From Wikipedia, the free encyclopedia
Թուրքերեն (ինքնանվանումը՝ Türkçe (թյուրքչէ) կամ Türk dili (թյուրք դիլի)), Բալկանյան թերակղզուց մինչև Կասպից ծով ընկած տարածաշրջանում խոսվող ալթայական լեզուներից մեկը։ Թուրքերենը մայրենի լեզու է Հարավարևելյան Եվրոպայում (հատկապես Արևելյան և Արևմտյան Թրակիայում) բնակվող 10-15 միլիոն մարդու և Հարավարևմտյան Ասիայում (հատկապես Թուրքիայում) 60-65 միլիոն բնակիչների համար։ Թուրքիայից դուրս թուրքախոս ոչ մեծ խմբեր կան Գերմանիայում, Բուլղարիայում, Մակեդոնիայում, Հյուսիսային Կիպրոսում, Հունաստանում, Կովկասում, ինչպես նաև Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի մնացած տարածքներում։ Կիպրոսը նույնիսկ առաջարկել էր ԵՄ-ին թուրքերենը ընդգրկել ԵՄ պաշտոնական լեզուների մեջ՝ չնայած, որ Թուրքիան ԵՄ անդամ չէ։ Օղուզական խմբի մյուս լեզուները իրենց հերթին տարածված են նշված տարածաշրջանի արևելքում և հարավում՝ Կովկասում, Ադրբեջանում, Իրանում, Կասպից ծովի հարավ արևելքում։
 Türk dili, Türkçe | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | բնական լեզու և կենդանի լեզու |
| Ենթադաս | Արեւմտյան օղուզ |
| Երկրներ |  Թուրքիա Կիպրոս Բուլղարիա Հյուսիսային Մակեդոնիա Ռումինիա Հունաստան Իրաք Սիրիա Ադրբեջան Ալբանիա Գերմանիա Ռուսաստան Ղազախստան |
| Պաշտոնական կարգավիճակ | Թուրքիա Հյուսիսային Կիպրոս Կիպրոս Հյուսիսային Մակեդոնիա |
| Խոսողների քանակ | 82 231 620 մարդ (2021)[1] և 5 870 300 մարդ (2021)[1] |
| Վերահսկող կազմակերպություն | Թուրքական լեզնաբանական ընկերություն |
| Լեզվակիրների թիվը | ~65 մլն. |
| ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճակ | անվտանգ |
| Գրերի համակարգ | Լատինական այբուբեն |
| IETF | tr |
| ԳՕՍՏ 7.75–97 | тур 693 |
| ISO 639-1 | tr |
| ISO 639-2 | tur |
| ISO 639-3 | tur |
 | |
| Երկրներ, որտեղ թուրքերենը պաշտոնական լեզու է Երկրներ, որտեղ այն ճանաչված է որպես փոքրամասնության լեզու | |
 Turkish language Վիքիպահեստում | |
Թուրքերենը պատկանում է ալթայական լեզվաընտանիքի արևմտախունական ճյուղի օղուզական խմբին։ Մերօրյա գրական թուրքերենն ունի համեմատաբար նոր պատմություն՝ այն ձևավորվել է օսմաներենի հիման վրա՝ 19-րդ դարի սկզբին։ Նախկին Օսմանյան կայսրության տարածքում և մասնավորապես ներկայիս Թուրքիայում տարածված թուրքերենը ողջ աշխարհում ամենից շատ խոսվող 5-րդ լեզուն է։
Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթյուրքի իրականացրած բարեփոխումների շնորհիվ 1928 թվականին թուրքերենը արաբատառ այբուբենի փոխարեն սկսեց կիրառել լատինատառը։
Թուրքերենը կցական լեզու է[2]. այն հարուստ է բազմաթիվ վերջածանցներով, որոնց շնորհիվ որևէ հիմքից կարելի է գրեթե անվերջ քանակությամբ նոր բառեր ստանալ[3]։ Թուրքիայի թուրքերենին բնորոշ վերջածանցները մասամբ ընդհանուր են նաև մյուս թյուրքական լեզուների համար[4]։ Նախադասության կառուցվածքի հիմնական կաղապարը այս լեզվում ունի «ենթակա-խնդիր-ստորոգյալ» հերթագայությունը։
Այսպես կոչված «ստամբուլյան բարբառը» համարվում է թուրքերեն գրական լեզվի աղբյուրը. գրական թուրքերենը ձևավորվել է այս բարբառի հիման վրա։ Անատոլիական բարբառներում և թյուրքական լեզուներից որոշներում առկա "բաց է" (/ǝ/), "խռպոտ հ" / խ (/ḫ/) և "առաջնաքմային ն" (/ŋ/) հնչյունները ստամբուլյան բարբառում և, հետևաբար, նաև գրական թուրքերենում բացակայում են։ Նմանապես Թուրքիայի թուրքերենում բացակայում են /q/ և /w/ հնչյունները, որոնք կան այլ թյուրքական լեզուներում և բարբառներում։
Թուրքերենը լեզուների համաշխարհային դասակարգման մեջ ընդգրկված է ուրալ-ալթայական լեզվաընտանիքի ալթայական ճյուղում։ Ուրալ-ալթայական լեզվաընտանիքի լեզուների վերաբերյալ կատարված խորքային ուսումնասիրությունները գնալով ավելի ու ավելի են ապացուցում, որ այս երկու լեզվախմբերի՝ մեկ լեզվաընտանիքի մեջ միավորելու համար բավարար հիմքեր չկան[5]։ Այդ պատճառով երբեմն թուրքերենը դասակարգվում է պարզապես որպես ալթայական լեզու։
Ինչպես գրում է անվանի թուրքագետ Ռեշիթ Ռահմեթի Արաթը՝ «Թուրքերենի բարբառների դասակարգումը» խորագրով իր հոդվածում՝ թյուրքական լեզուների, այդ թվում՝ նաև Թուրքիայի թուրքերենի դասակարգման վերաբերյալ մինչ օրս ամենատարբեր գիտական տեսակետներ են առաջ քաշվել։ Հիմնվելով ավելի վաղ առաջարկված դասակարգման փորձերի վրա՝ Արաթը առաջարկում է սեփական դասակարգումը, ըստ որի՝ Թուրքիայի թուրքերենը պատկանում է թուրքերենի բարբառախմբերի VI լեռնային խմբին (հարավային)[6]։ Թուրքական լեզվաընտանիքը ներառում է արևելյան Եվրոպայում, Միջին Ասիայում և Սիբիրում խոսվող շուրջ 30 կենդանի լեզու[7]։ Ողջ աշխարհում թյուրքալեզու մարդկանց շուրջ 40 տոկոսը խոսում է Թուրքիայի թուրքերենով[8]։ Թուրքախոսների 40 %-ի համար թուրքերենը մայրենի լեզու է։ Թուրքերենը 9-րդ հորիզոնականն է զբաղեցնում այն 10 լեզուների ցանկում, որոնք ըստ British Council-ի կողմից կատարված մի հետազոտության արդյունքների՝ ապագայում դոմինանտ կարգավիճակ կունենան[9]։
Թուրքիայի թուրքերենը Թուրքիայում, ինքնահռչակ Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետությունում, Կիպրոսի Հանրապետությունում, Իրաքում, Մակեդոնիայում, Կոսովոյում, Ռումինիայում որոշակի շրջանակներում պաշտոնական կարգավիճակ ունի։ Պաշտոնական կարգավիճակը այս լեզվին շնորհվել է համապատասխանաբար այն տարածաշրջաններում, որտեղ հատկապես մեծաթիվ են թուրքախոս քաղաքացիները. այդ տարածաշրջանը արևելքից դեպի արևմուտք ընդգրկում է Բալկաններից մինչև Միջին Ասիա ընկած բազմաթիվ երկրներ։
1982 թվականին ընդունված Թուրքիայի Հանրապետության Սահմանադրության համաձայն՝ թուրքերենը Թուրքիայի պետական լեզուն է։ Այս դրույթը տեղ է գտել սահմանադրության առաջին մասի «Ընդհանուր դրույթներ» բաժնի 3-րդ հոդվածում։ Համաձայն նույն բաժնի 4-րդ հոդվածի՝ վերոնշյալ դրույթը երբևէ ենթակա չէ փոփոխության. երկրի պետական լեզուն փոխելու վերաբերյալ առաջարկ անելն անգամ արգելված է[10]։
 |
Թուրքիայի Հանրապետությունը, երկիրը և ժողովուրդը անբաժանելի ամբողջություն են։ Լեզուն թուրքերենն է.- ԹՀ Սահմանադրություն |  |
Թուրքերենը պաշտոնական կարգավիճակ ունի նաև Իրաքի Քիրքուք նահանգում[11]։ Ինչպես արդեն նշվեց, Կիպրոսի Հանրապետությունում թուրքերենը հունարենի հետ մեկտեղ սահմանադրորեն ճանաչված է որպես պաշտոնական լեզու, սակայն այս դրույթը գործնականում կյանքի կոչելու հետ կապված լուրջ խնդիրներ կան[12]։ Մակեդոնիայի արևմուտքում գտնվող որոշակի բնակավայրերում նույնպես թուրքերենն ունի պաշտոնական լեզվի կարգավիճակ[13][14][15][16][17]։ Թուրքերենին պաշտոնական կարգավիճակ է շնորհվել նաև Կոսովոյի Պրիզրեն, Մամուշա, Գիլան, Միտրովիցա, Պրիշտինա և Վուշտրին քաղաքներում[18][19]։ Պրիզրենում թուրքերենի պաշտոնական կարգավիճակը պաշտպանված է նաև Կոսովոյի Հանրապետության՝ «Լեզուների օգտագործման վերաբերյալ» օրենքի շրջանակներում[20]։ Իսկ Ռումինայում այս լեզուն պետության կողմից պաշտոնապես ճանաչված է որպես փոքրամասնության լեզու[21]։
Մեծ թվով թուրքախոսներ կան նաև Եվրոպա և Ասիա աշխարհամասերի այնպիսի երկրներում կամ քաղաքներում, որոնք թուրքերենին որևէ պաշտոնական կարգավիճակ չեն շնորհել։ Օրինակ՝ Բուլղարիայի բնակչության 10 տոկոսի մայրենի լեզուն թուրքերենն է։ Բուլղարիայի պետական հեռուստատեսությամբ հեռարձակվում են նաև թուրքերեն ծրագրեր[22]։ Քըրջալիի քաղաքապետարանը 2 լեզվով էլ ծառայություններ է մատուցում[22]։ Լուդոգորիեի և Արևելյան Ռումելիայի դպրոցներում ծագումով թուրքերը հնարավորություն ունեն ուսումնասիրել թուրքերենը որպես մայրենի լեզու։ Հունաստանի Քսանթի և Կոմոտինի (Գյումյուրջինա) քաղաքներում ևս թուրքերենը դասավանդվում է որպես փոքրամասնությունների մայրենի լեզու, միաժամանակ օգտագործվում է կրոնական գործերում։ Հռոդոսում կա 2500-3000 հոգանոց թուրքական համայնք, որը դուրս է մնացել Լոզանի պայմանագրից, ինչի հետևանքով այդ համայնքը զրկված է այն իրավունքներից, որոնք ունեն Հունաստանի մայրցամաքային մասում բնակվող թուրքերը[23]։
Թուրքերենը Թուրքիայի և թուրք ժողովրդի վարչական լեզուն է։ 1932 թվականի հուլիսի 12-ին Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթյուրքի հրահանգով ստեղծվել է Թուրքական լեզվաբանական ընկերությունը (Türk Dil Kurumu)՝ «Թուրքերենի վերահսկման միություն» անվամբ։ Միության բոլոր հիմնադիրները պատգամավորներ էին և ժամանակի թուրքական իրականության մեջ բավական ճանաչված անուններ. Սամիհ Ռիֆաթ, Ռուշեն Էշրեֆ, Ջելալ Սահիր Էրոզան, Յակուբ Քադրի Քարաօսմանօղլու։ Ընկերության առաջին նախագահը Սամիհ Ռիֆաթն էր։ «Թուրքերենի վերահսկման ընկերությունը» իր գործունեության նպատակը ձևակերպել էր հետևյալ կերպ. «Վեր հանել թուրքերենի հրաշագեղությունն և հարստությունը, աշխարհի մյուս լեզուների կողքին իրեն արժանի բարձրության հասցնել այն»։ Աթաթյուրքի կենդանության օրոք՝ 1932, 1934 և 1936 թվականներն կազմակերպված 3 համաժողովների ընթացքում ընտրվել է ընկերության ղեկավար կազմը, նախանշվել է կազմակերպության լեզվական քաղաքականությունը, ինչպես նաև՝ ներկայացվել և քննարկվել են գիտական զեկույցներ։ 1932 թվականի սեպտեմբերի 26-ից հոկտեմբերի 5-ը ընկած ժամանակահատվածում Դոլմաբահչե պալատում անցկացված թուրքերենի առաջին համաժողովի ավարտին որոշվել է, որ լեզվաբանական ընկերությունը իր աշխատանքները կկազմակերպի վեց հիմնական ուղղություներով՝ բառարանագիտություն-տերմինագիտություն, քերականություն-շարահյուսություն, ժողովածուների կազմում, լեզվա-բանասիրություն, ստուգաբանություն, հրատարակչություն։ Հաջորդ համաժողովների ժամանակ այդ ուղղություններից որոշները մասնատվել են նոր ճյուղերի, որոշները կրկին միավորվել են, սակայն հիմնական գաղափարախոսությունը չի փոփոխվել։ 1934 թվականի գիտաժողովի ժամանակ Միության վերանվանման որոշում է կայացվել. այն կոչվել է «Թուրքերենի հետազոտության ընկերություն»։ Իսկ 1936 թվականին անցկացված համաժողովին կազմակերպությունը վերանվանվել է «Թուրքական լեզվաբանական ընկերություն»[24]։
Թուրքական լեզվաբանական ընկերությունը իրականացնում էր զանազան լեզվագիտական հետազոտություններ, սահմանում թուրքերենի ուղղագրական և կետադրական կանոնները։ Ներկայումս այդ կազմակերպությունը ակադեմիական մակարդակում բազմազան աշխատանքներ է իրականացնում ոչ միայն Թուրքիայի թուրքերենի, այլև ողջ աշխարհի մակարդակով թուրքերենի ու թյուրքագիտության վերաբերյալ։
Թուրքական լեզվաբանական ընկերության առաջին լուրջ կառուցվածքային փոփոխությունը կատարվել է 1951 թվականին կազմակերպված արտահերթ գիտաժողովի արդյունքում։ 1951 թվականին փոփոխության ենթարկվեց այն օրենքը, որով դեռևս Աթաթյուրքի կենդանության օրոք սահմանվել էր, որ Լեզվաբանական ընկերության նախագահը պետք է լինի ազգային կրթության նախարարը։ Այսպիսով, թուրքական պետության և կազմակերպության միջև կառուցվածքային կապը խզվեց։ Երկրորդ կարևորագույն կառուցվածքային փոփոխությունը տեղի ունեցավ 1982-1983 թվականներին։ 1982 թվականին ընդունված և մինչև օրս գործող սահմանադրությամբ «Թուրքական լեզվաբանական ընկերությունը» և «Թուրքական պատմագիտական ընկերությունը» միավորվեցին մեկ ընդհանուր կառույցի՝ «Աթաթյուրքի անվան մշակութային, լեզվաբանական և պատմագիտական ընկերության» կազմում։ Այսպիսով, պետության հետ եղած կապը վերահաստատվեց ավելի ամուր կերպով՝ օրենքի ուժով[24]։
Գիտությանը հայտնի թուրքերեն ամենահին գրավոր աղբյուրները օրհոնյան գրավոր հուշարձաններն են, որոնք հայտնաբերվել են ժամանակակից Մոնղոլիայի տարածքում։ Հուշարձանները կանգնեցվել են երկրորդ Թյուրքական կագանատի ժամանակաշրջանում արքայազն Քուլ Թիգինի և իր եղբոր՝ կայսր Բիլգե Խագանի պատվին։ 1889-1893 թվականների ընթացքում Օրհոն գետի դաշտավայրի ընդարձակ տարածքում այս հուշարձանների և քարե սալիկների՝ ռուս հնագետների կողմից հայտնաբերվելուց և պեղումներ իրականացվելուց հետո հաստատվեց, որ հուշարձանների արձանագրությունների լեզուն հին թուրքերենն է՝ գրված հին թյուրքական այբուբենով, որ հայտնի է որպես «թյուրքական ռուներ» կամ «ռունիֆորմ»՝ շնորհիվ նրա, որ արտաքին նմանություններ ունի գերմանական ռունական այբուբենի հետ։ Այդ հուշարձանները վերագրվում են մ.թ. 8-րդ դարին[25][26]։
Վաղ միջնադարում (6-11-րդ դարեր) թուրքական նվաճումների ժամանակ թուրքախոս զանգվածները տարածվեցին Կենտրոնական Ասիայում՝ ընդգրկելով հսկայական աշխարհագրական տարածաշրջան, որ ձգվում էր Սիբիրից մինչև Եվրոպա և Միջերկրական ծով։ Սելջուկները 11-րդ դարում Փոքր Ասիա բերեցին իրենց լեզուն՝ օղուզերենը, որը ներկայիս թուրքերենի անմիջական նախնի լեզուն է։ 11-րդ դարում թյուրքական լեզուների ուսումնասիրող Մահմուդ Կաշգարին (Կաշգարացի), ով Կարախանյան պետությունից էր, գրեց թյուրքական լեզուների առաջին համապարփակ բառարանը և կազմեց թյուրքախոս բնակչության աշխարհագրական տեղաբաշխման քարտեզը՝ դրանք զետեղելով «Թյուրքական լեզուների դիվան» (օսմաներեն՝ Divânü Lügati't-Türk) աշխատանքում։
Ներկայիս Թուրքիայի թուրքերենը անցել է զարգացման 4 փուլ[27]․
Լեզվաբանական գրականության մեջ սովորաբար որպես լեզվաընտանիք կամ լեզվախումբ հիշատակվող ալթայական լեզուները տարբեր դասակարգումների համաձայն ներառում են 3 (թյուրքական, մոնղոլական, տունգուս-մանջուրական) կամ 5 ճյուղ՝ ներառյալ նաև կորեերենն ու ճապոներենը[28]։ Այս տեսության համաձայն՝ թյուրքական, մոնղոլական, տունգուս-մանջուրական լեզուները, կորեերենն ու ճապոներենը ազգակից են և ունեն ընդհանուր ծագում. մեկ ընդհանուր մայր լեզվից են առաջացել։ Այդ ընդհանուր մայր լեզուն ենթադրյալ լեզու է և, բնականաբար, որևէ անվանում չունի։ Ալթայական լեզվաընտանիքի տեսության կողմնակիցները այդ երևակայական լեզվին տվել են «ալթայերեն» անունը[29]։ Տեսականորեն ենթադրվող այդ ալթայերենի հետագա ճյուղավորումներից էլ հենց զարգացել է այսօրվա թուրքերենը։
950 թվականին իսլամ են ընդունում Կարախանյան պետությունը և սելջուկ թուրքերը, որոնք երկուսն էլ համարվում են օսմանների էթնիկ և մշակութային նախնիները։ Այս պետությունների վարչական լեզուն բազմաթիվ փոխառություններ է ունեցել արաբերենից և պարսկերենից։ Օսմանյան ժամանակաշրջանում թուրքական գրականությունը, մասնավորապես Դիվանի գրականությունը, մեծապես կրել են պարսկերենի ազդեցությունը՝ ներառյալ բանաստեղծական չափերը և մեծաքանակ փոխառությունները։ Օսմանյան կայսրության (1299-1922) գրական և պաշտոնական լեզուն՝ օսմաներենը, որն իրենից ներկայացնում է թուրքերենի, արաբերենի և պարսկերենի խառնուրդ, զգալիորեն տարբերվում է ներկայիս թուրքերենից։ Առօրյա խոսակցական թուրքերենով՝ հայտնի որպես «կոպիտ թուրքերեն» (kaba Türkçe), խոսում են հիմնականում ցածր կրթական մակարդակի տեր մարդիկ, ինչպես և գյուղաբնակները։ Նրանց խոսքը ներառում է մայրենի լեզվի բառապաշարի մեծ մասը և հիմք է ծառայում ժամանակակից թուրքերենի համար[30]։
Թուրքական ժամանակակից պետության հիմնադրումից և գրային բարեփոխումից հետո՝ 1932 թվականին, ինչպես արդեն նշվեց, Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթյուրքի գլխավորությամբ հիմնադրվեց Թուրքական լեզվաբանական ընկերությունը, որի նպատակն էր հետազոտության ենթարկել թուրքերենը։ Նոր հիմնադրված կազմակերպության խնդիրներից էր նախաձեռնել լեզվական բարեփոխում՝ փոխարինելով արաբական և պարսկական փոխառությունները թուրքերեն համարժեքներով[31]։ Մամուլում փոխառյալ բառերի կիրառումը արգելելով՝ Ընկերությանը հաջողվեց լեզվից դուրս մղել մի քանի հարյուր օտար բառեր։ Բառերի մեծ մասը, որ ԹԼԸ-ի կողմից ներառվեցին լեզվի մեջ, նոր էին կազմվել թուրքական արմատների միջոցով և հատուկ ընտրվել էին, որպեսզի վերակենդանացնեին հին թուրքերեն բառերը, որ դարերով չէին կիրառվել[32]։
Նման արագ փոփոխությունը լեզվի մեջ հանգեցրեց նրան, որ տարիքով ավելի մեծերի և երիտասարդների բառապաշարը սկսեց չհամապատասխանել, միմյանցից տարբերվել։ Մինչև 1940-ական թվականները ծնված սերունդը առավել հակված էր արաբա-պարսկական ծագում ունեցող բառերը կիրառելու, մինչդեռ երիտասարդ սերունդը նախընտրում էր նոր արտահայտությունները։ Հետաքրքրական է այն, որ 1927 թվականին խորհրդարանում իր հայտնի երկար ելույթի (Ճառ, Nutuk) ժամանակ Աթաթյուրքի օգտագործած օսմաներենի ոճական ձևերը, չնայած որ ժամանակակից թուրքերեն էին «թարգմանվել» շուրջ 3 անգամ՝ 1963, 1986 և 1995 թվականներին, խորթ են ներկայիս սերնդի ընթերցողների համար[33]։
Անցած մի քանի տասնամյակների ընթացքում Թուրքական լեզվաբանական ընկերությունը շարունակական աշխատանք է տարել թուրքերեն այնպիսի բառեր մշակելու համար, որ կարտահայտեին նոր գաղափարներ ու տեխնոլոգիական տերմիններ։ Դրանք փոխառվում էին հիմնականում անգլերենից։ Այդ բառերի մեծ մասը, հատկապես տեղեկատվական տեխնոլոգիաների վերաբերյալ տերմինները, համընդհանուր կիրառություն են գտել։ Այնուամենայնիվ, ԹԼԸ-ն երբեմն քննադատում է արհեստական և հորինված բառերի ստեղծումը։ Որոշ փոփոխություններ, որ արվել էին ավելի վաղ, օրինակ bölem-ի փոխարինումը fırka -ով (կուսակցություն), չարժանացան համընդհանուր հավանության (fırka-ն փոխարինվեց ֆրանսերենից փոխառյալ parti-ով)։ Որոշ բառեր էլ վերադարձվեցին հին թուրքերենից և ստացան հատուկ իմաստներ։ Օրինակ, betik -ը (սկզբնական իմաստը՝ գիրք) այժմ կիրառվում է «ձեռագիր» (ձեռագրային լեզու) համակարգչային գիտության բնագավառում[34]։ Բառերի մեծ մասը, որ գործածության մեջ են դրվել ԹԼԸ-ի կողմից, ունեն նաև իրենց հին համարժեքները։ Սա սովորաբար լինում է այն ժամանակ, երբ փոխառյալ բառը փոխում է իր իմաստը։ Օրինակ, dert բառը, որ ծագում է պարսկերեն dard (درد, «ցավ») բառից, թուրքերենում նշանակում է «հոգս, մտածմունք», մինչդեռ բուն թուրքական ağrı բառը օգտագործվում է «ֆիզիկական ցավը» արտահայտելու համար։ Երբեմն փոխառությունը իր նշանակությամբ փոքր-ինչ տարբերվում է բուն թուրքական բառից, ինչպես գերմանական և ռոմանական բառերը անգլերենում։ Ժամանակակից թուրքերեն բառերի և հին փոխառությունների օրինակները ստորև․
| Օսմաներեն | Ժամանակակից թուրքերեն | Հայերեն թարգմանություն | Մեկնաբանություններ |
|---|---|---|---|
| müselles | üçgen | եռանկյունի | Կազմված է üç թվականից
և gen վերջածանցից |
| tayyare | uçak | ինքնաթիռ | Ծագում է uçmak ՝ «թռչել» բայից,
սկզբում առաջարկվել է բառը օգտագործել «օդանավակայան» իմաստով |
| nispet | oran | 1․հարաբերություն, 2․համաչափ
3․ենթադրություն, վարկած |
Մինչ օրս հին բառը ևս կիրառվում է նորի հետ միասին։ Ժամանակակից բառի արմատը հին թուրքական -or «կտրել» բայն է։ |
| şimal | kuzey | հյուսիս | Ծագում է հին թուրքերեն kuz («մութ և ցուրտ տարածք», «ստվեր» ) գոյականից։ Բառը հետ է վերադարձվել միջին թուրքական կիրառությունից[35]։ |
| teşrinievvel | ekim | հոկտեմբեր | ekim գոյականը նշանակում է «տնկում, աճեցում», բառը ցույց է տալիս աշնանը հացահատիկի սերմերը ցանելու գործընթացը, որը լայնորեն տարածված է Թուրքիայում։ |
Ժամանակակից թուրքերենի հիմքում Ստամբուլի խոսվածքն է[36]։ «Ստամբուլի թուրքերենը» ("İstanbul Türkçesi") գրավոր և խոսակցական թուրքերենի այն օրինակն է, ինչպես առաջարկում էին Զիյա Գյոքալփը, Օմեր Սեյֆեդդինը և այլք[37]։ Մի շարք բարբառներ գոյություն ունեն 1930-ական թվականներից սկսած թուրքական զանգվածային լրատվամիջոցների և կրթական համակարգի կողմից բարբառների կարգավորման (որոշակի բարբառների՝ միմյանց ձուլման, միախառնման գործընթաց, որը հաճախ ուղեկցվում է լեզվի ստանդարտացմամբ) շնորհիվ[38]։ Գիտական շրջանակներում թուրք ուսումնասիրողները թուրքական բարբառները ընդունում են որպես բերանացի խոսք (ağız) կամ ճյուղ (şive)՝ առաջնորդվելով անորոշ լեզվական ակցենտով։ Թուրքական բարբառները ուսումնասիրելու ծրագրեր են իրականացվում մի քանի համալսարաններում։ Թուրքական լեզվաբանական ընկերությունը նույնպես նվիրվել է այս գործին։ Աշխատանքները դեռևս ընթացքի մեջ են և նախատեսվում կազմել և հրատարակել թուրքական բարբառների համապարփակ ատլաս[39][40]։
Ռումելիերենը (Rumelice), որով խոսում են Ռումելիայից (Թուրքիայի եվրոպական հատված) ներգաղթածները ներառում է Լուդոգորիեի, Դինլերի, Ադաքալեի առանձին բարբառներ, որոնցում նկատելի է բալկանյան լեզվական միջավայրի ազդեցությունը։ Kıbrıs Türkçesi -ն Կիպրոսի թուրքերենն է, որով խոսում են Կիպրոսի թուրքերը։ Էդիրնեի բարբառը կրում է Edirne անունը։ Ege-ով խոսում են Էգեյան ծովի տարածաշրջանի բնակիչները։ Այս բարբառը տարածվում է ընդհուպ մինչև Անթալիա։ Քոչվոր յուրյուքները, որոնց բնակվում են Թուրքիայի միջերկրածովյան ափին, նույնպես ունեն իրենց ուրույն բարբառը[41] Նրանց չպետք է շփոթել Մակեդոնիայում, Հունաստանում և Թուրքիայի եվրոպական շրջաններում բնակվող յուրյուքների հետ, որոնք խոսում են բալկանյան գագաուզերենով։ Հարավարևելյան շրջաններում մինչև Մերսինի արևելյան շրջաններ խոսում են Güneydoğu բարբառով։ Doğu բարբառը, որով խոսում են Թուրքիայի արևելյան շրջաններում, ունի բարբառների շղթա։ Մեսխեթցի թուրքերը, ովքեր ապրում են Ղազախստանում, Ադրբեջանում, Ռուսաստանում ինչպես նաև Կենտրոնական Ասիայի որոշ շրջաններում, խոսում են Թուրքիայի արևելյան շրջանների Doğu բարբառով, որ ծագում է Կարսի, Արդահանի և Արդվինի շրջաններից և նմանություններ ունի ադրբեջաներենի հետ[42]։ Թուրքիայի կենտրոնական շրջանների բարբառը կոչվում է Orta Anadolu։ Karadeniz-ը սևծովյան արևելյան տարածաշրջանի բարբառն է, որ կոչվում է նաև Տրապիզոնի բարբառ։ Այս բարբառում հստակ երևում է հունարենի հնչյունական համակարգի և շարահյուսության հիմնարար ազդեցությունը[43]։ Այն հայտնի է նաև լազական բարբառ (չշփոթե՛լ լազերենի հետ) անվամբ։ Կաստամոնուն Քասթամոնուի և հարակից տարածքների բարբառն է։ Կարամանյան թուրքերենով խոսում են Հունաստանում, որտեղ այն կոչվում է կարամանլիդիկա։ Վերջինս կարամանների գրական լեզուն է[44]։
| Շրթնային | Ատամնային | Վերատամնային | Հետվերատամնային | Քիմքային | Ետնալեզվային | Կոկորդային | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ռնգային | m | n | |||||
| Պայթական | p b | t d | (c) (ɟ) | k g | |||
| Կիսաշփական | t͡ʃ d͡ʒ | ||||||
| Շփական | f v | s z | ʃ ʒ | h | |||
| Առաջնալեզվային | v | (ɫ) | l | j | |||
| Միաշեշտ | r |
Աղբյուրներից մեկի պնդմամբ թուրքերենի բաղաձայնները սահմանվում են որպես եռաշարք ուժեղ-թույլ հնչյուններ (շնչեղ, ռնգային, ձայնեղ) ինչպես հայերեում է[45]։ Հնչույթը, որ սովորաբար նշվում է որպես yumuşak g (փափուկ գ) թուրքերենի ուղղագրության մեջ գրվում է ⟨ğ⟩։ Այն կլոր ձայնավորների միջև ներկայանում է որպես ձայնային հաջորդականություն կամ ավելի թույլ երկշրթնային առաջնալեզվային հնչյուն, իսկ ոչ կլոր առաջնային ձայնավորների միջև՝ թույլ քիմքային առաջնալեզվային հնչյուն և ցանկացած այլ տեղում ձայնային հաջորդականություն։ Ğ-ն երբեք չի հայտնվում բառի կամ վանկի սկզբում, բայց միշտ հաջորդում է ձայնավորին։ Երբ բառավերջում է կամ նախորդում է մեկ այլ բաղաձայնի, երկարացնում է բաղաձայնը[46]։
Բուն թուրքական բառերում [c], [ɟ] և [l] հնչյունները լրացուցիչ դասակարգման մեջ են գտնվում [k], [ɡ] և [ɫ] հնչյունների հետ․ մի դեպքում հայտնվում են առաջնային ձայնավորների կողքին, մի դեպքում էլ՝ հետնային ձայնավորների։ Սովորաբար այս հնչույթների դասավորությունը անկանխատեսելի է, հատկապես փոխառյալ բառերի և հատուկ անունների պարագայում։ Որոշ բառերում [c], [ɟ] և [l] հնչյունները հանդես են գալիս հետնային ձայնավորների հետ[47]։
Թուրքերենի ուղղագրությունը ունի բաղաձայնների առնմանություն, երբ բաղաձայնները դառնում են ձայնեղ աղմկային։ Ինչպես օրինակ՝ b, d, c, ɡ ձայնավորները դառնում են համապատասխանաբար p, t, ç, k, երբ բառավերջում են կամ բաղաձայնից առաջ, բայց պահպանում են ձայնեղությունը ձայնավորից առաջ։ Փոխառյալ բառերում /k/-ի ձայնեղ համարժեքը /g/-ն է, իսկ թուրքական ծագմամբ բառերում՝ /ğ/-ն[48][49]։
| Հիմնական բաղաձայն |
Փոփոխված տարբերակ |
Հիմնական ձևույթ |
Բառարանային տարբերակ | Տրական / հոլով |
Նշանակություն |
|---|---|---|---|---|---|
| b | p | *kitab | kitap | kitaba | գիրք (փոխառություն) |
| c | ç | *uc | uç | uca | ծայր, եզր |
| d | t | *bud | but | buda | ազդր |
| g | k | *reng | renk | renge | գույն (փոխառություն) |
| ğ | k | *ekmeğ | ekmek | ekmeğe | հաց |
Սա նման է ռուսերենի և գերմաներեի նման լեզուներին, բայց թուրքերենի պարագայում արտասանությունը սովորաբար ստիպում է համապատասխանեցնել հնչյունները։ Մինչդեռ որոշ դեպքերում, ինչպես ad /at/ («անուն») գոյականի դեպքում (տրականը՝ada) հոլովվելիս հիմնական ձևը պահպանվում է (կամ at /at/ «ձի», տրականը՝ata)։ Բացառություն են նաև od «կրակ» և ot «խոտ», sac «թիթեղ» և saç «մազ» բառերը։ Շատ փոխառյալ բառեր, ինչպես kitap-ը արտասանվում են ինչպես գրվում են, բայց շատ բառեր, ինչպես, hac («հաջ»), şad («ուրախ»), yad(«օտար, օտարական») պահպանում են իրենց հիմնական ձևը։
Բուն թուրքական գոյականները, որ կազմված են 2 կամ ավելի վանկերից և ավարտվում են /k/ հնչյունով, գրեթե բոլորը ձևափոխված տարբերակներում հիմնական բառավերջում ունենում են /ğ/։ Իսկ բայերի և միավանկ գոյականների պարագայում հիմնական /k/-ն պահպանվում է[50]։
Թուրքերենի ձայնավորներն են՝ ⟨a⟩, ⟨e⟩, ⟨ı⟩, ⟨i⟩, ⟨o⟩, ⟨ö⟩, ⟨u⟩, ⟨ü⟩[51]։ Թուրքերենի ձայնավորների համակարգը կարող է համարվել եռաչափ, որտեղ ձայնավորները բնութագրվում են ըստ նրա, թե ինչպես և որտեղ են նրանք արտահայտվում՝ առջնային և հետնային, կլոր և ոչ կլոր, ինչպես նաև ձայնի բարձրությամբ։ Ձայնավորները դասակարգվում են հետևյալ կերպ՝ [±հետնային], [±կլոր] և [±բարձր][51][52]։ Երկբարբառներ կան միայն փոխառյալ բառերում և կարող են դասակարգվել որպես իջնող երկբարբառներ, որ սովորաբար ուսումնասիրվում են որպես /j/ -ին կամ ձայնավորին հաջորդող[53]։
| Թուրքերենի ձայնավորների ներդաշնակություն | Առաջնային ձայնավորներ | Հետնային ձայնավորներ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ոչ կլոր | Կլոր | Ոչ կլոր | Կլոր | |||||
| Ձայնավոր | e /e/ | i /i/ | ü /y/ | ö /ø/ | a /a/ | ı /ɯ/ | u /u/ | o /o/ |
| Երկաստիճան (Հետնային) | e | a | ||||||
| Քառաստիճան (Հետնային + Կլոր) | i | ü | ı | u | ||||
Թուրքերենը կցական լեզու է, որտեղ վերջածանցների շարքը կցվում է բառարմատին։ Ձայնավորների ներդաշնակությունը հնչյունաբանական գործընթաց է, որ ապահովում է հնչյունների հարթ հոսք՝ պահանջելով հնարավորինս քիչ բերանի շարժումներ։ Ձայնավորների ներդաշնակությունը կարելի է դիտարկել որպես ձուլման գործընթաց, երբ հաջորդ ձայնավորները վերցնում են նախորդ ձայնավորի առանձնահատկությունները[54]։ Թուրքերենի ձայնավորները կարելի է դիտարկել նաև երկու սիմետրիկ համակարգերում՝ a-առանց կետիկների (a, ı, o, u), որտեղ հետնային ձայնավորներն են՝ բերանի հետնային մասով արտասանվող, և e-կետիկներով (e, i, ö, ü)՝ բերանի առաջնային մասով արտասանվող։ Ձայնավորների արտասանության տեղը և ձևը որոշում են, թե որ տեսակի ձայնավորի ներդաշնակությանը պիտի ենթարկվի բառը[55]։
Քերականական ածանցները ունեն «քամելեոնի էֆեկտ»[56] և ենթարկվում են ձայնավորների ներդաշնակության հետևյալ ձևերին․
Գործնականում երկկողմ տարբերակը (հայտնի է նաև e տիպի ձնկ (ձայնավորների ներդաշնակության կանոն) նշանակում է, որ եթե միջավայրը, որտեղ ձայնավորը ձևավորվել է բառարմատի մեջ, բերանի առաջնային մասն է, ածանցը պետք է լինի e-ով, իսկ եթե հետնային է, ապա a-ով։ Քառաստիճան օրինակում (հայտնի է որպես i տիպի ձնկ) հավասարակշռում է կլորներին այնպես, ինչպես հետնայինի ու առաջնայինի դեպքում է։ Հետևյալ օրինակները, որ հիմնված են dir4 մասնիկի վրա, ներկայացնում են i տիպի ձնկ-ն[54] The following examples, based on the copula -dir4 ("[it] is"), illustrate the principles of i-type vowel harmony in practice: Türkiye'dir ("it is Turkey")[58], kapıdır ("it is the door"), but gündür ("it is the day"), paltodur ("it is the coat").[59]։
'
Ձայնավորների ներդաշնակության կանոնում կան նաև որոշակի բացառություններ․
Գյուղական որոշ բարբառներում բացակայում են ներքոնշյալ բացառությունները․
Ձայնավորների ներդաշնակության կանոնները կարող են փոփոխվել՝ ըստ տարածաշրջանային բարբառի։ Թուրքերենի տրապիզոնյան բարբառում, որի տարածման շրջանը Թուրքիայի հյուսիս-արևմուտքն է, ենթարկվում է հին անատոլիական թուրքերենի կրճատված ձայնավորների ներդաշնակությանը, որը 2 ձայնավորների (ü և ı) կորստի արդյունքում լրացուցիչ բարդացել է, չնայած որ բացակայում է նաև հետվերատամնային ներդաշնակությունը։ Օրինակ, elün նշանակում է «քո ձեռքը»։ Մինչ երկրորդ դեմքի եզակի պատկանելիության վերջածանը փոփոխվում է առաջնային և հետնային ձայնավորների միջև, դառնում -ün կամ -un, ինչպես elün կամ kitabun։ Տրապիզոնի բարբառում ü ձայնավորի պակասության պատճառով 2 դեպքում էլ օգտագործվում է -un տարբերակը՝ elun, kitabun[60]։
Բառերի մեծ մասում շեշտն ընկնում է վերջին վանկի վրա։ Կան մի քանի բացառություններ, որոնց մեջ մտնում են որոշակի փոխառություններ, մասնավորապես, իտալերեն և հունարեն փոխառությունները, որոնք են ձայնարկություններ, որոշ հարցական բառեր, մակբայներ (բայց ոչ ածականներ, որ կատարում են նաև մակբայի գործառույթ) և մի շարք հատուկ անուններ։ Փոխառություններում հիմնականում շեշտվում է նախավերջին վանկը՝ [ɫoˈkanta] lokanta- ճաշարան կամ [isˈcele] iskele -նավահանգիստ։ Հատուկ անուններում ևս սովորաբար շեշտվում է նախավերջին վանկը՝ [isˈtanbuɫ] İstanbul, սակայն երբեմն շեշտվում է վերջից երրորդ վանկը, եթե բառը վերջանում է կրետիկ (ամֆիմակր) ռիթմով՝ [ˈaŋkaɾa] Ankara։
Ի հավելումն, որոշ վերջածանցների դեպքում, ինչպես -le «հետ» և բայի ժխտական ածանցը -me-/-ma-, շեշտն ընկնւմ է նրանց նախորդող վանկի վրա՝ kitáp-la «գրքով», dé-me-mek «չասել»[61]։
Որոշ դեպքերում (օրինակ, բարդ բառերի երկրորդ մասում կամ, երբ բային նախորդում է անորոշ խնդիր) բառի շեշտը ճնշվում է և չի լսվում։
Թուրքերենում կան նախադասությունների երկու խմբեր՝ բայական և անվանական։ Ներքոբերյալ բայական նախադասության օրինակում ստորոգյալը սահմանական բայ է, մինչդեռ անվանական նախադասությունում պետք է ունենա կամ ոչ բացահայտ բայ, կամ կապող բայ՝ ol կամ -y- («լինել» բայի տարբերակներն են)[62]։
| Նախադասության տեսակներ | Թուրքերեն | Հայերեն | |
|---|---|---|---|
| Ենթակա | Ստորոգյալ | ||
| Բայական | Necla | okula gitti | Նեջլան գնաց դպրոց։ |
| Անվանական (առանց բայի) | Necla | oğretmen | Նեջլան ուսուցիչ է։ |
| Կապող բայով | Necla | ev-de-y-miş (գծիկները ուրվագծում են վերջածանցները) | Հավանաբար Նեջլան տանն է։ |
Նախադասության երկու տիպերը ունեն ժխտման տարբեր ձևեր։ Անվանական նախադասության ժխտումը կատարվում է değil բառի ավելացմամբ։ Օրինակ, վերևի նախադասության ժխտականը կլինի հետևյալ կերպ Necla oğretmen değil (Նեջլան ուսուցիչ չէ)։ Բայական նախադասությունը պահանջում է բային ժխտական վերջածանցի՝ -me-ի հավելում (այն դրվում է բայարմատից հետո և ժամանակ ցույց տվող ածանցից առաջ)։ Necla okula gitmedi (Նեջլան չգնաց դպրոց)[63]։
Բայական նախադասություններում -mi հարցական ձևույթը առանց որևէ այլ մասնիկի դրվում է նախադասության վերջում․ Necla okula gitti mi? (Նեջլան գնա՞ց դպրոց)։ Անվանական նախադասություններում -mi-ն դրվում է ստորոգյալից հետո, բայց նախքան անձնական վերջածանցը․ Necla, siz oğretmen misiniz? (Նեջլա՛, դուք ուսուցի՞չ եք)։
Թուրքերեն պարզ նախադասության մեջ բառի կարգը, ինչպես կորեերենում և լատիներենում, հիմնականում հետևյալ կերպ է՝ ենթակա-խնդիր-բայ։ Թուրքերենը ունի իրադարձության կամ դեպքի ընդգծման համակարգ և մի շարք քերականական ձևեր մատնանշվում են ձևաբանական նշումների օգտագործման միջոցով։ ԵԽԲ կառուցվածքը կարող է խախտվել և սա կարող է համարվել լեզվի «պրագմատիկ բառային կարգ»՝ երբ քերականական տեսանկյունից չի կարելի վստահել բառային կարգին[64]։ Ինչպես նշվեց, թուրքերենի հիմնական բառային կարգը ԵԽԲ-ն է, իսկ բառային կարգը, ընդհանրապես, կարող է փոփովել որոշակի պայմանների դեպքում։
Քննարկենք ներքոբերյալ նախադասությունը․
| Բառի կարգ | Բառի շեշտադրում | |||
|---|---|---|---|---|
| Ենթակա-խնդիր-բայ | Ahmet
Ահմեթ |
yumurta-yı
(հավկիթը) (հայցական հոլով) |
yedi
կերավ |
Չընդգծված՝ Ահմեթը կերավ հավկիթը |
| Ենթակա-բայ-խնդիր | Ahmet | yedi | yumurta-yı | Ընդգծված է ենթական՝ Ահմեթ (Ահմեթն է, որ կերել է հավկիթը) |
| Խնդիր-բայ-ենթակա | Yumurta-yı | yedi | Ահմեթ | Ընդգծված է խնդիրը՝ հավկիթ (Այն ինչ կերավ Ահմեթը, հավկիթ է) |
Ստորոգյալից հետո գտնվելը մատնանշում է կարևոր ինֆորմացիա լինելու փաստը․ ինֆորմացիա, որ հայտնի է և՛ խոսողին, և՛ լսողին, կամ ինֆորմացիա, որն արդեն իսկ առկա է կոնտեքստում։
| Նախադասության տեսակ | Բառի կարգ | ||
|---|---|---|---|
| Անվանական | Ենթակա-ստորոգյալ | Bu ev güzelmiş (Գեղեցիկ էր այս տունը) | Չընդգծված |
| Ստորոգյալ-ենթակա | Güzelmiş bu ev (Այս տունը գեղեցիկ էր ) | Հասկանալի է, որ նախադասությունը տան մասին է | |
| Բայական | Ենթակա-խնդիր-բայ | Bana da bir kahve getir (Ինձ էլ սուրճ բեր) | Չընդգծված |
| Bana da getir bir kahve (Սուրճ ինձ էլ բեր) | Հասկանալի է, որ սուրճն այն է, ինչ ուզում է ասողը |
Թուրքերենը կցական լեզու է, հաճախ օգտագործում է ածանցներ, հատկապես վերջածանցներ կամ վերջավորություններ[65]։ Մի բառը կարող է ունենալ մի շարք ածանցներ, ինչը կարող է օգտագործվել նաև նոր բառեր կազմելու, ինչպես օրինակ որևէ անուն խոսքի մասից բայ կամ էլ բայարմատից անուն կազմելու համար։ Ոորշ ածանցներ բառի մեջ ունեն քերականական գործառույթ[66]։ Միակ բուն թուրքական նախամասնիկները բաղաձայնույթը ուժեղացնող վանկերն են, որ կիրառվում են ածականների և մակբայների հետ՝ sımsıcak «շատ տաք, եռացող»< sıcak, masmavi -կաս-կապույտ< mavi[67]։
Ածանցների շատ կիրառությունը երկար բառեր է ծնում, օրինակ, Çekoslovakyalılaştıramadıklarımızdanmışsınızcasına «Հավանաբար դուք նրանցից մեկն եք, ում մենք Ձեզ չկարողացանք դարձնել չեխոսլովակ»։ Երկար բառերը հաճախ են կիրառվում թուրքերենում, ինչպիսին է նաև թուրքական թերթերի հոդվածներից մեկի հետևյալ վերնագիրը Bayramlaşamadıklarımız «Նրանք, ում չկարողացանք շնորհավորել տոների առթիվ»[68]։
Թուրքերենում չկա որոշիչ հոդ, առարկայի որոշակիությունը արտահայտվում է հայցական հոլովի կիրառմամբ։ Թուրքերենի գոյականները հոլովվում են վերջավորություններ ստանալու միջոցով։ Թուրքերենում գոյականը ունի 6 հոլով, որոնց բոլոր վերջածանցները ենթարկվում են ձայնավորների ներդաշնակության կանոնին[69]։ Հոգնակիակերտ մասնիկը՝ -ler ²-ը հաջորդում է անմիջապես բառարմատին։ Դրանից հետո նոր դրվում են մյուս ածանցները՝ köylerin «գյուղերի»։
| Հոլով | Վերջավորություն | Օրինակներ | Նշանակություն | |
|---|---|---|---|---|
| köy «գյուղ» | ağaç «ծառ» | |||
| Ուղղական | Ø (չկա) | köy | ağaç | գյուղ/ծառ |
| Սեռական | -in 4 | köyün | ağacın | գյուղի/ծառի |
| Տրական | -e ² | köye | ağaca | գյուղին/ծառին |
| Հայցական | -i 4 | köyü | ağacı | գյուղը/ծառը |
| Բացառական | -den ² | köyden | ağaçtan | գյուղից/ծառից |
| Ներգոյական | -de ² | köyde | ağaçta | գյուղում/ծառում, ծառի վրա |
Բառը դրվում է հայցական հոլովով այն դեպքում, եթե հայտնի է այն առարկան ինչի մասին խոսքը գնում է․ համեմատենք հետևյալ նախադասությունները․ (bir) ağaç gördük «մի ծառ տեսանք» և ağacı gördük «ծառը տեսանք»։ Հոգնակիակերտ -ler ² մասնիկը չի կիրառվում, երբ բառը դասակարգ կամ ինչ-որ կատեգորիա է ցույց տալիս։ Օրինակ, ağaç gördük-ը հավասարապես կարող է նշանակել և՛ «ծառ տեսանք», և՛ «ծառեր տեսանք»։ ağaç բառի թեքումները ի ցույց են դնում թուրքերենի հնչյունական համակարգի կարևոր հատկությունները՝ բաղաձայնների առնմանությունը վերջածանցներում (ağaçtan, ağaçta) և վերջին բաղաձայնների հնչեղացումը ձայնավորներց հետո (ağacın, ağaca, ağacı)։
Հավելենք, որ գոյականները ստանում են նաև անձնական վերջածանցներ, օրինակ, -imiz 4 («մեր»)։ Այս մասնիկնների կցումով կարող են կազմվել ավարտուն նախադասություններ։ Ժխտական mi 4 մասնիկը անմիջապես հաջորդում է բառին հարցական նախադասության մեջ՝ köye mi? («Գյո՞ւղ (ես գնում)»), ağaç mı? («Ծա՞ռ է»)։
| Թուրքերեն | Հայերեն |
|---|---|
| ev | տուն |
| evler | տներ |
| evin | քո տունը/տունդ |
| eviniz | ձեր տունը |
| evim | իմ տունը/տունս |
| evimde | իմ տանը |
| evlerinizin | ձեր տների |
| evlerinizden | ձեր տներից |
| evlerinizdendi | ձեր տներից էր |
| evlerinizdenmiş | ձեր տներից է եղել |
| Evinizdeyim. | Ձեր տանն եմ |
| Evinizdeymişim. | Ձեր տանն էի |
| Evinizde miyim? | Ձեր տանն ե՞մ |
Թուրքերենի անձնական դերանուններն են՝ ben (ես), sen (դու), o (նա), biz (մենք), siz (դուք), onlar (նրանք)։ Նրանք հոլովվում են որոշակի բացառություններով․ benim (իմ), bizim (մեր), bana (ինձ), sana (քեզ)։ Երրորդ դեմքի դերանուն o-ն հոլովվելիս դառնում է on և նոր միայն ստանում հոլովական վերջածանցներ։
Երկու գոյականներ կամ գոյականների խումբը կարող են կապվել հետևյալ եղանակներով․
Ներքոբերյալ աղյուսակը ցուցադրում է վերոնշյալ սկզբունքները[71]։
| Որոշյալ (ստացական) | Անորոշ
(որակող) |
Կցված ձև | Նշանակություն |
|---|---|---|---|
| kimsenin | yanıtı | ոչ մեկի պատասխանը | |
| "kimse" | yanıtı | «ոչ ոք» պատասխանը | |
| Atatürk'ün | evi | Աթաթյուրքի տունը | |
| Atatürk | Bulvarı | Աթաթյուրքի անվան զբոսայգի (ոչ թե պատկանում է Աթաթյուրքին, այլ անվանվել է նրա պատվին) | |
| Orhan'ın | adı | Օրհանի անունը | |
| "Orhan" | adı | Օրհան անունը | |
| r | sessizi | բաղաձայն r-ն | |
| r sessizinin | söylenişi | բաղաձայն r-ի արտասանությունը | |
| Türk | [Dil Kurumu] | Թուրքական լեզվաբանական ընկերություն | |
| [Türk Dili] | Dergisi | Թուրքերենի ամսագիր | |
| Ford | [aile arabası] | Ֆորդ (Ford) ընտանեկան անտոմեքենա | |
| Ford'un | [aile arabası] | (Պրն) Ֆորդի ընտանեկան ավտոմեքենան | |
| Ford ailesi՚nin | arabası | Ֆորդ ընտանիքի ավտոմեքենան[72] | |
| Ankara | [Kız Lisesi][73] | Անկարայի օրիորդաց դպրոց | |
| [yıl sonu] | sınavları | տարեվերջյան քննություններ | |
| Bulgaristan'ın | [İstanbul Başkonsolosluğu] | Ստամբուլում Բուլղարիայի գլխավոր հյուպատոսություն (գտնվում է Ստամբուլում, բայց պատկանում է Բուլղարիային) | |
| [ [İstanbul Üniversitesi] [Edebiyat Fakültesi] ] | [ [Türk Edebiyatı] Profesörü] | Ստամբուլի համալսարանի Գրականության ֆակուլտետի թուրքական գրականության պրոֆեսոր | |
| ne oldum | delisi | «Ի՞նչ եմ դարձել»[74] -Խենթ։ |
Վերջին օրինակը ցույց է տալիս, որ որակող նախադասությունը կարող է լինել ավարտուն։
Գոյականների կապակցության ևս մեկ ձև գոյություն ունի՝ անվերջածանց կապակցություն (takısız tamlama)։ Այս կապակցության մեջ առաջին գոյականը հանդես է գալիս որպես ածական․ Demir kapı (երկաթյա դուռ), elma yanak (խնձոր թշներ, ի նկատի ունի կարմիր թշներ), kömür göz (սև աչքեր)։
Թուրքերենում ածականները չեն հոլովվում։ Սակայն մի շարք ածականներ, որ կարող են կիրառվել որպես գոյական, հոլովվում են գոյականի նման։ Օրինակ, güzel («գեղեցիկ») → güzeller («գեղեցիկ մարդիկ, սիրուններ»)։ var (գոյություն ունեցող, կա) and yok (գոյություն չունեցող, չկա) ածականները կիրառվում են «կա» և «չկա», «ունի» և «չունի» իմաստներով՝ süt yok-կաթ չկա, imparatorun elbisesi yok- Կայսրը հագուստ չունի, kedimin ayakkabıları yoktu -կատուս կոշիկներ չուներ։
Թուրքերենի բայերը ունեն դեմք։ Նրանք կարող են կազմել ժխտական, կարելիության և անկարելիության ձևեր։ Բայերը ունեն ժամանակ (ներկա, անցյալ, ապառնի և ընդարձակ), եղանակ (պայմանական, հրամայական, հարկադրական, ըղձական, ենթադրական)։ Ժխտականը կազմվում է -me²- մասնիկի միջոցով, որ կցվում է անմիջապես արմատին։
| Թուրքերեն | Հայերեն |
|---|---|
| gel- | (գալ) արի |
| gelebil- | (գալ) կարողանալ գալ |
| gelme- | (չգալ) մի արի |
| geleme- | չկարողանալ գալ |
| gelememiş | չի կարողացել գալ |
| gelebilecek | կկարողանա գալ |
| gelmeyebilir | կարող է չգալ |
| gelebilirsen | եթե կարողանաս գալ |
| gelinir | (կրավորական) մեկը գալիս է, մարդիկ գալիս են |
| gelebilmeliydin | պիտի կարողանայիր գալ |
| gelebilseydin | եթե կարողանայիր գալ |
| gelmeliydin | պիտի գայիր |
Թուրքերենի գրեթե բոլոր բայերը խոնարհվում են նույն կերպ։ Ամենահայտնի բացառությունը անկանոն և անկատար բայ i-ն է, որը կարող է օգտագործվել բաղադրյալ կառույցներում․ Gelememişti = Gelememiş idi = Gelememiş + i- + -di։
Թուրքերենում կա բայի 9 պարզ և 20 բաղադրյալ ժամանակ։ 9 պարզ ժամանակներն են՝ անցյալ կատարյալ (di'li geçmiş), անկատար անցյալ (miş'li geçmiş), ներկա շարունակական, ընդարձակ ներկա, ապառնի, ըղձական, ենթադրական, պայմանական և հրամայական[75]։ Բաղադրյալ ձևերը միավորվում են 3 խմբերի մեջ՝ պատմական (hikaye), ենթադրություն (rivayet), պայմանական (koşul)[76]։
| Հայերեն | Հիմնական ժամանակ | Պատմական (hikaye) | Ենթադրություն (rivayet) | Պայմանական (koşul) |
|---|---|---|---|---|
| դու գնացիր | gittin | gittiydin | – | gittiysen |
| դու գանցել ես | gitmişsin | gitmiştin | gitmişmişsin | gitmişsen |
| դու գնում ես | gidiyorsun | gidiyordun | gidiyormuşsun | gidiyorsan |
| կգնաս | gidersin | giderdin | gidermişsin | gidersen |
| գնալու ես | gideceksin | gidecektin | gidecekmişsin | gideceksen |
| եթե գնաս | gitsen | gitseydin | gitseymişsin | – |
| կարող է գնաս | gidesin | gideydin | gideymişsin | – |
| պետք է գնաս | gitmelisin | gitmeliydin | gitmeliymişin | – |
| գնա՛ (հրամայական) | git | – | – | – |
Կան նաև այսպես կոչված կապակցված բայեր, որոնք կազմվում են բայարմատին այնպիսի վերջածանցների կցմամբ ինչպիսիք են bil կամver-ը։ Bil-ը (կարողանալ, ի վիճակի լինել) կարելիության վերջածանցն է։ Ver-ը արագության ցուցիչն է, kal-ը՝ անժամկետության, yaz-ը՝ ինչ-որ բանին մոտ լինելու (գրեթե)[77]։ Այսպես, եթե gittin նշանակում է «դու գնացիր», ապա gidebildin նշանակում է «կարողացար գնալ», իսկ gidiverdin նշանակում է «արագ գնացիր»։ Կապակցված բայերը, փաստորեն, կազմվում են այնպես ինչպես պարզ բայերը։
Թուրքերենի բայերը ունեն հատկորոշիչ ձևեր, ներառյալ ներկա ժամանակի բայերը[78]։ Դրանք նման են անգլերենի դերբայներին։ Ունենում են -en2, -ecek2, miş4,-er2 կամ ir4 վերջածանցները։ Նրանք կարող են կատարել ինչպես ածականի, այնպես էլ գոյականի գործառույթներ, օրինակ, oynamayan çocuklar- երեխաներ, որոնք չեն խաղում, oynamayanlar-չխաղացողներ, okur yazar -կրթված, okur yazarlar- կրթվածներ։
-en2 -ով կազմվող դերբայը չի համաձայնում թվով։ -ecek2 -ով դրված բառերը ցույց են տալիս ապառնի ժամանակ, իսկ -dik4 -ով դրվածները՝ ներկա և անցյալ[79]։ Վերջին 2 ածանցները ստանում են անձնական վերջածանցներ, օրինակ, yediğim - իմ կերած, yediğin-քո կերած և այսպես շարունակ[80]։
| Հայերեն համարժեք | Օրինակ | Թարգմանություն | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Հարաբերական դերանվան հոլով | Դերանուն | Բառացի | Խոսակցական | ||
| Ուղղական | ով, որը/որ | şimdi konuşan adam | "հիմա խոսող մարդը" | մարդը, ով հիմա խոսում է | |
| Սեռական | ում | babası şimdi konuşan adam | "հայրը հիմա խոսող մարդը" | մարդ, ում հայրը հիմա խոսում է | |
| ում | babasını dün gördüğüm adam | հորը երեկ տեսածս մարդը | մարդ, ում հորը երեկ տեսել եմ | ||
| ում | resimlerine baktığımız ressam | "իր նկարներին մեր նայած նկարիչը" | նկարիչը, որի նկարները նայել ենք | ||
| ինչից, որից | muhtarı seçildiği köy | "գյուղապետը ընտրված գյուղ" | գյուղ, որտեղից նա ընտրվել է գյուղապետ | ||
| որտեղից | muhtarı seçilmek istediği köy | գյուղ, որտեղից նա ցանկանում էր ընտրվել գյուղապետ | |||
| Մնացած հոլովները | ում, ինչի | yazdığım mektup | "իմ գրած նամակը" | նամակը, որ ես եմ գրել | |
| ինչից | çıktığımız kapı | "մեր դուրս եկած դուռը" | դուռը, որտեղից մենք դուրս եկանք | ||
| ինչի վրա, ինչով | geldikleri vapur | "նրանց եկած շոգենավը" | շոգենավը, որով նրանք եկել էին | ||
| որը + լրացուցիչ դրույթներ | yaklaştığını anladığı hapishane günleri | "մոտենալը հասկացած բանտային օրեր" | բանտային օրեր, որոնց մոտենալը հասկանում էր[81][82]։ | ||
2010 թվականին վերահրատարակված Büyük Türkçe Sözlük (Թուրքերենի մեծ բառարան)-ը թուրքերենի պաշտոնական բառարանն է, որ հրատարակվել է Թուրքական լեզվաբանական ընկերության կողմից, պարունակում է 616,767 բառեր, արտահայտություններ, տերմիններ և անուններ[83]։ 2005 թվականին հրատարակված Güncel Türkçe Sözlük-ը ևս թուրքերենի պաշտոնական բառարան է, հրատարակված Թուրքական լեզվաբանական ընկերության կողմից, պարունակում է 104,481 բառեր, որոնց 86%-ը թուրքական, իսկ 14%-ը ունեն օտար ծագում[84] Among the most significant foreign contributors to Turkish vocabulary are Arabic, French, Persian, Italian, English, and Greek.[85]։ Թուրքերենի բառապաշարում շատ են արաբական, պարսկական, ֆրանսիական, իտալական, անգլիական և հունական փոխառությունները և լեզվական ազդեցությունները՝ ընդհանուր առմամբ։
Թուրքերենը լայնորեն կիրառում է կցականությունը՝ բայական արմատներից և անուն խոսքի մասերից նոր բառեր կազմելու համար։ Թուրքերեն բառերի մեծամասնությունը կազմվում են ածանցյալ վերջածանցների կիրառմամբ[86]։ Վերջածանցների կցման հետ կապված թուրքերենը ունի որոշակի սկզբունքներ։ Թուրքերենում վերջածանցների մեծ մասը ունեն մի քանի տարբերակներ՝ ենթարկվելով ձայնավորների ներդաշնակության և բաղաձայնների առնմանության կանոններին։
| Թուրքերեն | Բաղադրիչներ | Հայերեն | Խոսքիմասային պատկանելիություն |
|---|---|---|---|
| göz | göz | աչք | գոյական |
| gözlük | göz + -lük | ակնոց | գոյական |
| gözlükçü | göz + -lük + -çü | ակնոցագործ | գոյական |
| gözlükçülük | göz + -lük + -çü + -lük | ակնոցագործություն | գոյական |
| gözlem | göz + -lem | դիտարկում, զննում | գոյական |
| gözlemci | göz + -lem + -ci | դիտորդ | գոյական |
| gözle- | göz + -le | դիտեք | բայ (հրամայական) |
| gözlemek | göz + -le + -mek | դիտել, դիտարկել | բայ(անորոշ) |
| gözetlemek | göz + -et + -le + -mek | դիտարկել տալ | բայ (անորոշ) |
Մեկ այլ օրինակ՝ բայական հիմքով․
| Թուրքերեն | Բաղադրիչներ | Հայերեն | Խոսքիմասային պատկանելիություն |
|---|---|---|---|
| yat- | yat- | պառկի՛ր | բայ (հրամայական) |
| yatmak | yat-mak | պառկել | բայ (անորոշ) |
| yatık | yat- + -(ı)k | հակվածություն | ածական |
| yatak | yat- + -ak | մահճակալ | գոյական |
| yatay | yat- + -ay | հորիզոնական | ածական |
| yatkın | yat- + -gın | հակված | ածական |
| yatır- | yat- + -(ı)r- | պառկեցրու | բայ (հրամայական) |
| yatırmak | yat- + -(ı)r-mak | պառկեցնել | բայ (անորոշ) |
| yatırım | yat- + -(ı)r- + -(ı)m | ներդրում | գոյական |
| yatırımcı | yat- + -(ı)r- + -(ı)m + -cı | ներդրող | գոյական |
Նոր բառերը հաճախ կազմվում են երկու բառերի միավորումից, ինչպես գերմաներենում։ Բառակազմումը լինում է երկու տեսակի՝ պարզ և (s)I-ով կազմվող։ Պարզ բառակազմումը տեղի է ունենում հետևյալ կերպ․ և՛ գոյականը, և՛ ածականը միմյանց են կցվում առանց որևէ վերջածանցի, ինչպես օրինակ kızarkadaş՝ kız+arkadaş (ընկերուհի), կամ karabiber՝ kara+biber (սև պղպեղ)։
| Թուրքերեն | Հայերեն | Միմյանց կցվող բառեր | Բառացի իմաստ |
|---|---|---|---|
| pazartesi | երկուշաբթի | pazar ("կիրակի") և ertesi ("հաջորդ, հետո") | կիրակիից հետո, կիրակիին հաջորդող |
| bilgisayar | համակարգիչ | bilgi ("տեղեկություն") ևsay- ("հաշվել") | տեղեկություն հաշվող |
| gökdelen | երկնաքեր | gök ("երկինք") և del- ("ծակել") | երկինք ծակող |
| başparmak | բութ մատ | baş ("գլխավոր") և parmak ("մատ") | գլխավոր մատ |
| önyargı | նախապաշարմունք | ön ("նախ, առաջ") և yargı ("դատողություն, որոշում, վճիռ") | դատողությունից առաջ |
Թուրքերենում բառերի մեծ մասը կազմվում են (s)I- միջոցով, ինչը նշանակում է, որ երկրորդ բառը ստանում է երրորդ դեմքի պատկանելիության վերջածանց․
| Թուրքերեն | Անգլերեն | Միմյանց կցվող բառեր | Պատկանելիության վերջածանցներ |
|---|---|---|---|
| el çantası | ձեռքի պայուսակ | el (ձեռք) և çanta (պայուսակ) | +sı |
| masa örtüsü | սեղանի սփռոց | masa (սեղան) և örtü (ծածկոց) | +sü |
| çay bardağı | թեյի բաժակ | çay (թեյ) և bardak (բաժակ) | +ı (k-ն դառնում է ğ) |
1928 թվականին Աթաթյուրքի իրականացրած լեզվական բարեփոխումների արդյունքում թուրքերենը օսմաներենի այբուբենի, որը արաբապարսկական այբուբենների խառնուրդն էր, կիրառությունից անցավ լատինատառ այբուբենի կիրառման։ Օսմանյան այբուբենը նշում էր միայն երեք տարբեր ձայնավորներ՝ ā, ū և ī և ուներ մի քանի չօգտագործվող բաղաձայն, ինչպես z-ի մի քանի տարբերակ, որ բնորոշ էին արաբերենին, ոչ թե թուրքերենին։ Արաբական գրային համակարգում կարճ ձայնավորների բացթողումը անհամատեղելի էր թուրքերենի հետ, որն ուներ 8 ձայնավոր։
Գրային բարեփոխումը ընթացիկ մշակութային բարեփոխումների մեջ կարևոր քայլ էր։ Նոր այբուբենի պատրաստումը և թուրքերենի հնչյուններին համապատասխան փոփոխությունների իրականացումը վստահված էր Լեզվաբանական ընկերությանը, որը իր շարքերում ներառում էր ականավոր լեզվաբանների, գիտնականների և գրողների։ Երկրի բոլոր ծայրերում բացված հասարակական դպրոցները պարտավոր էին ներկայացնել թուրքերենի նոր այբուբենը, մի շարք հասարակական կազմակերպություններ, ինչպես նաև Աթաթյուրքը անձամբ շրջում էին երկրով մեկ և սովորեցնում նոր այբուբենը[87] As a result, there was a dramatic increase in literacy from its original Third World levels.[88]։ Արդյունքում գրանցվեց գրագիտության աճ։
Այժմ թուրքերենը ունի իր հնչյուններին համապատասխան այբուբեն, գրվում է այնպես ինչպես արտասանվում է, ամեն մի տառին համապատասխանում է մի հնչյուն[89]։ Հնչյուններից ⟨ö⟩ և ⟨ü⟩ -ն արտասնավում են ինչպես գերմաներենում՝ [ø] և [y]։ ⟨ş⟩ և ⟨ç⟩ տառերը արտասանվում են համապատասխանաբար՝ [ʃ] և [tʃ]։
Թուրքերենի այբուբենը ունի 29 տառ (q, x, w տառերը հանվել են և ավելացվել են ç, ş, ğ, ı, ö, ü տառերը)՝
a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z ( i -ի մեծատառ İ-ն է, ı-ի մեծատառը՝ I)։
| Թուրքերեն գրություն | Արտասանություն | Նշանակություն |
|---|---|---|
| Cağaloğlu | ˈdʒaːɫoːɫu | Ստամբուլի թաղամաս |
| çalıştığı | tʃaɫɯʃtɯˈɣɯ | որտեղ/որ աշխատելէ/աշխատած |
| müjde | myʒˈde | լավ լուր |
| lazım | laˈzɯm | անհրաժեշտ |
| mahkûm | mahˈcum | դատապարտյալ, դատապարտված |
Աշըք Վեյսել Սաթըրօղլու (1894–1973) Dostlar Beni Hatırlasın (Ընկերները թող ինձ հիշեն)
| Ben giderim adım kalır | Ես կգնամ, անունս կմնա։ |
| Dostlar beni hatırlasın | Ընկերները թող հիշե՛ն ինձ։ |
| Düğün olur bayram gelir | Հարսանիք կլինի, տոն կլինի |
| Dostlar beni hatırlasın | Ընկերները թող հիշե՛ն ինձ։ |
| Can kafeste durmaz uçar | Հոգին չի մնա վանդակի մեջ, կթռնի։ |
| Dünya bir han konan göçer | Աշխարհը մի հյուրանոց է, որի բնակիչները հեռանում են, |
| Ay dolanır yıllar geçer | Լուսինը պտտվում է, տարիները՝ անցնում |
| Dostlar beni hatırlasın | Ընկերները թող հիշե՛ն ինձ։ |
| Can bedenden ayrılacak | Հոգին մարմնից կանջատվի, |
| Tütmez baca yanmaz ocak | Ծխնելույզից ծուխ չի ելնի, օջախ չի վառվի |
| Selam olsun kucak kucak | Մնաք բոլորդ բարով |
| Dostlar beni hatırlasın | Ընկերները հիշե՛ն ինձ թող։ |
| Açar solar türlü çiçek | Կբացվեն ու կփակվեն տարբեր ծաղիկներ |
| Kimler gülmüş kim gülecek | Ովքե՜ր են ծիծաղել, ով կծիծաղի |
| Murat yalan ölüm gerçek | Նպատակը սուտ է, մահն է իրական։ |
| Dostlar beni hatırlasın | Ընկերները թող հիշե՛ն ինձ։ |
| Gün ikindi akşam olur | Առավոտ-երեկո կդառնան գիշեր |
| Gör ki başa neler gelir | Տես ի՞նչ է գալիս մարդու գլխին |
| Veysel gider adı kalır | Վեյսելը կգնա, անունը կմնա |
| Dostlar beni hatırlasın | Ընկերները թող հիշե՛ն ինձ։ |
Թուրքական Գիրեսունի մարզում Քյուշքյոյ գյուղի բնակիչները արդեն շուրջ 400 տարի է ինչ հաղորդակցվում են թուրքերենի սուլող տարբերակով («սուլող» լեզուները մատների, լեզվի, ատամների, շուրթերի և թշների միջոցով ստեղծվող սուլոցին բառի արժեք տվող և այդ բառերից բաղկացած լեզուներն են)։ Այս արածաշրջանը բաղկացած է մի շարք անդնդախոր ձորերից և հաղորդակցության այս ոչ սովորական ձևը հնարավորություն է տալիս հաղորդակցվել նույնիսկ մինչև 5 կմ հեռավորությունից։ Թուրքական իշխանությունների հաշվարկների համաձայն շուրջ 10․000 մարդ հաղորդակցվում է սուլոցների լեզվով։ 2011 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն «սուլող» թուրքերենը դասել է մեռնող լեզուների շարքին՝ այն ներառելով ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցուցակներում։ Դրանից հետո տեղական կրթության վարչությունը լեզուն ներառել է դպրոցական ծրագրի մեջ՝ այն վերակենդանացնելու հույսով։ Ուսուցումը իրականացվում է թուրքական արմատներով գերմանացի գիտնական Օնուր Գյունթյուրքյունի կողմից, ով ուսումնասիրելով լեզուն, նշում է, որ այն թուրքերենի բառապաշարի և շարահյուսության արտացոլումն է[90]։
| Տառ | ՄՀԱ | Հայերեն մոտավոր արտասանություն |
Տառ | ՄՀԱ | Հայերեն մոտավոր արտասանություն | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| A | a | /a/ | ա | M | m | /m/ | մ |
| B | b | /b/ | բ | N | n | /n/ | ն |
| C | c | /dʒ/ | ջ | O | o | /o/ | օ |
| Ç | ç | /tʃ/ | չ | Ö | ö | /ø/ | քմային օ |
| D | d | /d/ | դ | P | p | /p/ | պ կամ փ |
| E | e | /e/, /æ/ | է | R | r | /ɾ/ | ր |
| F | f | /f/ | ֆ | S | s | /s/ | ս |
| G | g | /ɡ/, /ɟ/ | գ | Ş | ş | /ʃ/ | շ |
| Ğ | ğ | /ɰ/ | ղ | T | t | /t/ | տ կամ թ |
| H | h | /h/ | հ | U | u | /u/ | ու |
| I | ı | /ɯ/ | ը | Ü | ü | /y/ | քմային ու |
| İ | i | /i/ | ի | V | v | /v/ | վ |
| J | j | /ʒ/ | ժ | Y | y | /j/ | յ |
| K | k | /k/, /c/ | կ կամ ք | Z | z | /z/ | զ |
| L | l | /ɫ/, /l/ | լ | ||||
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
