Ձախեր

Ձախերը քաղաքականության մեջ (առավել ծայրահեղ ձևերը կոչվում են ծայրահեղ ձախ կամ ձախ ռադիկալներ), բազմաթիվ քաղաքական ուղղությունների և գաղափարախոսությունների ավանդական անվանումը, որոնց նպատակը, մասնավորապես, սոցիալական հավասարությունն է, սոցիալական արդարությունը, հավասար հնարավորությունների ստեղծումը, եկամուտների և հարստության վերաբաշխումը և կյանքի պայմանների բարելավումը հասարակության ամենաքիչ արտոնյալ խավերի համար կամ հասարակության դասակարգային բաժանման ամբողջական վերացումը, սոցիալական հավասարությունը, սոցիալական արդարությունը, հավասար հնարավորությունների ստեղծումը, եկամտի և հարստության վերաբաշխումը և հասարակության նվազագույն արտոնյալ խավերի համար կենսապայմանների բարելավումը։ Ձախերը հանդես են գալիս արտադրության միջոցների մասնավոր սեփականության սահմանափակման կամ ամբողջական վերացման օգտին։ Նրանք ձգտում են սոցիալական հավասարության՝ տարբեր սոցիալական խմբերի անդամների հնարավորությունների հավասարեցում։ Հակառակը աջերն են։

Ձախ հոսանքները ներառում են կոմունիզմը (ներառյալ մարքսիզմը), սոցիալական անարխիզմը, անարխո-կոմունիզմը, սոցիալիզմը (ներառյալ 21-րդ դարի սոցիալիզմը, ժողովրդավարական, ազատական, հեղափոխական, շուկայական և լիբերալ), սոցիալ-դեմոկրատիան, սոցիալական լիբերալիզմը, սինդիկալիզմը, լեյբորիզմը, բնապահպանությունը, կանաչ քաղաքականությունը, ռեֆորմիզմը, պրոգրեսիվիզմը, նեոսապատիզմը և այլ հոսանքներ, որոնք իրենց առջև դնում են նույն նպատակները։

Պատմություն

Յակոբինյան ակումբի նիստ (1791 թվական)

«Աջ» և «ձախ» տերմիններն առաջին անգամ հայտնվեցին Ֆրանսիայի Ազգային ժողովում Ֆրանսիական մեծ հեղափոխության սկզբում։ Աջ կողմում նստած էին ֆելյանները՝ սահմանադրական միապետության կողմնակիցները. կենտրոնում նստած էին ժիրոնդիստները՝ հանրապետության չափավոր կողմնակիցները. ձախ կողմում նստած էին յակոբինները, որոնք պաշտպանում էին արմատականվերափոխությունները։ Այսպիսով, ի սկզբանե աջակողմյան էին կոչվում նրանք, ովքեր ցանկանում են պահպանել գոյություն ունեցող դիրքը (պահպանողականներ), իսկ ձախակողմյան՝ նրանք, ովքեր կողմ են փոփոխություններին (արմատականներ)։

19-րդ դարում եվրոպական մի շարք խորհրդարաններում ևս աջերը նստած էին աջից, իսկ ձախերը՝ ձախից^[1][2]։

Մինչև 19 - րդ դարի կեսերը լիբերալները, ովքեր պաշտպանում էին քաղաքական ազատությունը և մարդու իրավունքները, ավանդույթներից հեռացում դիտվում էին որպես ձախակողմյան, քանի որ նրանց այդ գաղափարները ավանդական չէին և ընդունված հասարակության մեջ։ Բայց հետո, սոցիալիստական գաղափարների զարգացման հետ մեկտեղ, ձախերը սկսեցին կոչվել հիմնականում իրենց կողմնակիցներ, որոնք ձգտում էին սոցիալական հավասարության և սոցիալական արդարության։ Ձախերը ներառում էին սոցիալ-դեմոկրատներ և անարխիստներ (անարխո-կոմունիստներ, Անարխոսինդիկալիստներ)։

Երբ 20-րդ դարի առաջին կեսին կոմունիստական կուսակցությունները առանձնացան սոցիալ-ժողովրդավարության առավել արմատական թևից, դրանք նույնպես դասակարգվեցին որպես ձախ («ծայրահեղ ձախ»)։ Այնուամենայնիվ, ձախերը ավանդաբար հանդես էին գալիս ժողովրդավարության և քաղաքական ազատության ընդլայնման օգտին, իսկ կոմունիստները, որոնք իշխանության եկան նախ Ռուսաստանում 1917 թվականին, իսկ հետո մի շարք այլ երկրներում, դեմ էին բուրժուական ժողովրդավարությանը և կապիտալիստական հասարակության քաղաքական ազատություններին (մինչդեռ բանվոր դասակարգի բռնապետության հաստատումը, Նրանց կարծիքով, թույլ է տալիս զգալիորեն ընդլայնել ժողովրդավարությունը, քանի որ այն դառնում է ժողովրդի մեծամասնության^[3][4])։

Կոմունիստական մի շարք տեսաբանների տեսակետները, ովքեր ճանաչում էին Ռուսաստանում Հոկտեմբերյան հեղափոխության առաջադեմ նշանակությունը, բայց քննադատում էին դրա զարգացումը, իսկ ոմանք նույնիսկ մերժում էին բոլշևիզմի սոցիալիստական բնույթը՝ դրանում տեսնելով պետական կապիտալիզմը, սկսեցին անվանել ձախ կոմունիզմ (ծայրահեղ ձախ)։ Ձախ ընդդիմությունը ՌԿԿ(Բ) և ԽՄԿԿ(Բ)-ում 1920-ական թվականներին հանդես էր գալիս ներկուսակցական ժողովրդավարության օգտին՝ ընդդեմ «նեփմանի, կուլակի և բյուրոկրատիայի»։

Շղթաները կոտրող աշխատող (Կոմինտերնի խորհրդանիշ)

ԽՍՀՄ 20-րդ համագումարում ստալինիզմի քննադատությունը, կապիտալիստական երկրների հետ «խաղաղ գոյակցության» քաղաքականության ներքո տնտեսական զարգացման նոր Սովետական գործընթացը առաջացրել են Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության առաջնորդ Մաո Ցզե Դունի և Ալբանիայի աշխատանքի կուսակցության առաջնորդ Էնվեր Խոջայի դժգոհությունը։ ԽՄԿԿ ղեկավար Ն. Ս.Խրուշչովի քաղաքականությունը նրանց կողմից անվանվեց ռևիզիոնիստական։ Եվրոպայի և Լատինական Ամերիկայի շատ կոմունիստական կուսակցություններ, սովետա-չինական հակամարտությունից հետո, բաժանվեցին ԽՍՀՄ-ին ուղղված խմբերի և «հակառևիզիոնիստական» խմբերի, որոնք ուղղված էին Չինաստանին և Ալբանիային։ 1960-1970-ական թվականներին մաոիզմը զգալի ժողովրդականություն էր վայելում Արևմուտքում ձախ մտավորականության շրջանում, բայց կորցրեց ժողովրդականությունը Մաոյի մահից և նրա քաղաքականության վերաբերյալ քննադատական նյութերի ի հայտ գալուց հետո։

1960-ականներին արևմտյան Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում ի հայտ եկան այսպես կոչված «նոր ձախերը»՝ հակադրվելով «հին ձախերին»։ Նրանք իրենց բողոքն են արտահայտել «սպառողական հասարակության» հոգևորի բացակայության, զանգվածային մշակույթի անանձնականության, մարդկային անհատականության միավորման դեմ և հանդես են եկել «ուղիղ ժողովրդավարության», ինքնարտահայտման ազատության, ոչ կոնֆորմիզմի օգտին։ «Հին ձախերի» սոցիալական հիմքը արդյունաբերական պրոլետարիատն էր, ինչպես նաև գյուղացիությունը։ Նոր ձախերը, ներառյալ այս առումով, համարում էին, որ «հին ձախերը» հնացած և հեռանկարներ չունեն, գոնե առաջին և Երկրորդ աշխարհի երկրների հետ կապված, որոնցում պրոլետարիատն ու գյուղացիությունը ավելի ու ավելի էին կորցնում իրենց դիրքերը՝ զիջելով հետարդյունաբերական հասարակության աշխատողների նոր տեսակներին։

Ըստ որոշ կարծիքների՝ երկբևեռ քաղաքական սանդղակը («աջ» և «ձախ») թույլ չի տալիս բավականաչափ ճիշտ արտացոլել տեսակետները ինչպես պետության դերի վերաբերյալ հասարակության կյանքը վերահսկելու գործում, այնպես էլ պետության դերը սոցիալական հավասարության և սոցիալական արդարության ապահովման գործում. այս կարծիքի կողմնակիցները օգտագործում են քառաբևեռ սանդղակը (Նոլանի դիագրամ), որն առաջարկել է ամերիկացի ազատական Դեյվիդ Նոլանը 1970 թվականին^[5][6]։

• պահպանողականներ (պրագմատիզմի, էտատիզմի, հիերարխիայի, կազմակերպվածության և պետության գերակայության կողմնակիցներ անհատի նկատմամբ),
• լիբերալներ (անհատականության, հավասարության, հանդուրժողականության և հանդուրժողականության կողմնակիցներ),
• ազատականներ (տնտեսության և հասարակության կյանքում պետության նվազագույն միջամտության և տնտեսության պետական կարգավորման կողմնակիցներ),
• ավտորիտարիստներ (հասարակության կյանքի նկատմամբ պետության խիստ վերահսկողության կողմնակիցները և պետության մասնակցության կողմնակիցները հարուստներից աղքատներին եկամուտների և հարստության վերաբաշխմանը)։

Պերեստրոյկայի դարաշրջանում ԽՍՀՄ գոյության վերջին տարիներին «իրավունքի» և «ձախության» հասկացությունները հաճախ օգտագործվում էին Արևմուտքում ընդունվածի հակառակ իմաստով։ Այսպիսով, լիբերալներին և հակակոմունիստներին հաճախ անվանում էին «ձախ», իսկ ավանդական ուղղափառ կոմունիստներին՝ «աջ»^[7]։

«Ձախ» և «աջ» սահմանման ավանդական չափանիշներ

Ձախից աջ ավանդական^[8] ուղղությունը որոշվում է աջակցության հետ կապված․

• մասնավոր սեփականություն,
• տնտեսական շահագործման առկայության ճանաչում,
• իշխանության, պետական բռնության նվազեցում կամ սահմանափակում,
• անհավասարության գոյության ժխտումը՝ սոցիալական, տնտեսական, գենդերային, կրոնական։

Ձախ ինտերնացիոնալներ և միջազգային կուսակցություններ

• Սոցիալիստական ինտերնացիոնալ, առաջադիմական դաշինք և սոցիալիստների և դեմոկրատների առաջադիմական դաշինք (սոցիալ-դեմոկրատներ)
• Վերամիավորված չորրորդ միջազգային (տրոցկիստներ)
• Աշխատանքային միջազգային կոմիտե (տրոցկիստներ)
• Միջազգային մարքսիստական միտումնավորություն (տրոցկիստներ)
• Միջազգային սոցիալիստական միտումնավորություն (տրոցկիստներ)
• Աշխատավորների միջազգային լիգա (տրոցկիստա)
• Միջազգային կոմունիստական հոսանք (ձախ կոմունիստներ)
• Ինտերնացիոնալիստական կոմունիստական միտումնավորություն (ձախ կոմունիստներ)
• Կոմունիստական և բանվորական կուսակցությունների միջազգային հանդիպում (տարբեր ձախեր)
• Մարքսիստ-Լենինյան կուսակցությունների և կազմակերպությունների միջազգային կոնֆերանս (մաոիստներ)
• Աշխատավորների միջազգային ասոցիացիա (Անարխո-սինդիկալիստներ)
• Անարխիստների ֆեդերացիաների միջազգային (անարխիստներ)
• Եվրոպական հակակապիտալիստական ձախերը՝ եվրոպական ծայրահեղ ձախ կազմակերպությունների ոչ ֆորմալ ցանց
• Եվրոպական ձախ կուսակցություն-քաղաքական կուսակցություն, որը հիմնադրվել է 2004 թվականին
• Եվրոպական միացյալ ձախ / Ձախ կանաչ Հյուսիս
• Եվրոպական սոցիալիստների կուսակցություն
• Կանաչների և ձախերի Հյուսիսային դաշինք
• ՍԻՄ-ԽՄԿԿ
• Ժողովրդավարական երիտասարդության համաշխարհային ֆեդերացիա
• ԱՊՀ երկրների սոցիալիստների ֆորում

Ծանոթագրություններ

1. «Правая». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
2. «Левая». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
3. Ленин В. И. Государство и революция
4. «Ленин В. И. О «демократии» и диктатуре». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 20-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 5-ին.
5. David F. Nolan — Libertarian Արխիվացված 2008-06-16 Wayback Machine
6. James W. Harris. Frequently Asked Questions ABOUT The World’s Smallest Political Quiz
7. Филиппова, 1997
8. «Учебно-образовательный курс Основы идеологии РБ. Полезные материалы. 2004—2005 учебный год. Автор Панчишин Н. В.». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 8-ին.

Գրականություն

• А. И. Зайцев Дискуссия о социализме в античности // Античность и современность : Доклады конференции Ассоциации антиковедов. Москва. 30 октября - 2 ноября 1989. —М — С. 24—28.
• Эйнштейн А. Почему социализм? (1949) (англ.) На русском языке статья опубликована в журнале «Коммунист». — 1989. — № 17. — С. 96—100.
• Архив политической рекламы. Правые и левые в политике
• Левенчук А. Политики: левые, правые и верхние
• Филиппова, Екатерина Правые и левые. Вопрос об этикетках // Панорама. — 1997. — № 40.
• Филиппова Е. Правые и левые. Близнецы, но не братья
• Сиринелли Ж.-Ф., Берстайн С., Русселье Н. (Париж) Левая традиция во Франции: прошлое, настоящее, будущее. Интервью Г. Н. Канинской // Французский ежегодник 2009. М., 2009.
• Дорфман М. Левым нужен свой миф Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
• Дамье В. В. Европейские левые в XX веке: альтернатива системе или альтернатива в рамках системы? // Карло Росселли и левые в Европе. К 100-летию со дня рождения К. Росселли. — М.: Институт всеобщей истории РАН, 1999. — С. 55-64.
• Мизес Л. Социализм. Экономический и социологический анализ = Socialism. An Economic and Sociological Analysis. — -- Москва: Catallaxy, 1994. — 416 с. — ISBN ISBN 5--86366--022--8
• Ньюком С. Мыльные пузыри социализма (1890)

Արտաքին հղումներ

• «Левая». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Бердяев Н. Демократия, социализм и теократия
• Боббио Н. Правые и левые
• Лебедев С. Левые и правые в истории русской политической мысли
• Воеводин М. Правые и левые. А в чём, собственно, разница?

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ձախեր» հոդվածին։