Հուդայականություն

Հուդայականություն (եբրայերեն՝ יהודה - եհուդա բառից, որ հին հունարենում և լատիներենում դարձել է Judah հին հունարեն՝ Ἰουδαϊσμός), հրեա ազգի կրոնական, ազգային և բարոյագիտական աշխարհայացքն է, որի հիմքն է Թորան։ Անվանումը գալիս է Հուդա թագավորի անունից, որի անունով էլ անվանվել են Հուդայական կայսրությունը, իսկ հետագայում՝ սկսած Երուսաղեմի երկրորդ տաճարի շրջանից հետո (Ք.ա. 516-Ք.ա. 70 թվականներ) դա նաև հրեաների անվանումն է։ Հուդայականությունը երեք մոնոթեիստական կրոններից ամենահինն է։ Դասվում է Աբրահամյան կրոնների շարքին, որոնց թվում են բացի հուդայականությունից նաև քրիստոնեությունը և իսլամը։

Մենորա

Մեծ Բելզ սինագոգը Երուսաղեմում

Թորայի ընթերցում

Պուրիմի փողոցային տեսարան Երուսաղեմում

Հրեաների աղոթքը Յոմ Քիփուր սինագոգում /նկարիչ՝ Մ. Գոտլիբ/

Հուդայականությունն ունի ավելի քան 3,000 տարվա պատմություն^[1]։ Որպես կրոն՝ կազմավորվել է Միջին արևելքում, բրոնզե դարի ժամանակներում^[2]։ Համարվում է միաստվածություն պաշտող ամենահին կրոններից մեկը^[3]։ Եբրայեցիներն ու իսրայելցիները Թանախի հին գրքերում, ինչպես, օրինակ, «Եսթերի գրքում», արդեն անվանվում են հրեաներ կամ «Իսրայելի զավակներ»։

Հուդայականության տեքստերը, ավանդույթներն ու արժեքները մեծ ազդեցություն են գործել Աբրահամյան հետագա կրոնների՝ ներառյալ քրիստոնեության, իսլամի, Բահայի հավատքի վրա։ Հուդայականության շատ տեսակետներ ուղղակիորեն կամ անուղղակի կերպով ազդել են նաև Արևմուտքի աշխարհիկ կյանքի, բարոյականության, քաղաքացիական օրենսդրության, իրավական համակարգի վրա։ Եբրայականությունը նույնքան կարևոր գործոն է եղել արևմտյան քաղաքակրթության զարգացման գործում, որքան հելլենիզը, իսկ հուդայականությունը, որոշակիորեն հիմք հանդիսանալով քրիստոնեության համար, դեռ վաղ քրիստոնեության ժամանակներից ազդել է արևմտյան իդեալների ու բարոյականության ձևավորման վրա^[4]

Հուդայականությունը տարանջատվում է զարգացման չորս շրջանների՝

1. Տաճարական, որը կապված է Երուսաղեմի Տաճարի գոյության հետ՝ Ք․ա․ 10-6 դդ․
2. Հելլենիստական, որն ընդգրկում է Ք․ա․ 6- Ք․հ․ 2-րդ դդ․
3. Թալմուդյան կամ Ռաբինական, որը տարածում է ստացել 2-րդ դարից մինչև 18-րդ դար
4. Օրթոդոքս հրեաների շարժումը, որը սկիզբ է առել 1970-ական թթ․ ու գոյություն ունի առ այսօր և ամենատարածվածներից է ժամանակակից Իսրայելում։

Ժամանակակից հուդայականությունում չկա ոչ մեկը կամ ոչինչ, ով ունի հավատքի իշխանության, քարոզի և նմանատիպ իրավունքներ։ Հուդայականները իրավունքի կամ հավատքի աղբյուր (Հալախա) են համարում Սուրբ գրքերը։

Սրբազան գրքերը երկուսն են՝ Թանախ ("Հրեական Աստվածաշունչ", որն իրենից ներկայացնում է կանոնական Աստվածաշնչի Հին Կտակարանը), Թալմուդ (Բանավոր Թորա, որը "գրավոր" Թորայի՝ Աստվածաշնչի առաջին 5 գրքերի, մեկնաբանություններնի գիրքն է)։ Հալախան կազմակերպում է հուդայականների կյանքի գրեթե բոլոր մասերը, ներառյալ ընտանեկան, քրեական, քաղաքացիական և այլն։

Հուդայականները էթնիկ խումբ են, ովքեր կա՛մ ծնվել են հրեա, կա՛մ ընդունել են հուդայականություն։ Այժմ աշխարհում կան մոտ 14․5 միլիոն հուդայական, որը համապատասխանում է Երկրի բնակչության 0․2 %-ին։ Նրանց 42 %-ն ապրում է Իսրայելում, 42 %-ն էլ ԱՄՆ-ում և Կանադայում։ Մնացածները հիմնականում ապրում են Եվրոպայում։

Գրականություն

• Judaism by Israel Abrahams
• Ten Essays on Zionism and Judaism by Ahad Ha'am
• The Jewish religion by M. Friedländer
• Max Weber, Ancient Judaism, Free Press, 1967, 0-02-934130-2.
• Wayne Dosick, Living Judaism: The Complete Guide to Jewish Belief, Tradition and Practice.
• Neil Gillman, Conservative Judaism: The New Century, Behrman House.
• Jeffrey S. Gurock, American Jewish Orthodoxy in Historical Perspective. 1996, Ktav.
• Julius Guttmann, trans. by David Silverman, Philosophies of Judaism. JPS. 1964
• Barry W. Holtz, ed., Back to the Sources: Reading the Classic Jewish Texts. Summit Books.
• Paul Johnson, A History of the Jews. HarperCollins, 1988
• Jack Wertheime, A People Divided: Judaism in Contemporary America, Brandeis University Press, 1997.
• Encyclopaedia Judaica, Keter Publishing, CD-ROM edition, 1997
• Egon Mayer, Barry Kosmin and Ariela Keysar, "The American Jewish Identity Survey", a subset of The American Religious Identity Survey, City University of New York Graduate Center. An article on this survey is printed in The New York Jewish Week, 2 November 2001.
• Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press. 0-691-00807-8.
• Lewis, Bernard (1999). Semites and Anti-Semites: An Inquiry into Conflict and Prejudice. W. W. Norton & Co. 0-393-31839-7.
• Stillman, Norman (1979). The Jews of Arab Lands: A History and Source Book. Philadelphia: Jewish Publication Society of America. 0-8276-0198-0.
• Day, John. Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan. Chippenham: Sheffield Academic Press, 2000.
• Dever, William G. Did God Have a Wife?. Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing Co., 2005.
• Walsh, J. P. M. The Mighty from Their Thrones. Eugene: Wipf and Stock Publishers, 1987.
• Finkelstein, Israel (1996). "Ethnicity and Origin of the Iron I Settlers in the Highlands of Canaan: Can the Real Israel Please Stand Up?" The Biblical Archaeologist, 59(4).
• A. Khanbaghi. The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran (IB Tauris, 2006).

Ծանոթագրություններ

1. David P Mindell (2009 թ․ հունիսի 30). The Evolving World. Harvard University Press. էջ 224. ISBN 978-0-674-04108-0.
2. «History of Judaism until 164 BCE». History of Judaism. BBC.
3. Religion: Three Religions, One God PBS
4. Cambridge University Historical Series, An Essay on Western Civilization in Its Economic Aspects, p.40: Hebraism, like Hellenism, has been an all-important factor in the development of Western Civilization; Judaism, as the precursor of Christianity, has indirectly had had much to do with shaping the ideals and morality of western nations since the christian era.

Արտաքին հղումներ

• Հուդայականություն - կրոնադարան
• Հուդայականություն - դասարան․ամ
• Chabad-Lubavitch
• Rohr Jewish Learning Institute
• The Various Types of Orthodox Judaism Արխիվացված 2005-11-03 Wayback Machine
• Aish HaTorah
• Ohr Somayach
• Union for Traditional Judaism
• Masorti (Conservative) Movement in Israel
• United Synagogue Youth
• The Union for Reform Judaism (USA)
• Reform Judaism (UK)
• Liberal Judaism (UK)
• World Union for Progressive Judaism (Israel)
• Jewish Reconstructionist Federation
• ALEPH: Alliance for Jewish Renewal
• OHALAH Association of Rabbis for Jewish Renewal
• Society for Humanistic Judaism
• World Movement for Karaite Judaism
• Complete Tanakh Արխիվացված 2018-11-20 Wayback Machine (in Hebrew, with vowels).
• Parallel Hebrew-English Tanakh Արխիվացված 2009-02-10 Wayback Machine
• English Tanakh Արխիվացված 2010-06-12 Wayback Machine from the 1917 Jewish Publication Society version.
• The Judaica Press Complete Tanach with Rashi in English
• Torah.org. (also known as Project Genesis) Contains Torah commentaries and studies of Tanakh, along with Jewish ethics, philosophy, holidays and other classes.
• The complete formatted Talmud online. Audio files of lectures for each page from an Orthodox viewpoint are provided in French, English, Yiddish and Hebrew. Reload the page for an image of a page of the Talmud.

Wikimedia Torah study projects

Text study projects at Wikisource. In many instances, the Hebrew versions of these projects are more fully developed than the English.

• Mikraot Gedolot (Rabbinic Bible) in Hebrew (sample) and English (sample).
• Cantillation at the "Vayavinu Bamikra" Project in Hebrew (lists nearly 200 recordings) and English.
• Mishnah in Hebrew (sample) and English (sample).
• Shulchan Aruch in Hebrew and English (Hebrew text with English translation).

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հուդայականություն» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 634)։