Ամորձի

Ամորձիներն արական սեռական զույգ գեղձեր են, որոնք սեռական հասունացումն սկսվելիս արտադրում են սերմնաբջիջներ (սպերմատոզոիդներ)։ Դրանց թիվը սերմնաժայթքման ժամանակ հասնում է 40–60-ից մինչև 500–600 մլն։ Ամորձիներում արտադրվում է նաև հորմոն՝ տեստոստերոն, որով պայմանավորված են արական սեռի երկրորդային հատկանիշները (դեմքի և մարմնի որոշ հատվածների մազակալում, ձայնի փոփոխություն և այլն)։ Ամորձիները սաղմնավորվում են որովայնի խոռոչում, պտղի աճմանը համապատասխան՝ ուղղիչ կապաններով տեղափոխվում են դեպի ցած և ծնվելու նախօրյակին աճուկային խողովակով իջնում ամորձապարկ (փոշտ)։

Ամորձի
Տեսակ	օրգանի տիպ և անատոմիական կառուցվածքների դաս
Ենթադաս	սեռագեղձ[1], բլթային օրգան[2], male organ? և անհատական ​​անատոմիական կառուցվածք
Զարկերակ	testicular artery?
Երակ	testicular vein?
Ավշային հանգույց	Lumbar lymph nodes?
Լիմֆատիկ դրենաժ	Lumbar lymph nodes?
Անատոմիական կառուցվածքի զարգացում	male gonad development?
MeSH	A05.360.444.849, A05.360.576.782 և A06.300.312.782
Foundational Model of Anatomy	7210
Terminologia Anatomica 98	A09.3.01.001
Նկարագրված է	Գրեյի անատոմիա (20-րդ հրատարակություն)[3], «Օտտո» գիտական հանրագիտարան, Desktop Encyclopedic Dictionary?, Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան, Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան, Granat Encyclopedic Dictionary?, Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 1 և Малая советская энциклопедия, 1936—1947?
Testicles Վիքիպահեստում

Երբեմն ոչ ճիշտ իջնելու դեպքում ամորձին, աճուկային խողովակից դուրս գալով, փոխում է իր ուղղությունը և տեղադըրվում աճուկի, ազդրի, ցայլքի կամ շեքի մաշկի տակ (երևույթն անվանում են գաղտնամորձություն)։ Առանձին դեպքերում ամորձու իջնելն ուշանում է և ավարտվում է միայն 10–13 տարեկանում։ Գաղտնամորձության բոլոր դեպքերում անհրաժեշտ է դիմել բժշկի։ Ամորձին պատված է մի քանի պատյաններով. պինդ շարակցահյուսվածքային սպիտակավուն պատյանը, ճառագայթաձև տարածվելով դեպի ներս, ամորձու նյութը (պարենքիմ) բաժանում է բլթակների։ Ամորձու նյութը կազմված է ուղիղ և ոլորուն սերմնախողովակիկներից։ Սերմնաբջիջներն արտադրվում են միայն ոլորուն խողովակիկներում։ Ամորձիների արտազատուկը, խառնվելով սերմնաբշտերի (գտնվում են միզապարկի և ուղիղ աղիքի միջև) արտազատուկին, առաջացնում է սերմը, որը, սերմնավիժող ծորանով անցնելով շագանակագեղձի հաստության միջով, բացվում է միզուկի մեջ։

Տղաների սեռական հասունացումն սկսվելու մասին են վկայում առաջին երազախաբությունները (ակամա սերմնաժայթքումներ), որոնք դեռահասների և պատանիների մոտ լինում են շաբաթը 1 անգամ։ Չափազանց կարևոր է, որ դեռահասը սեռական հասունացման մասին ճիշտ պատկերացում ունենա։ Տղաները պետք է իմանան, որ երազախաբությունն օրինաչափ, բնական երևույթ է, և պետք է զերծ մնան ցանկասիրության վաղաժամ արթնացումից։

Կառուցվածք

Ներքին կառուցվածք

Ձախ ամորձու և ամորձապարկի լայնական կտրվածք

Խողովակների համակարգ

Ամորձին արտաքինից պատված է խիտ թելակազմ պատյանով, որը կոչվում է սպիտակավուն պատյան^[4]։ Սպիտակավուն պատյան տակ շատ ոլորված խողովակներ կան, որոնք կոչվում են սերմնային ոլորուն խողովակիկներ^[4]։ Խողովակիկները ներսից ծածկված են սերմնածին էպիթելով, որտեղ գտնվող գոնոցիտներից սեռահասունություններից մինչև ծերություն զարգանում են սերմնային բջիջներ (նաև կոչվում են սպերմատոզոիդներ կամ արական գամետներ)^[4]։ Զարգացող սպերման սերմնային խողովակիկներից շարժվում է դեպի ամորձու ցանց, որը տեղակայված է ամորձու միջնորմի հաստության մեջ, այնուհետև շարժվում է դեպի արտատար (էֆերենտ) ծորաններ, որտեղից էլ դեպի մակամորձի, որտեղ նոր առաջացած սերմնային բջիջները հասունանում են (սպերմատոգենեզ)^[5]։ Այնուհետև սպերմը տեղափոխվում է սերմնածորան, որը բացվում է միզուկի մեջ և մկանային կծկումների միջոցով միզուկի արտաքին բացվածքով դուրս է գալիս^[5]։

Բջջային կազմ

Սերմնային ոլորուն խողովակիկների ներսում սպերմատոգենեզի ընթացքում գոնոցիտներից առաջանում են սպերմատոգոնիաներ, սպերմատոցիտներ, սպերմատիդներ և սպերմատոզոիդներ։ Գամետները պարունակում են քրոմոսոմների հապլոիդ հավաքակազմ^[6]։ Սերտոլիի բջիջները, որոնք սերմնային խողովակիկների էպիթելային բջիջներն են, անհրաժեշտ են գոնոցիտներից սպերմատոզոիդների զարգացմանը խթանելու համար։ Սերտոլիի բջիջները արտադրում են ինհիբին^[7]։ Մկանային բջիջները շրջապատում են սերմնային խողովակիկները^[8]։

Սերմնային խողովակիկների միջև գտնվում են ինտեստիցիալ բջիջներ, որոնք կոչվում են Լեյդիգի բջիջներ^[9]։ Սրանք արտադրում են տեստոստերոն և այլ անդրոգեններ, որոնք անհրաժեշտ են սեռահասունացման (ներառյալ երկրորդային սեռական հատկանիշների, օրինակ՝ դիմային մազածածկույթի զարգացման համար), սեռական վարքագծի և լիբիդոյի համար։ Սերտոլիի բջիջները խթանում են սպերմատոգենեզը^[10]։ Տեստոստերոնը կառավարում է ամորձու ծավալը։

Անհաս Լեյդիգի բջիջներ, ինտեստիցիալ մակրոֆագեր և էպիթելային բջիջներ նույնպես առկա են։

Արյունամատակարարում և ավշային արտահոսք

Ամորձին երեք աղբյուրներից է զարկերակային արյուն ստանում՝ ամորձային զարկերակից, սերմնածորանային զարկերակից և ամորձին բարձրացնող մկանի զարկերակից^[11]։ Ամորձու և ամորձապարկի արյունամատակարարումը և ավշային արտահոսքը միմյանցից անջատ է կատարվում․

• Զույգ ամորձային զարկերակները սկսվում են անմիջապես որովայնային աորտայից և, աճուկային խողովակով իջնելով ցած, անոթավորում է ամորձին, մինչդեռ ամորձապարկը և արտաքին սեռական օրգանները անոթավորում է ներքին ամոթույքային զարկերակը (ներքին զստային զարկերակի ճյուղ)^[12][13]։
• Ամորձիները ունեն նաև համակողմնային արյունամատակարարում ամորձին բարձրացնող մկանի զարկերակով (վերորովայնային ստորին զարկերակի ճյուղ է, որն էլ արտաքին զստային զարկերակի ճյուղ է) և սերմնածորանային զարկերակով (ստորին միզապարկային զարկերակի ճյուղ է, որն էլ ներքին զստային զարկերակի ճյուղ է)^[14][15]։ Ուստի, եթե ամորձային զարկերակը խցանվի, օրինակ՝ Ֆովլեր-Ստեվենսի օրխիոպեքսիայի ժամանակ, ամորձինները չեն տուժում, քանի որ արյունամատակարարում չի խախտվում^[16]։
• Ամորձուց երակային արյունն արտահոսում է ամորձային երակներով, որոնք սերմնալարի կազմի մեջ առաջացնում են ողկուզանման երակային հյուսակը (plexus venosus pampiniformis): Աջ ամորձային երակները բացվում են ստորին սիներակի մեջ, ձախ ամորձային երակները՝ ձախ երիկամային երակի մեջ։
• Ամորձուց ավիշը արտահոսում է դեպի հարաորտային (նաև կոչվում է գոտկային) ավշային հանգույցներ, մինչդեռ ամորձապարկից այն հոսում է դեպի աճուկային ավշային հանգույցներ^[12][15]։

Հեմատոտեստիկուլյար պատնեշ

Խոշոր մոլեկուլները չեն կարող անցնել արյունից սերմնային խողովակների լուսանցք՝ ի շնորհիվ հարևան Սերտոլիի բջիջների միջև առկա սերտ միացումների շնորհիվ։ Սրանցով սերմնային խողովակիկի լուսանցքը բաժանում է երկու մասի՝ 1) հիմային մաս, որտեղ գտնվում են սպերմատոգոնիումներ, 2) ադլյումինալ մաս, որտեղ առկա են I և II կարգի սպերմատոցիտներ, սպերմատիդներ, սպերմատոզոիդներ^[17]։

Հեմատոտեստիկուլյար պատնեշի հիմնական ֆունկցիաներից է այն, որ կանխում է աուտոիմուն ռեակցիան^[12]։ Քանի որ սերմնահեղուկը իր հակածիններով տարբերվում է մյուս հյուսվածքներից, ուստի արու կենդանու մոտ կարող է հակամարմիններ արտադրվեն իր իսկ սերմնաբջիջների դեմ^[12]։

Սերմնաբջիջների հակածինների ներարկումը հանգեցնում է ամորձիների բորբոքում (աուտոիմուն օրխիտ) և պտղաբերությունը նվազում է^[12]։ Ուստի հեմատոտեստիկուլյար պատնեշը նվազեցնում է սերմնաբջջի սպիտակուցների դեմ իմունային պատասխանի առաջացումը^[18]։

Ջերմակարգավորում

1926 թվականին Կառլ Ռիչարդ Մուրը^[19] ենթադրեց, որ ամորձիները ունեն արտաքին տեղակայում, քանի որ սպերմատոգենեզը ակտիվ տեղի է ունենում բուն մարմնի ջերմաստիճանից ավելի ցածր ջերմաստիճանում։ Սպերմատոգենեզը քիչ արդյունավետ է 33°C ջերմաստիճանից բարձր կամ ցածր պայմաններում։ Քանի որ ամորձիները մարմնի խոռոչից դուրս են գտնվում, ամորձապարկի փափուկ հյուսվածքները կարող են այն մոտեցնել մարմնին կամ հեռացնել մարմնից^[4]։ Ամորձիների ջերմաստիճանը պահպանվում է 34.4°C-ը` մարմնի ջերմաստիճանից փոքր-ինչ ցածր, քանի որ 36.7°C ջերմաստիճանից բարձր պայմաններում սպերմատոգենեզը խաթարվում է^[4][20]։ Կան բազում մեխանիզմներ ամորձիների օպտիմալ ջերմաստիճանը պահպանելու համար^[21]։

Ամորձին բարձրացնող մկանը (musculus cremaster) ծածկում է ամորձիները և սերմնալարը^[22]։ Երբ այս մկանը կծկվում է, սերմնալարը կարճանում է և ամորձիները ավելի են մոտենում մարմնին, ինչը տաքություն է հաղորդում դրանց և պահպանվում է օպտիմալ տեստիկուլյար ջերմաստիճանը^[22]։ Երբ անհրաժեշտ է ամորձիների ջերմաստիճանը նվազեցնել, ամորձին բարձրացնող մկանը թուլանում է և ամորձիները հեռանալով տաք մարմնի մակերևույթից, նվազեցնում են ջերմաստիճանը^[22]։ Այս մկանի կծկումը տեղի է ունենում նաև ֆիզիկական սթրեսին ի պատասխան (օր.` բութ վնասվածքներ). ամորձապարկի ձգվում և մոտեցնում է ամորձիները մարմնին, որպեսզի դրանք չվնասվեն^[23]։

Կրեմաստերիկ ռեֆլեքսի շնորհիվ ամորձիները ակամա բարձրանում են։ Ամորձիները կարող են նաև կամովի բարձրանալ ցայլապոչուկային մկանի շնորհիվ։

Գենային և սպիտակուցային էքսպրեսիա

Մարդու գենոմը մոտավորապես ներառում է 20000 սպիտակուց կոդավորող գեներ, որոնց 80%-ը ենթարկվում են էքսպրեսիայի մեծահասակների ամորձիներում^[24]։ Ամորձիները ունեն ամենաբարձր հյուսվածք-սպեցիֆիկ գեների քանակը` ի տարբերություն մյուս օրգանների և հյուսվածքների<sup>[25]</sup>։ Մոտ այդ գներից 1000-ը բացառապես հատուկ են միայն ամորձիներին<sup>[24]</sup>, իսկ 2200-ը ցույց են տալիս ավելի մեծ էքսպրեսիայի արագություն։ Այս գեների մեծ մասը կոդավորում է սպիտակուցներ, որոնք էքսպրեսիայի են ենթարկվում սերմնային խողովակիկներում և ունեն սպերմատոգենեզի հետ կապակցված գործառույթներ<sup>[25]</sup>։ Սպերմատոզոիդները էքզպրեսիայի են ենթարկում սպիտակուցներ, որոնք հանգեցնում են մտրակի առաջացմանը. այս նույն սպիտակուցները սինթեզվում են նաև կնոջ արգանդափողերի ներքին շերտի բջիջների կողմից` հանգեցնելով թարթիչների առաջացմանը։ Սպերմատոզոիդների մտրակները և արգանդափողերի թարթիչները հոմոլոգ կառույցներ են։ Ամորձի-սպեցիֆիկ սպիտակուցները, որոնք էքսպրեսիայի ամենաբարձր մակարդակն են դրսևորում, պրոտամիններն են^[26]։

Ծանոթագրություններ

1. United States National Library of Medicine Medical Subject Headings
2. անատոմիայի հիմնարար մոդել
3. http://www.bartleby.com/107/258.html
4. Cho, S; Bae, J.H. (2017). «Penis and Testis». Clinical Regenerative Medicine in Urology. Springer. էջ 281. ISBN 978-9-81-102723-9. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 1-ին.
5. Pocock, Gillian; Richards, Christopher D.; Richards, David A. (2018). Human Physiology. Oxford University Press. էջ 766. ISBN 978-0-19-873722-3. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 2-ին.
6. Histology, A Text and Atlas Արխիվացված 2023-06-29 Wayback Machine by Michael H. Ross and Wojciech Pawlina, Lippincott Williams & Wilkins, 5th ed, 2006^{[Հղում աղբյուրներին]}
7. Huhtaniemi, Ilpo (2018). Encyclopedia of Endocrine Diseases. Academic Press. էջ 667. ISBN 978-0-12-812200-6. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 2-ին.
8. Schlegel, P.N.; Katzovitz, M.A. (2020). «Male Reproductive Physiology». Urologic Principles and Practice. Springer Nature. էջ 50. ISBN 978-3-03-028599-9. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 2-ին.
9. Bitzer, Johannes; Mahmood, Tahir A. (2022). Handbook of Contraception and Sexual Reproductive Healthcare. Cambridge University Press. էջ 16. ISBN 978-1-10-895863-9. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 5-ին.
10. Miell, John; Davies, Zoe (2014). «Reproductive function in the male». Clinical Biochemistry: Metabolic and Clinical Aspects. Elsevier Health Sciences. էջ 451. ISBN 978-0-70-205478-5. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 5-ին.
11. Goldenberg, Etai; Benjamin, Tavya G.R; Gilbert, Bruce R. (2020). «Scrotal Ultrasound». Practical Urological Ultrasound. Springer Nature. էջ 80. ISBN 978-3-03-052309-1. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 6-ին.
12. Steger, Klaus; Weidner, Wolfgang (2011). «Anatomy of the Male Reproductive System». Practical Urology: Essential Principles and Practice. Springer Science & Business Media. էջ 63. ISBN 978-1-84-882034-0. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 5-ին.
13. Tortora, Gerard J.; Nielsen, Mark (2017). Principles of Human Anatomy. John Wiley & Sons. էջ 486. ISBN 978-1-11-944446-6. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 6-ին.
14. Pua, Bradley B.; Covey, Anne M.; Madoff, David C. (2018). Interventional Radiology: Fundamentals of Clinical Practice. Oxford University Press. էջ 533. ISBN 978-0-19-027625-6. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 6-ին.
15. Berney, Daniel M; Ulbright, Thomas M. (2015). «Anatomy of the Testis and Staging of its Cancers: Implications for Diagnosis». Genitourinary Pathology: Practical Advances. Springer. էջ 436. ISBN 978-1-49-392044-0. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 6-ին.
16. Aboumarzouk, Omar M. (2019). Blandy's Urology. John Wiley & Sons. էջ 747. ISBN 978-1-11-886336-7. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 6-ին.
17. Սահակյան, Կարմեն (2013). Հյուսվածաբանություն (PDF). Երևան: ԵՊԲՀ. էջ 367.
18. Wiser, Herbert J.; Sandlow, Jay; Kohler, Tobias S. (2012). «Causes of Male Infertility». Male Infertility: Contemporary Clinical Approaches, Andrology, ART & Antioxidants. Springer Science & Business Media. էջ 8. ISBN 978-1-46-143335-4. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 10-ին.
19. Moore, Carl R. (1926). «The Biology of the Mammalian Testis and Scrotum». The Quarterly Review of Biology. 1 (1): 4–50. doi:10.1086/394235. ISSN 0033-5770.
20. Steger, Klaus; Weidner, Wolfgang (2011). «Anatomy of the Male Reproductive System». Practical Urology: Essential Principles and Practice. Springer Science & Business Media. էջեր 57–59. ISBN 978-1-84-882034-0. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 1-ին.
21. Coad, Jane; Pedley, Kevin; Dunstall, Melvyn (2019). Anatomy and Physiology for Midwives E-Book. Elsevier Health Sciences. էջեր 53–54. ISBN 978-0-70-206665-8. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 17-ին.
22. de Jong, M. Robert (2020). Sonography Scanning E-Book: Principles and Protocols. Elsevier Health Sciences. էջ 343. ISBN 978-0-32-376425-4. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 5-ին.
23. Song, David H; Neligan, Peter C (2017). Plastic Surgery E-Book: Volume 4: Trunk and Lower Extremity. Elsevier Health Sciences. էջ 293. ISBN 978-0-32-335707-4. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 10-ին.
24. Uhlén, Mathias; Fagerberg, Linn; Hallström, Björn M.; Lindskog, Cecilia; Oksvold, Per; Mardinoglu, Adil; Sivertsson, Åsa; Kampf, Caroline; Sjöstedt, Evelina (2015 թ․ հունվարի 23). «Tissue-based map of the human proteome». Science (անգլերեն). 347 (6220): 1260419. doi:10.1126/science.1260419. ISSN 0036-8075. PMID 25613900. S2CID 802377.
25. Djureinovic, D.; Fagerberg, L.; Hallström, B.; Danielsson, A.; Lindskog, C.; Uhlén, M.; Pontén, F. (2014 թ․ հունիսի 1). «The human testis-specific proteome defined by transcriptomics and antibody-based profiling». MHR: Basic Science of Reproductive Medicine. 20 (6): 476–488. doi:10.1093/molehr/gau018. ISSN 1360-9947. PMID 24598113.
26. Hammoud, S; Carrell, D.T. (2011). «The Emerging Role of the Sperm Epigenome and its Potential Role in Development». Biennial Review of Infertility: Volume 2, 2011, Volume 2;Volume 2011. Springer Science & Business Media. էջ 184. ISBN 978-1-44-198456-2. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 16-ին.

Աղբյուր

• Հոդվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Դպրոցական Մեծ հանրագիտարանի Ամորձիներ հոդվածից

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 327)։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ամորձի» հոդվածին։