Կրիպտոն

Կրիպտոն (լատին․՝ Kryptonum, հուն․՝ κρυπτός՝ թաքուն, գաղտնի), Kr, պարբերական համակարգի 8-րդ խմբի քիմիական տարր։ Իներտ գազ է, կարգահամարը՝ 36, ատոմական զանգվածը՝ 83,80: Հիմնականում գտնվում է մթնոլորտում։

36 Բրոմ ← Կրիպտոն → Ռուբիդիում Քիմիական տարրերի պարբերական համակարգ 36Kr
Պարզ նյութի արտաքին տեսք
Անգույն, անհամ, անհոտ իներտ գազ
Ատոմի հատկություններ
Անվանում, սիմվոլ, կարգաթիվ	Կրիպտոն / Krypton (Kr), Kr, 36
Ատոմային զանգված (մոլային զանգված)	83,798(2)[1] զ. ա. մ. (գ/մոլ)
Էլեկտրոնային կոնֆիգուրացիա	[Ar] 3d10 4s2 4p6
Ատոմի շառավիղ	(88)[2] պմ
Քիմիական հատկություններ
Կովալենտ շառավիղ	116 պմ
Վան-դեր-Վալսի շառավիղ	...
Իոնի շառավիղ	169 պմ
Էլեկտրաբացասականություն	3.0[3] (Պոլինգի սանդղակ)
Էլեկտրոդային պոտենցիալ	0
Օքսիդացման աստիճաններ	2
Իոնացման էներգիա (առաջին էլեկտրոն)	1350,0(13,99) կՋ/մոլ (էՎ)
Պարզ նյութի թերմոդինամիկական հատկություններ
Հալման ջերմաստիճան	116,6 (-156,55 °C)
Եռման ջերմաստիճան	120,85 (-152,3 °C)
Մոլյար ջերմունակություն	20,79[4] Ջ/(Կ·մոլ)
Մոլային ծավալ	32,2 սմ³/մոլ
Պարզ նյութի բյուրեղային ցանց
Բյուրեղացանցի կառուցվածք	Խորանարդ
Բյուրեղացանցի տվյալներ	5,638
Դեբայի ջերմաստիճան	72 Կ
Այլ հատկություններ
Ջերմահաղորդականություն	(300 Կ) 0,0095 Վտ/(մ·Կ)
CAS համար	CAS գրանցման համար?

36	Կրիպտոն
Kr 83,80
3d104s24p6

Բնականոն պայմաններում 1 մ³ օդը պարունակում է 1 սմ³ կրիպտոն։ Ունի 6 կայուն իզոտոպ, որոնցից գերակշռողը ⁸⁴Kr է (56,90 %)։

Պատմություն

Կրիպտոնը պարբերական համակարգում մտնում է իներտ գազերի խմբի մեջ։ Հայտնաբերել են անգլիացի քիմիկոսներ Ու. Ռամսեյը և Մ. Տրավերսը (1898)՝ հեղուկ օդի դժվար ցնդող ֆրակցիայի սպեկտրոսկոպիկ ուսումնասիրությամբ։

Անվան ծագում

հունարեն՝ κρυπτός թաքուն, գաղտնի։

Բնության մեջ

Մթնոլորտային օդում պարունակվում է 1,14·10⁻⁴%, ընդհանուր պաշարները՝ 5,3·10¹² մ³: 1 մ³ օդում պարունակվում է մոտ 1 սմ³ կրիպտոն։

Ֆիզիկական հատկություններ

Կրիպտոն միատոմ գազ է՝ առանց գույնի և հոտի, խտությունը՝ 3,745 գ/լ (0 °C, 760 մմ սնդիկին սյուն), հալման ջերմաստիճանը՝ -157,1 °C, եռմանը՝ -153,2 °C:

Քիմիական հատկություններ

Կրիպտոնը քիմիապես իներտ է։ Կրիպտոնի և ֆտորի փոխազդեցությունից (օրինակ, էլեկտրական աղեղում) ստացվում են KrF₂ կամ KrF₄ ֆտորիդները, որոնք կայուն են միայն ցածր ջերմաստիճանում։ Համեմատաբար վերջերս, ստացվել է առաջին կապով միացությունը՝ Kr-O (Kr(OTeF₅)₂)^[5]:

KrF վրա Ba(OH)₂ լուծույթով ազդելիս ստացվում է բարիումի կրիպտոնատ՝ BaKrCl: Իներտ այլ գազերի նման կրիպտոնն առաջացնում է կոմպլեքս միացություններ. Kr•6H₂O, Kr•3C₆HO₅H և այլն^[6]։ Կրիպտոնը ստանում են օդից։

2003 թվականին Ֆինլանդիայում ֆոտոլիզի եղանակով ստացել են կրիպտոնի առաջին միացությունը C-Kr (HKrC≡CH - հիդրոկրիպտոացետիլեն)^[7]։

Իզոտոպներ

Բնականոն պայմաններում 1 մ³ օդը պարունակում է 1 սմ³ կրիպտոն։ Ունի 6 կայուն իզոտոպ, որոնցից գերակշռողը ⁸⁴Kr է (56,90 %)

Իզոտոպ		կայունություն	Սպին/Պարիտետ	Տրոհում (en)	Հաճախականություն %
69Kr	32 ms			K = 100
70Kr	52 ms		0+	K = 100, β+p = 1,3
71Kr	64 ms	10,5 (K/β+), 8,6 (Kp)	5/2−	K/β+ = 100, Kp = 5,2
72Kr	17,2 s	5,04	0+	K/β+ = 100
73Kr	27,0 s	6,67 (K/β+), 3,72 (Kp)	5/2−	K/β+ = 100, Kp = 0,68
74Kr	11,50 min	3,14	0+	K/β+ = 100
75Kr	4,3 min	4,899	(5/2) +	K/β+ = 100
76Kr	14,8 h	1,311	0+	K/β+ = 100
77Kr	74,4 min	3,063	5/2+	K/β+ = 100
78Kr	2,0 × 1021 a	2,868	0+	KEC	0,35
79Kr	35,04 h	1,626	1/2−	K/β+ = 100
79m1Kr	50 s	0,130	7/2+	IT = 100
80Kr	stabil		0+		2,25
81Kr	2,29 × 105 a	0,281	7/2+	K = 100
81m1Kr	13,10 s	0,191 (IT), 0,472 (K)	1/2−	IT = 99,9975, K = 2,5 × 10−3
82Kr	stabil		0+		11,6
83Kr	stabil		9/2+		11,5
83m1Kr	1,83 h	0,042	1/2−	IT = 100
84Kr	stabil		0+		57,0
85Kr	10,756 a	0,687	9/2+	β− = 100
85m1Kr	4,480 h	0,305 (IT), 0,992 (β−)	1/2−	IT = 21,4, β− = 78,6
86Kr	stabil		0+		17,3
87Kr	76,3 min	3,887	5/2+	β− = 100
88Kr	2,84 h	2,914	0+	β− = 100
89Kr	3,15 min	4,990	(3/2+,5/2+)	β− = 100
90Kr	32,32 s	4,392	0+	β− = 100
91Kr	8,57 s	6,440	(5/2+)	β− = 100
92Kr	1,840 s	5,987 (β−), 0,889 (β−n)	0+	β− = 100, β−n = 0,033
93Kr	1,286 s	8,60 (β−), 2,68 (β−n)	(1/2+)	β− = 100, β−n = 1,95
94Kr	0,20 s	7,3 (β−), 3,4 (β−n)	0+	β− = 100, β−n = 5,7
95Kr	0,78 s	9,8	1/2	β− = 100
96Kr	80 ms		0+	β− = 100, β−n = 3,7
97Kr	63 ms			β− = 100, β−n = 8,2
98Kr	46 ms		0+	β− = 100, β−n = 7
99Kr	40 ms		3/2+	β− = 100, β−n = 11
100Kr	<300 ns		0+	β− = 100, β−n > 0

Կիրառություններ

Կիրառվում է էլեկտրավակուումային տեխնիկայում։ Կրիպտոնով նոսր գազափողակներում էլեկտրական պարպումն ուղեկցվում է սպիտակ լուսարձակմամբ։

Տես նաև

• Պարբերական աղյուսակ

Ծանոթագրություններ

1. Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu. Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)(անգլ.) // Pure and Applied Chemistry. — 2013. — Т. 85. — № 5. — С. 1047-1078. — ISSN 0033-4545. — doi:10.1351/PAC-REP-13-03-02
2. «Size of krypton in several environments» (անգլերեն). www.webelements.com. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 6-ին.
3. «Arsenic: electronegativities» (անգլերեն). WebElements. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 5–ին-ին.
4. Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.) Химическая энциклопедия: в 5 тт. — Москва: Советская энциклопедия, 1990. — Т. 2. — С. 523. — 671 с. — 100 000 экз.
5. Four Decades of Fluorine Chemistry at McMaster. Արխիվացված 2009-06-07 Wayback Machine (անգլ.)
6. Успехи химии. — 1974. — Т. 43, № 12, стр. 2179
7. A Gate to Organokrypton Chemistry: HKrCCH — J. Am. Chem. Soc., 2003, Volume 125, Issue 23, PP. 6876—6877. (անգլ.)

Գրականություն

• P. Häussinger, R. Glatthaar, W. Rhode, H. Kick, C. Benkmann, J. Weber, H.-J. Wunschel, V. Stenke, E. Leicht, H. Stenger: Noble Gases. In: Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry. Wiley-VCH, Weinheim 2006 (doi:10.1002/14356007.a17_485).
• Eintrag zu Krypton. In: Römpp Online. Georg Thieme Verlag, abgerufen am 19. Juni 2014.
• A. F. Holleman, E. Wiberg, N. Wiberg: Lehrbuch der Anorganischen Chemie. 102. Auflage. de Gruyter, Berlin 2007, ISBN 978-3-11-017770-1, S. 417–429.

Արտաքին հղումներ

• Կրիպտոնի ֆիզիկական ցուցադրական փորձեր (YouTube-ում)
• (չաշխատող հղում) «Горной энциклопедии» կայքում
• Կրիպտոնը Webelements կայքում
• Կրիպտոնը քիմիական տարրերի հայտնի հանրագիտարանում

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 690)։