Պոլ Մորֆի

Պոլ Չարլզ Մորֆի (անգլ.՝ Paul Charles Morphy, հունիսի 22, 1837(1837-06-22)^[1][2][3], Օռլեան շրջան, Լուիզիանա, ԱՄՆ^[4] - հուլիսի 10, 1884(1884-07-10)^[1][2][3], Օռլեան շրջան, Լուիզիանա, ԱՄՆ), ամերիկացի շախմատիստ, XIX դարի կեսերին՝ ուժեղագույնն աշխարհում։

Պոլ Մորֆի Paul Morphy
Ծնվել է	հունիսի 22, 1837(1837-06-22)[1][2][3]
Ծննդավայր	Օռլեան շրջան, Լուիզիանա, ԱՄՆ[4]
Մահացել է	հուլիսի 10, 1884(1884-07-10)[1][2][3] (47 տարեկան)
Մահվան վայր	Օռլեան շրջան, Լուիզիանա, ԱՄՆ
Գերեզման	Saint Louis Cemetery No. 1
Քաղաքացիություն	ԱՄՆ
Կրթություն	Թուլեյնի համալսարան և Spring Hill College?
Մասնագիտություն	շախմատիստ և շախմատի տեսաբան
Paul Morphy Վիքիպահեստում

Կենսագրություն

Առաջին քայլեր

Պոլ Չարլզ Մորֆին ծնվել է իռլանդացի ներգաղթյալների ժառանգ ամերիկացի հարուստ հողատիրոջ ընտանիքում։ Ավարտել է Սպրինտ-Հիլլի քոլեջը և Լուիզիանայի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետը։

Մորֆիի ընտանիքում շատերն էին խաղում շախմատ. օրինակ, հորեղբայրը՝ Էռնեստո Մորֆին, Պոլ Չարլզի առաջին ուսուցիչներից էր։ Հայտնի են Է. Մորֆիի պարտիաներից մի քանիսը, այդ թվում՝ նրա հաղթանակը ԱՄՆ-ի այն ժամանակվա չեմպիոն Չ. Սթենլիի նկատմամբ։ Շախմատ են խաղացել նաև Պոլի հայրը՝ Ալոնսո Մորֆին, և քեռին՝ Շառլ Կարպանտիեն։ 1987 թվականին խորհրդային «64 - Шахматное обозрение» ամսագիրը տպագրեց Մորֆիի և Կարպանտիեի «միջընտանեկան» մի քանի պարտիա։

Շախմատի հետ ծանոթացել է 10 տարեկանում և արդեն 12-ում պարտիա է շահել ԱՄՆ-ի չեմպիոնի կոչման առաջին մրցախաղի մասնակից Է. Ռուսոյից։ 1850 թվականին թեթև պարտիաներում հաղթել է ԱՄՆ-ում շրջագայող Յոհան Լյովենթալին (1,5:0,5), որը XIX դարի կեսերի Եվրոպայի ուժեղագույն շախմատիստներից էր։

Ամերիկայի առաջին կոնգրես

Մորֆին մեծ նվաճման է հասել 1857 թվականին Ամերիկայի շախմատային 1-ին կոնգրեսում (Նյու Յորք), որտեղ 16 շախմատիստներ միմյանց հետ խաղում էին կարճ պարտիաներ մինչև երեք հաղթանակ (եզրափակչում՝ մինչև հինգ)։ Հեշտությամբ հաղթելով բոլոր մրցակիցներին՝ Ջեյմս Թոմփսոնին, Ալեքսանդր Միքին (միևնույն 3։0 հաշվով), Թեոդոր Լիխտենհայնին (3,5։0,5) և եզրափակչում Լուիս Պաուլսենին (5,5։1,5)՝ 20-ամյա Մորֆին դարձավ ԱՄՆ-ի շախմատի առաջատարը։

Բացի կոնգրեսից, Մորֆին Նյու Յորքում խաղաց ավելի քան 250 պարտիա, այդ թվում 150-ը՝ խաղից առաջ մրցակցին որևէ խաղաքար տալով։ «Հավասար» 100 պարտիաներից նա տանուլ տվեց միայն 5-ում։ Մորֆիին պարտվածների թվում էին ԱՄՆ-ի առաջատար շախմատիստներ Լ. Պաուլսենը (+1, −10, =3), Չ. Սթենլին, Ջ. Շուլտենը և այլք։

Գիտակցելով իր առավելությունը՝ Մորֆին Նյու Յորքի շախմատային ակումբի ցանկացած անդամի առաջարկեց խաղալ՝ նախօրոք տալով մեկ զինվոր և մեկ քայլի առավելություն մրցակցին։ Մարտահրավերն ընդունեց Սթենլին։ +0, —4, =1 հաշվի ժամանակ (խաղում էին մինչև 7 հաղթանակ) Սթենլին ընդունեց իր պարտությունը։ Նույն պայմանով Մորֆին առաջարկեց խաղալ ԱՄՆ-ի ցանկացած շախմատիստի հետ։

Շրջագայություն Եվրոպայում

Պ. Մորֆի - Յ. Լյովենթալ, 1858 թվական

1858 թվականին Մորֆին մրցախաղի հրավիրեց անգլիացի ուժեղագույն շախմատիստ Հովարդ Սթաունթոնին, որը, ընդունելով մարտահրավերը, տարբեր պատրվակներով խուսափում էր մրցախաղից։ Անգլիա ժամանած Մորֆիի մրցախաղը կազմակերպելու բոլոր փորձերն անցան ապարդյուն։ Մորֆիին (Թոմաս Բառնսի հետ համատեղ) հաջողվեց Սթաունթոնի և Ջ. Օուենի հետ անցկացնել միայն խորհրդակցական պարտիաներ՝ +2, −0, =0։ 1858-1859 թվականների մրցամարտերում Մորֆին հաղթել է Եվրոպայի մի շարք ուժեղագույն շախմատիստների (այն ժամանակ աշխարհի չեմպիոնի պաշտոնական կոչում չի եղել)՝ Բառնսին (+19, −7, =1), Սամուել Բոդենին (+5, −1, =3), Հենրի Բըրդին (+10, −1, =1), Է. Լյովեին (+6, −0, =0), Ջ. Մեդլիին (+3, −0, =0), Օուենին (+4, −1, =0)։ Մորֆիի անգլիացի մրցակիցներից ամենահամառը գտնվեց Լյովենթալը (+9, −3, =2)։

Ժամանակակիցների համար սենսացիոն էր «կույր» (առանց խաղատախտակին նայելու) շախմատի միաժամանակյա խաղաշարը Բիրմինգհեմում, որտեղ Մորֆին հաղթեց +6, −1, =1 հաշվով։

Փարիզում Մորֆին մրցախաղում հաղթեց Դանիել Հարվիցին (+5, −2, =1), անցկացրեց «կույր» շախմատի խաղաշար (+6, −0, =2) և մի շարք թեթև պարտիաներ առաջատար վարպետներ Պիեռ Սենտ-Ամանի, որը պնդում էր, որ Մորֆին կարող էր հաջողությամբ ցանկացած մրցակցի նախօրոք տալ f7 զինվորը, Ժյուլ Առնո դը Ռիվիերի, Ժ. Պրետիի, Պ. Ժուռնուի և այլոց հետ։ 1858 թվականի դեկտեմբերին Մորֆիի հետ հանդիպելու համար Փարիզ ժամանեց Ադոլֆ Անդերսենը։ Նրանց մրցախաղն ավարտվեց Մորֆիի համոզիչ հաղթանակով 8։3 (+7, −2, =2) հաշվով, որը, փաստորեն, լուծեց աշխարհի այդ ժամանակի ուժեղագույն շախմատիստի հարցը։ Վերջին մրցախաղը Փարիզում Մորֆին անցկացրեց Օգուստուս Մոնգրեդիենի հետ (+7, −0, =1)։

ԱՄՆ վերադառնալուց առաջ Մորֆին մի շարք «կույր» խաղաշարեր անցկացրեց Լոնդոնի (+2, −0, =8) և Սենտ Ջորջի (+5, −0, =3) ակումբների շախմատիստների հետ։ Նա նաև խաղաշար անցկացրեց Սենտ Ջեյմսի ակումբում վարպետների հետ (Բառնս, Բոդեն, Բըրդ, Լյովենթալ, Ռիվիեր)` +2, −1, =2։

Վերադարձ ԱՄՆ, վերջին տարիներ

ԱՄՆ-ում Մորֆիին սպասում էր հիացական ընդունելություն։ Հայտարարելով աշխարհի ցանկացած շախմատիստի նախօրոք մեկ զինվոր և մեկ քայլի առավելություն տալու պատրաստակամության մասին` Մորֆին հրաժարվեց լուրջ ելույթներից. Պոուլսենի (1859 և 1860) և Կոլիշի (1861 և 1863) մարտահրավերները նա մերժեց՝ սահմանափակվելով թեթև պարտիաներով։

1863 թվականին կրկին այցելելով Փարիզ` Մորֆին մի շարք թեթև պարտիաներ խաղաց Մոնգրեդիենի և Ռիվիերի հետ։ Վերջինի հետ նա նաև վերլուծեց համատեղ մտահղացած սկզբնախաղային ձեռնարկի մի շարք դիրքեր։

1860 թվականից և մինչև կյանքի վերջը Մորֆին տառապում էր հոգեկան հիվանդությամբ և շախմատային մրցումների չի մասնակցել։

Խաղաոճ

Մորֆի - ԱՆդերսեն, Փարիզ, 1858

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Դիրքը սևերի 7...Ձg3 քայլից հետո։ Այժմ Մորֆին 8.Bxf4 քայլով զոհաբերում է նավակը։

Մորֆիի բացառիկ հաջողությունները ժամանակակիցները բացատրում էին նրա բացառիկ կոմբինացիոն ունակությանբ։ Սակայն այն ժամանակների ուժեղագույն շախմատիստների` Մորֆիի և Անդերսենի մրցախաղի պարտիաները վկայում են, որ Մորֆիի գերազանցությունն արտահայտվում էր գլխավորապես մարտավարությամբ։ Կոմբինացիոն խաղում Անդերսենը չէր զիջում մրցակցին։

Մորֆին առաջնահերթ խնդիր էր համարում ուժերի մոբիլիզացումը և խաղաքարերի զարգացման շնորհիվ առավելության հասնելը։ Տեմպի կորստից խուսափելու կամ մրցակցի ուժերի զարգացմանը դժվարություններ ստեղծելու համար Մորֆին դիմում էր զոհաբերությունների։ Խաղաքարերը փոխանակելիս մրցակիցների թույլ տված տեմպի աննկատ կորուստները Մորֆին օգտագործում էր հստակորեն։

Սպիտակ խաղաքարերով խաղալիս Մորֆին հենց սկբնախաղում ստեղծում էր գրոհելու նախադրյալներ, իսկ սևերով խաղալիս ձգտում էր խլել առավելությունը։ Կարևոր նշանակություն Մորֆին տալիս էր զինվորային կենտրոնին։ Ունենալով զարգացման և դիրքային առավելություն՝ նա ձեռնարկում էր զինվորային ճեղքում, որը սովորաբար կապված էր 1-2 զինվորի զոհաբերության հետ։ Մորֆիի զոհաբերությունները կրում էին ընդգծված դիրքային բնույթ։ Ճեղքելու արդյունքում Մորֆին բացում էր գծերը։ Բացված ուղղաձիգերում և անկյունագծերում կենտրոնացած նրա խաղաքարերը մեծ ուժ էին ձեռք բերում, և գլխավոր հարվածի ուղղությամբ Մորֆին զգալի առավելություն էր ստանում։

Մորֆիի պարտիաներից շատերն ավարտվում էին մրցակցի արքայի դիրքի ուղիղ գրոհով և կոմբինացիոն հարվածով։ Սակայն գրոհը Մորֆիի համար ինքնանպատակ չէր. եթե այդ պահին ձեռնտու էր լինում, նա հաճույքով պարզեցնում էր դիրքը, փոխանակում էր թագուհիները` անորոշ բարդություններով միջնախաղին գերադասելով դիրքային առավելությամբ վերջնախաղը։ Դրա հետ մեկտեղ նա ցուցադրում էր տեխնիկական բարձր վարպետություն։ Մորֆիի ուժը, ըստ աշխարհի նախկին չեմպիոն Ալեքսանդր Ալյոխինի, «առավելապես ագրեսիվ բնույթի խոր մտածված դիրքային խաղի մեջ էր»։

Արդյունքներ

Բերված են Պոլ Մորֆիի մրցախաղային և ոչ մրցախաղային արդյունքները^{[5][6][7][8][9]}

• + հաղթանակ, − պարտություն; = ոճ-ոքի

Թվական	Մրցակից	Արդյունք	Մրցավայր	Միավոր		Նշումներ
1849−1850	Էժեն Ռուսսո	հաղթանակ	Նյու Օռլեան	45/50	+45−5=0	ոչ մրցախաղային
1849-1864	Ջեյմս Մաքքոննել	հաղթանակ	Նյու Օռլեան	8/8	+8−0=0	հավանաբար՝ ոչ մրցախաղային
1850	Յոհան Լյովենթալ	հաղթանակ	Նյու Օռլեան	2½/3	+2−0=1	ոչ մրցախաղային
1855	Ալեքսանդր Միք	հաղթանակ	Մոբայլ	6/6	+6−0=0	ոչ մրցախաղային
1855	Ա. Դ. Այերս	հաղթանակ	Մոբայլ	2/2	+2−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Ալեքսանդր Միք	հաղթանակ	Նյու Օռլեան	4/4	+4−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Ջեյմս Թոմփսոն	հաղթանակ	Նյու Յորք	3/3	+3−0=0	Ամերիկայի առաջին կոնգրես, նախն. փուլ
1857	Ալեքսանդր Միք	հաղթանակ	Նյու Յորք	3/3	+3−0=0	Ամերիկայի առաջին կոնգրես, քառորդ եզրափ.
1857	Թեոդոր Լիխտենհայն	հաղթանակ	Նյու Յորք	3½/4	+3−0=1	Ամերիկայի առաջին կոնգրես, կիսաեզրափ.
1857	Լուիս Պոուլսեն	հաղթանակ	Նյու Յորք	6/8	+5−1=2	Ամերիկայի առաջին կոնգրես, եզրափ.
1857	Լուիս Պոուլսեն	հաղթանակ	Նյու Յորք	3½/4	+3−0=1	ոչ մրցախաղային
1857	Թեոդոր Լիխտենհայն	հաղթանակ	Նյու Յորք	2/3	+1−0=2	ոչ մրցախաղային
1857	Ալեքսանդր Միք	հաղթանակ	Նյու Յորք	2/2	+2−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Դենիել Ֆիսկե	հաղթանակ	Նյու Յորք	3/3	+3−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Նապոլեոն Մարաշ	հաղթանակ	Նյու Յորք	3/3	+3−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Սեմյուել Քոլթրոփ	հաղթանակ	Նյու Յորք	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Լյուիս Էլկին	հաղթանակ	Նյու Յորք	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Ուիլյամ Ֆուլեր	հաղթանակ	Նյու Յորք	2/2	+2−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Հիրամ Քենիքոթ	հաղթանակ	Նյու Յորք	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Չառլզ Միդ	հաղթանակ	Նյու Յորք	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Հարդման Մոնթգոմերի	հաղթանակ	Նյու Յորք	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Դևիդ Փերրի	հաղթանակ	Նյու Յորք	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Ֆրեդերիկ Պերրին	հաղթանակ	Նյու Յորք	2/3	+1−0=2	ոչ մրցախաղային
1857	Բենջամին Ռաֆայել	հաղթանակ	Նյու Յորք	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Ջեյմս Թոմփսոն	հաղթանակ	Նյու Յորք	5/5	+5−0=0	ոչ մրցախաղային
1857	Ջորջ Համոնդ	հաղթանակ	Նյու Յորք	15/16	+15−1=0	ոչ մրցախաղային
1857	Ջոն Շուլտեն	հաղթանակ	Նյու Յորք	23/24	+23−1=0	ոչ մրցախաղային
1857	Չառլզ Սթենլի	հաղթանակ	Նյու Յորք	12/13	+12−1=0	ոչ մրցախաղային
1857	Դենիել Ֆիսկե, Ուիլյամ Ֆուլեր, Ֆրեդերիկ Պերրին	պարտություն	Հոբոուքեն	0/1	+0−1=0	ոչ մրցախաղային
1858	Թոմաս Բառնս	հաղթանակ	Լոնդոն	19½/27	+19−7=1	ոչ մրցախաղային
1858	Սեմյուել Բոդեն	հաղթանակ	Լոնդոն	7½/10	+6−1=3	ոչ մրցախաղային
1858	Հենրի Էդվարդ Բըրդ	հաղթանակ	Լոնդոն	10½/12	+10−1=1	ոչ մրցախաղային
1858	Էդվարդ Լյովե	հաղթանակ	Լոնդոն	6/6	+6−0=0	ոչ մրցախաղային
1858	Թոմաս Համփթոն	հաղթանակ	Լոնդոն	2/2	+2−0=0	ոչ մրցախաղային
1858	Ջորջ Ուեբ Միդլի	հաղթանակ	Լոնդոն	3/4	+3−1=0	ոչ մրցախաղային
1858	Ջոն Օուեն	հաղթանակ	Լոնդոն	4/5	+4−1=0	ոչ մրցախաղային
1858	Յոհան Լյովենթալ	հաղթանակ	Լոնդոն	10/14	+9−3=2	մրցախաղ
1858	Օգուստուս Մոնգրեդիեն	հաղթանակ	Լոնդոն	2/2	+2−0=0	ոչ մրցախաղային
1858	Ֆրեդերիկ Դիքոն	ոչ-ոքի	Լոնդոն	1/2	+1−1=0	ոչ մրցախաղային
1858	Ջեյմս Քիփինգ	հաղթանակ	Բիրմինգհեմ	2/2	+2−0=0	ոչ մրցախաղային
1858	Անրի Բոշե	հաղթանակ	Փարիզ	2/2	+2−0=0	ոչ մրցախաղային
1858	Պոլ Ժուռնո	հաղթանակ	Փարիզ	12/12	+12−0=0	ոչ մրցախաղային
1858	Հ. Լարոշ	հաղթանակ	Փարիզ	6/7	+5−0=2	ոչ մրցախաղային
1858	Մ. Շամուլե	հաղթանակ	Վերսալ	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1858	Պիեռ դը Սենտ-Աման	հաղթանակ	Փարիզ	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1858	Ժյուլ Առնո դը Ռիվիեր, Պոլ Ժուռնո	պարտություն	Փարիզ	0/1	+0−1=0	ոչ մրցախաղային
1858	Ժյուլ Առնո դը Ռիվիեր	հաղթանակ	Փարիզ	6½/8	+6−1=1	ոչ մրցախաղային
1858	Դանիել Հարվից	հաղթանակ	Փարիզ	5½/8	+5−2=1	մրցախաղ
1858	Ադոլֆ Անդերսեն	հաղթանակ	Փարիզ	8/11	+7−2=2	մրցախաղ
1858	Ադոլֆ Անդերսեն	հաղթանակ	Փարիզ	5/6	+5−1=0	ոչ մրցախաղային
1859	Օգուստուս Մոնգրեդիեն	հաղթանակ	Փարիզ	7½/8	+7−0=1	մրցախաղ
1859	Վինսենտի Բուձինսկի	հաղթանակ	Փարիզ	7/7	+7−0=0	ոչ մրցախաղային
1859	Ա. Բուսերոլ	հաղթանակ	Փարիզ	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1859	Ֆ. Շրուֆեր	հաղթանակ	Փարիզ	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1859	Յոհան Լյովենթալ	ոչ-ոքի	Լոնդոն	2/4	+1−1=2	մրցախաղ
1859	Ջորջ Համոնդ	հաղթանակ	Բոստոն	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1862	Ֆելիքս Սիկրե	հաղթանակ	Հավանա	2/2	+2−0=0	ոչ մրցախաղային
1863	Օգուստուս Մոնգրեդիեն	հաղթանակ	Փարիզ	1/1	+1−0=0	ոչ մրցախաղային
1863	Ժյուլ Առնո դը Ռիվիեր	հաղթանակ	Փարիզ	9/12	+9−3=0	մրցախաղ

Ծանոթագրություններ

1. Encyclopædia Britannica
2. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
3. Gran Enciclopèdia Catalana (կատ.) — Grup Enciclopèdia, 1968.
4. Find A Grave — 1996.
5. Edo Historical Chess Ratings – Morphy, Paul
6. Jeremy Spinrad, Collected results 1836–1863(չաշխատող հղում)
7. C. Sericano, I grandi մրցախաղes 1850–1864
8. Rogerio Caparrós, Paul Morphy, Partidas Completas, Madrid (1993)
9. «chessgames.com». էջեր James McConnell. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 1-ին.

Գրականություն

• Վանիկ Զաքարյան, Հրաշք պատանին։ «Գարուն», 1967, № 2, էջ 91-92։
• Я. И. Нейштадт. Некоронованные чемпионы. М., ФиС, 1975
• Пол Морфи //Из кн. Е.Загорянского и Г.Мароци. М., ФиС, 1980.
• Мансуров Е. Пол Морфи — гений шахмат. // «64 — Шахматное обозрение». — 1984. — № 13. — С. 12—14.
• Шахматное творчество Пола Морфи * 333 Chess Games of Paul Morphy: Пособие для шахматистов /Сафиуллин Р. К., сост. — Казань: Магариф, 1996. — 192 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-7761-0465-3.
• Valeri Beim. Paul Morphy: A Modern Perspective, Russell Enterprises, Inc.2005

Արտաքին հղումներ

• Պոլ Մորֆիի պարտիաները chessgames.com կայքում
• Պոլ Մորֆիի անձնական քարտը 365chess.com կայքում
• Պոլ Մորֆիի Արխիվացված 2015-06-06 Wayback Machine պարտիան մեկնաբանություններով

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պոլ Մորֆի» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 56)։