմանվել է բազմաթիվ լեզուներով, այդ թվում ՝ ռուսերեն։ Նրա գրչին է պատկանում նաև այն առաջին գրքերից մեկը, որը նվիրված է շարժման մարմինների ընդհանուր հարաբերականության տեսությանը^[16]։ 1933 թվականին Լևի-Չիվիտան զգալի ներդրում է ունեցել Դիրակի հավասարման տեսության մշակման գործում^[15]։

1935 թվականին գիտական այցով հյուրընկալվել է Կենտրոնական աէրոհիդրոդինամիկ ինստիտուտում։

1938 թվականին Իտալիայի ֆաշիստական կառավարության ռասիստական օրենքների պատճառով Լևի-Չիվիտան կորցրել է պրոֆեսորի իր պաշտոնն ու հեռացվել Իտալիայի բոլոր գիտական կազմակերպություններից և մեկուսացվել համաշխարհային գիտական հանրությունից։ Շուտով՝ 1941 թվականին, մահացել է Հռոմում գտնվող իր բնակարանում, որտեղ միայնակ էր ապրում։

Նրա աշակերտների թվում էին Օկտավ Օնիչեսկուն և Գեորգե Վրենչանան։

Դիրկ Յան Ստրոյկի հիշողությունների համաձայն, երբ Լևի-Չիվիտայի մահից հետո Ալբերտ Այնշտայնին հարցրել են, թե ինչն է իրեն ամենից շատ դուր գալիս Իտալիայում, նա պատասխանել է. «Իտալական սպագետտին և Լևի-Չիվիտան»^[17]։

Հուշեր

1970 թվականին Միջազգային աստղագիտական միությունը Տուլիո Լևի-Չիվիտայի պատվին Լուսնի հակառակ կողմում հրաբխային խառնարան է անվանակոչել։

Ծանոթագրություններ

1. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
2. Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
3. ՎԱԳԹԱ նախկին անդամներ
4. Леви-Чивита Туллио // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
5. www.accademiadellescienze.it (իտալ.)
6. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-40082-2_9 — P. 3.
7. www.pas.va
8. CONOR.Sl
9. Mathematics Genealogy Project — 1997.
10. Liste des docteurs honoris causa de l'Université de Paris de 1918 à 1933 inclus (ֆր.) — 1934. — Vol. 9, Iss. 1. — P. 90—95. — ISSN 0041-9176
11. Tullio Levi-Civita Արխիվացված 2020-01-05 Wayback Machine(իտալ.)
12. Levi-Civita; Tullio (1873 - 1941)(չաշխատող հղում) (անգլ.)
13. Les membres du passé dont le nom commence par L(ֆր.)
14. MathGenealogy|id=59054|title=Tullio Levi-Civita
15. MacTutor Biography|id=Levi-Civita
16. Levi-Civita T. Le problème des n corps en relativité générale. — Paris, Gauthier-Villars, 1950. Memorial des Sciences Mathématiques, fasc. 116.
17. A Century of Mathematical Meetings / Ed. Bettye Anne Case. — Providence, R.I.: Американское математическое общество, 1996. — С. 14. — xii + 332 с. — ISBN 0-8218-0465-0

Գրականություն

• C Cattani and M De Maria, Geniality and rigor: the Einstein — Levi-Civita correspondence (1915—1917), Riv. Stor. Sci. (2) 4 (1) (1996), 1-22; as cited in MacTutor archive.
• Amir D. Aczel, God’s Equation, MJF Books, New York, 1999.
• Angelo Loinger, Einstein, Levi-Civita, and Bianchi relations, arXiv: physics/0702244v1 [physics.gen-ph]
• Hermann R. (ed.), Ricci and Levi-Civita’s tensor analysis papers, (1975) Math Sci Press, Brookline
• Tulio Levi-Civita e Ugo Amaldi, Lezioni di meccanica razionale (2 тома), (1930), Nicola Zanichelli editore, Bologna
• Русский перевод: Т. Леви-Чивита и У. Амальди, Курс теоретической механики (2 тома), (1935), Москва-Ленинград

Արտաքին հղումներ

• Գիտության գործունեության մասին հոդված
• Կենսագրության մասին պատմող այլ կարճ հոդված
• Tullio Levi-Civita, 1873—1941 // Obituary Notices of Fellows of the Royal Society 1942—1944, vol. 4, pp. 151–165, plate, by W. V. D. Hodge (անգլ.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տուլիո Լևի-Չիվիտա» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 587)։