Ձմերուկ

Ձմերուկ (լատին․՝ Citrullus), դդմազգիներին միամյա կամ բազմամյա բույսերի ցեղ։ Ձմերուկն ունի մարդկանց համար դուրեկան համ, սննդարար հատկություն, պարունակում է մեծ քանակությամբ ջուր (90 %-ը ջուր է)։

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ձմերուկ (այլ կիրառումներ)

՞ Ձմերուկ
Գիտական դասակարգում
Թագավորություն Բույսեր Բաժին Ծածկասերմեր Դաս Երկշաքիլավորներ Կարգ Դդմածաղկավորներ Ընտանիք Դդմազգիներ Ցեղ Ձմերուկ
Լատիներեն անվանում
Citrullus (Thunb.) Matsum. & Nakai, 1916
Դասակարգումը Վիքիցեղերում Պատկերներ Վիքիպահեստում

Հայտնի են վայրի 1՝

• Ձմերուկ վայրի (C.colocynthis) և մշակովի 2 (սեղանի ու կերային) տեսակներ։

Հայաստանում (հիմնականում Արարատյան դաշտում) մշակվում է 1 տեսակ՝

• Ձմերուկ սեղանի (C. vulgaris)։

Կենսաբանական նկարագիր

Ծաղիկները

Միամյա է։ Ցողունը մագլցող է, երկարությունը՝ 3-4,5 (և ավելի) մ։ Տերևները հերթադիր են, բլթակավոր, խորը կտրտված։ Ծաղիկները մեկական են, հազվադեպ՝ փնջերով, բաժանասեռ, դեղնավուն։ Պտուղը բազմասերմ, հյութալի կեղծ հատապտուղ է՝ հարթ մակերեսով, կլոր, ձվաձև, տանձաձև, գլանաձև և այլն, զանգվածը՝ 0,6-1,6 (առավելագույնը՝ 30) կգ։ Կեղևը սպիտակից մինչև մուգ կանաչ է՝ խայտաբղետ պատկերներով, տարբեր լայնության զոլերով։ Պտղամիսը կարմիր է, վարդագույն կամ դեղին։ Սերմերը տարբեր մեծության են, սպիտակ, կարմիր, սև, մոխրագույն և այլն։

Պատմական տվյալներ

Ձմերուկն առաջներում այդքան խոշոր չի եղել։ Ձմերուկի հայրենիք է համարվում Հարավային Աֆրիկան։ Ձմերուկի վայրի տեսակներին մինչև այժմ էլ կարելի է հանդիպել հյուսիսային և հարավային Աֆրիկայի տափաստաններում։ Եգիպտոսում մինչև այժմ էլ պահպանվում է ձմերուկի մի տեսակ, որը խնձորի չափ ունի, և մարդիկ օգտագործում են միայն նրա սերմերը։

Ներկայիս խոշոր ձմերուկի տեսակները ստացվել են հին ժամանակներում արաբներն ու հրեաները դրանց անվանել էին «բատիխ»։ Ռուսաստան այն մուտք է գործել 12-13-րդ դարերում, մոնղոլական արշավանքների ժամանակ և անվանվել է «առբուզ, խառբուզ», որ թյուրքական «խառբուզ» բառից է ծագել։ Հայաստանում ձմերուկը հայտնի եղել շատ վաղուց։ Ըստ Հր. Աճառյանի, անվանումը կազմված է ձմեռն բառից։ Պարզ չէ, թե ինչու է պտուղն այդպես կոչվել։ Հավանական է՝ առատ զովացուցիչ ջրի պատճառով։

Առողջարար հատկություններ

Ձմերուկը ունի միզամուղ հատկություն, քանի որ այն պարունակում է մեծ քանակությամբ ջուր, որը օրգանիզմից հեռանում է արագ։ Այն իր հետ դուրս է բերում նյութափոխանակության հետևանքով օրգանիզմում կուտակված վնասակար նյութերը։ Միզամուղ հատկությունների շնորհիվ ձմերուկը շատ օգտակար է հատկապես երիկամային հիվանդությունների դեպքում։

Ձմերուկը նպաստում է իմունիտետի ամրապնդմանը։ Բարենպաստ ազդեցություն է թողնում սրտանոթային համակարգի աշխատանքի վրա^[փա՞ստ]։

Օգտակար է հիպերտոնիայի, աթերոսկլերոզի և սրտանոթային համակարգի այլ հիվանդություններիդեպքում։ Օգնում է օրգանիզմից հանել թունավոր նյութերը, օգտակար է լյարդի համար հակաբիոտիկներով կամ ուժեղ ազդեցությամբ այլ դեղամիջոցներով բուժումից հետո։ Ցուցված է լյարդի, լեղապարկի հիվանդութունների դեպքում, ինչպես նաև շաքարային դիաբետ և արթրիտ ունեցող մարդկանց^[փա՞ստ]։

Ձմերուկը հարուստ է նաև վիտամիններով՝ C, B, ֆոլիոթթվով, շաքարով (հատկապես ֆրուկտոզա) և այլն։

Կիրառումներ և նշանակություն

Բացի թարմ վիճակում այն ուտելուց, ձմերուկի կեղևից պատրաստում են մուրաբա, ցուկատ, ջեմ, պովիդլո և այլն։ Սերմերից ստացվում է յուղ՝ բարձր տեսակի օլիֆ պատրաստելու համար։

Հասուն պտուղը պարունակում է շաքարներ, վիտամիններ և այլն։ Դյուրամարս է. օգտագործվում է թարմ, թթու դրած (մանրերը), մեղր (ևարդեկ) եփելու համար։ Պատրաստում են նաև մուրաբա, շաքարաչիր։ Հայաստանում գերակշռում են կարմիր պտղամսով սորտերը։

Դասակարգում

ավելի քան 6 ընտանիք (համաձայն APG II Համակարգի)

ևս 6 ցեղ (համաձայնAPG II Համակարգի)

Կարգ Դդմածաղկավորներ

Ենթաընտանիք Cucurbitoideae

դաս Ձմերուկ

Բաժին Ծաղկավորներ կամ Ծածկասերմեր

Ընտանիք Դդմազգիներ

Ցեղ Benincaseae

ավելի քան 44 կարգի ծաղկավոր բույսեր (համաձայնAPG II Համակարգի)

ևս 1 ենթաընտանիք Zanonioideae (համաձայնAPG II Համակարգի)

ևս 18 դաս

Ձմերուկի համաշխարհային արտադրություն

Ձմերուկի արտադրություն 2012 թվականին ըստ՝ Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության^[1]։

Դասակարգում	Երկիր	Արտադրություն, հազար  դոլլար	Արտադրություն, հազար տոննա	Ծանոթագրություն
1	Չինաստան	7 573 345	70 000 000	Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության գնահատման
2	Իրան	432 892	3 800 000	Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության գնահատման
3	Թուրքիա	321 896	4 044 184
4	Բրազիլիա	236 899	2 079 547
5	Եգիպտոս	213 565	1 874 710
6	ԱՄՆ	188 925	1 770 630
7	Ալժիր	170 318	1 495 081
8	Մեքսիկա	117 738	1 033 524
9	Ղազախստան	111 549	1 154 900
10	Իսպանիա	92 276	853 600
11	Ռուսաստան	74 766	1 453 315
12	Կորեա	73 243	642 945
13	Մարոկո	65 487	574 859
14	Հունաստան	61 516	565 000
15	Մալի	59 807	525 000	Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության գնահատման
15	Թաիլանդ	59 807	525 000	Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության գնահատման
17	Ինդոնեզիա	59 338	520 883
18	Վիետնամ	53 541	470 000	Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության գնահատման
19	Ուզբեկստան	53 293	1 350 000	Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության գնահատման
20	Սիրիա	51 721	478 254

Տեսակներ և սորտեր

խորանարդային ձմերուկ. Տոկիո, Ճապոնիա

Դեղին ձմերուկ։ Ձմերուկ սովորականի հիբրիդը

Տեսակներ

Տեսակի ներում առանձնացնում են 2 սորտեր^[2]։

• Citrullus lanatus var. citroides (L.H.Bailey) Mansf.
  • Citrullus vulgaris var. citroides L. H. Bailey
• Citrullus lanatus var. lanatus
  • [syn. Citrullus aedulis Pangalo]
  • Citrullus lanatus var. caffer (Schrad.) Mansf.
  • [syn. Citrullus vulgaris Schrad. ex Eckl. & Zeyh.]
  • [syn. Colocynthis citrullus (L.) Kuntze]
  • [syn. Cucurbita citrullus L.]

Ծանոթագրություններ

1. «FAOSTAT 2012 — Top 20 Countries by commodity (watermelons)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
2. По данным сайта GRIN (см. карточку растения)

Գրականություն

• Գ. Ա. Պետրոսյան, «Մրգերի և բանջարեղենների օգտակարությունը», 1978, «Հայաստան» հրատարակչություն
• Фурса Т. Б., Филов А. И. Культурная флора СССР. Тыквенные (арбуз, тыква) / Ред. тома к.б.н. О. Н. Коровина, Т. Б. Фурса. — М.: Колос, 1982. — Т. XXI. — С. 9—140. — 279 с. — 2000 экз.
• Мазнев Н. И. Арбуз съедобный // Энциклопедия лекарственных растений. — 3-е изд., испр. и доп. — М.: Мартин, 2004. — С. 78—79. — 496 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-8475-0213-3
• Лавренов В. К., Лавренова Г. В. Современная энциклопедия лекарственных растений. — М.: ЗАО «ОЛМА Медиа Групп», 2009. — С. 30—31. — 272 с. — ISBN 978-5-373-02547-8

Արտաքին հղումներ

• Ձմերուկ․ օգտակար հատկություններն ու հակացուցումները
• Курдюмов Н. И. Умная бахча Արխիվացված 2017-06-06 Wayback Machine.
• Арбузы СССР.

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ձմերուկ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ձմերուկ» հոդվածին։

Վիքիբառարան

Ընթերցե՛ք «ձմերուկ» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 709)։