Ղրիմի թաթարական գրականություն

Ղրիմի թաթարական գրականություն (Ղրիմի թաթարերեն՝ Qırımtatar edebiyatı), Ղրիմի թաթարների գրականություն, որի պատմությունն սկսվում է Ոսկե հորդայի ժամանակներից (13-15-րդ դարեր), իսկ նրա ոսկե դարաշրջանը տեղի է ունեցել Ղրիմի խանության ժամանակներում (15-18-րդ դարեր)։

Պատմություն

Միջին դարեր

13-րդ դարի Մահմուդ Քիրիմլիի «Հովսեփի և Զուլեյխի մասին բանաստեղծությունը» համարվում է Ղրիմի թաթարերենով ամենահին ստեղծագործությունը^[1]։ Այդ ժամանակի այլ նշանավոր հեղինակների թվում էին Ալին (․․․ - 1232)^[2], Մահմուդ (13-14-րդ դարեր)^[2], Մաուլանա Ռաջաբ բին Իբրահիմ (․․․- 1386^[3], Մաուլանա Շերեֆեդդին բին Քեմալ Մաուլանա Շերեֆեդդին բին Քեմալ (․․․- 1438) և Քեմալ Ումմի (․․․- 1475)^[4]։

Դասական ժամանակաշրջան

Ոսկե հորդայի շրջանում, այն բանից հետո, երբ Ղրիմի թաթարներն իսլամ ընդունեցին, սկսել է ձևավորվել բազմոցի պոեզիան կամ պալատական պոեզիան (Ղրիմի թաթարերեն՝ saray edebiyatı)։ Դրա հեղինակները խաններն ու արիստոկրատներն են եղել։ Ժամանակի նշանավոր բանաստեղծներն էին Աբդուլ-Մեջիդ Էֆենդին, Հուսեյն Քեֆևին, Մենլի I Գերայը, Գազի II Գերայը, Ռամել Խոջան, Աշիկ Ումերը, Մուստաֆա Ջևհերին, Լեյլա Բիկեչը, Աշիկ Արիֆը, Ջանմուհամեդը և Էդիպ Էֆենդին։ Գազի II Գերայը, մասնավորապես, հայտնի էր իր պոեզիայով, գրականության հանդեպ սիրով և երաժշտական ստեղծագործություններով^[5]։ Բահադիր I Գիրայի կինը՝ Խան Զադե խանումը, նույնպես հայտնի էր որպես բանաստեղծուհի։ 15-17-րդ դարերում հայտնվել են Ղրիմի պոեզիայի անթոլոգիաները։

Այդ ժամանակաշրջանի բոլոր գրական ստեղծագործությունները գրվել են արաբական տառատեսակով։ Պոեզիայի լեզվի վրա ազդել են արաբերենն ու պարսկերենը, քանի որ այն օգտագործում էր երկար և կարճ ձայնավոր ոտանավորներ, մինչդեռ թյուրքական լեզուն այդ կերպ չէր տարբերակում ձայնավորները^[6]։ Միևնույն ժամանակ ժողովրդական բանահյուսության մեջ օգտագործվել է ավելի խոսակցական լեզու՝ քիչ փոխառություններով (օրինակ՝ «Չորաբաթիր» (Հերոս Չորա), «Կյոր օղլու» (Կույրի որդին), «Թաիր վե Զորե» (Թաիրը և աստղը))։

Այլ աշխատանքները ներառում են պատմական իրադարձությունների վերաբերյալ աշխատություններ և բազմաթիվ հրամանաններ (Ղրիմի թաթարերեն՝ yarlığ)^[7]։

1783 թվականին Ռուսական կայսրության կողմից Ղրիմի բռնակցումից հետո Ղրիմի թաթարական գրականությունը սառեցվել է, քանի որ դրա զարգացման հիմնական հովանավորները Ղրիմի խաներն էին։

Նոր ժամանակաշրջան

Ղրիմի գրականության վերածնունդը սերտորեն կապված է Իսմայիլ Գասպրինսկու հետ, ով պատմվածքի և վեպի հիմքերը դրել է Ղրիմի թաթարական գրականության մեջ։ Իր «Տերցիման» (Ղրիմի թաթարերեն՝ Terciman) թերթում Գասպրինսկին հրատարակել է Ղրիմի թաթար նոր գրողների ստեղծագործությունները։ 20-րդ դարի սկզբի նշանավոր բանաստեղծներից էին Աշրաֆ շեմի-Զադեն (Ղրիմի թաթարերեն՝ Eşref Abduraman oğlu Şemi-zade), Բեքիր չոբան-Զադեն (Ղրիմի թաթարերեն՝ Bekir Çoban-zade), Աբդուլլահ Դերմենչին (Ղրիմի թաթարերեն՝ Abdulla İbraim oğlu Dermenci), Շևկի Բեկթորեն (Ղրիմի թաթարերեն՝ Şevqiy Bektöre), Աբդուլլահ Լատիֆ-Զադեն (Ղրիմի թաթարերեն՝ Abdulla Abil oğlu Lâtif-zade), Ամդի Գիրեյ Բեյը (Ղրիմի թաթարերեն՝ Amdi Giraybay): 1901 թվականին Աբդուլլահ Օզենբաշլին (Ղրիմի թաթարերեն՝ Seid Abdulla Özenbaşlı) հրատարակել է ղրիմաթաթարական առաջին դրաման՝ «Ինչ-որ լինելու է, կլինի» (Ղրիմի թաթարերեն՝ Olcağa çare almaz)։

Ղրիմի թաթարների գրական գործընթացն ընդհատվել է 1944 թվականին Ղրիմի թաթարների տեղահանությամբ։ Այդ ժամանակից մինչև 1970-ական թվականները Խորհրդային Միությունում ճնշվել է Ղրիմի թաթարական գրականությունը։

Ժամանակակից հեղինակների թվում են Շամիլ Ալադինը, Չինգիզ Դագջին, Ումար Իփչին, Յուսուֆ Բոլաթը, Այդեր Օսմանը, Էրվին Ումերովը, Ռուստեմ Մուեդինը, Շաքիր Սելիմը, Յունուս Կանդըմը, Սեյրան Սուլեյմանը, Նուզեթ Ումարով։

Տես նաև

• Թուրքական գրականություն

Ծանոթագրություններ

1. «Махмуд Кырымлы – автор первого крымскотатарского произведения». Crimeantatars.club - Сайт о крымских татарах (ռուսերեն). 2022 թ․ սեպտեմբերի 21. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 4-ին.
2. Kurnaz C., Çeltik H. Osmanlı Donemi Kırım edebiyatı. — Ankara: Kültür Bakanlığı, 2000.
3. Bursalı M. T. Kırım müellifleri. — Istanbul, 1919.
4. Banarlı N. S. Resimli türk edebiyatı tarihı. C.C.I-II. — Istanbul: Milli egitim basimevi, 1987.
5. Kent, Neil (2016). Crimea: A History (անգլերեն). Hurst. էջեր 45–46. ISBN 978-1-84904-463-9.
6. Меметов И. Периодизация истории развития крымскотатарского литературного языка
7. Материалы для истории Крымского ханства, извлеченные, по распоряжению имп. Академии наук, из Московского главного архива Министерства иностранных дел. Издал В. В. Вельяминов-Зернов. — СПб., 1864. −1109 с.