Գամմա (աստղադիտարան)

Գամմա (ռուս.՝ Гамма), խորհրդային գամմա ճառագայթների տիեզերական աստղադիտակ, արձակվել է 1990 թվականի հուլիսի 11-ին, Սոյուզ կրող հրթիռով Բայկոնուր տիեզերակայանից Կայանը տեղադրվել է Երկրի շուրջ 375 կմ բարձրությամբ և 51,6 աստիճան թեքությամբ ուղեծիր և գործել է մոտ երկու տարի։ Արբանյակի վրա տեղադրված են եղել երեք աստղադիտակներ, որոնք բոլորը կարող էին ուղղվել նույն աղբյուրի վրա։ Նախագիծը խորհրդային-ֆրանսիական համատեղ նախագիծ էր^[5]
Disk-M telescope (20 keV to 5 MeV)^[5]
Pulsar X-2 telescope (2–25 keV)^[5]։

Գամմա

Կազմակերպություն	ԽՍՀՄ տիեզերական ծրագիր
COSPAR ID	1990-058A[1]
NSSDCA ID	1990-058A
SCN	20683
Գործարկման ամսաթիվ	1990 հուլիսի 11, 12:45 UTC[1]
Գործարկման վայր	Բայկոնուր
Գործարկման հրթիռ	Սոյուզ[2]
Աշխատանքի ավարտ	1992 փետրվարի 28
Ուղեծրից դուրս գալու ժամկետ	փետրվարի 28, 1992[3]
Զանգված	7350 կգ[4]

Գործիքներ

Գամմա-1

Գամմա-1 աստղադիտակը՝ աստղադիտարանի հիմնական գործիքը, նախագծված էր աշխատելու 50 ՄէՎ - 5 ԳեՎ էներգիայի միջակայքում^[6]։ Աստղադիտակը կազմված էր հակահամընկնման դետեկտորից, թռիչքի կառավարման համակարգից, լայն բացվածքի կայծային խցիկներից, գազի Չերենկովյան հաշվիչից, կալորիմետրից և ստվերային դիմակից։ Ստվերային դիմակի օգտագործումը հնարավորություն տվեց զգալիորեն բարելավել աստղադիտակի անկյունային լուծաչափը, մինչև 5 աղեղի րոպե, ինչը շատ կարևոր էր ԵՏԳ-ի նախորդ գամմա-աստղադիտակի հայտնաբերած մեծ թվով օբյեկտների բնույթը որոշելու համար։ Աստղադիտակն ուներ մոտ 500 սմ² զգայուն տարածք, որը զգալիորեն ավելի մեծ էր, քան Եվրոպական տիեզերական գործակալության նախկին գործիքը Կոս-Բ աստղադիտակում։ Արբանյակի արձակումից անմիջապես հետո պարզ դարձավ, որ գամմա-ճառագայթային աստղադիտակի կայծային խցիկի բարձր լարման մատակարարումը չի աշխատում, ինչը աղետալի ազդեցություն ունեցավ աստղադիտակի լուսանկարման հնարավորությունների վրա։ Այս տարբերակում Գամմա-1 գամմա աստղադիտակը չի կարողացել ապահովել այն գիտական ​​արդյունքը, որի վրա հույս ունեին նրա ստեղծողները։ Գամմա-1 աստղադիտակի միջոցով իրականացված դիտարկումների հիմնական մասը ծախսվել է պարբերական գամմա-ճառագայթների աղբյուրների վրա՝ Վելա, Կրաբ, Գեմինգա պուլսարներ^[7], և արևային բռնկումների ուսումնասիրության վրա։ Գամմա-ճառագայթների աստղադիտակի աստղային սենսորը պատրաստվել էր Լեհաստանի Գիտությունների ակադեմիայի գիտնականների կողմից։

Սկավառակ-Մ

Սկավառակ-Մ աստղադիտակը մշակվել էր Յոֆեյի անվան ֆիզիկատեխնիկական ինստիտուտի կողմից և նախատեսված էր ստանալ երկնքի պատկերներ 0,1-8 ՄէՎ էներգիայի միջակայքում։ Աստղադիտակն աշխատում էր կոդավորվող ապերտուրայի սկզբունքով, այսինքն՝ այն վերակառուցում էր երկնքի պատկերը աստղադիտակի դիմակի ստվերով դիրքային զգայուն դետեկտորի վրա։ Գործիքը խափանվեց արձակումից կարճ ժամանակ անց։

Պուլսար X-2

Պուլսար X-2 գործիքը նախագծված էր ռենտգենյան բարստերների, տարբեր տրանզիենտների և պուլսարների դիտարկման համար 2-25 կՎ էներգիայի միջակայքում։ Գործիքը բաղկացած էր չորս նույնական հաշվիչներից՝ յուրաքանչյուրը մոտ 150 սմ² արդյունավետ դիտաչափերով և 10 × 10 աստիճանի տեսադաշտերով, որոնք միմյանցից բաժանված էին մոտ 10 աստիճան անկյան տակ այնպես, որ ընդհանուր տեսադաշտը 30 × 30 աստիճան էր։ Գործիքի անկյունային լուծաչափը մոտ 20 աղեղն րոպե էր պայծառ աղբյուրների համար։ Գործիքը Մոսկվայի ինժեներական ֆիզիկայի ինստիտուտի, ԽՍՀՄ ԳԱ Տիեզերական հետազոտությունների ինստիտուտի և Տիեզերական ճառագայթման հետազոտությունների կենտրոնի (Թուլուզ, Ֆրանսիա) համատեղ մշակումն էր։

Պատմություն

Աստղադիտակը ստեղծման գաղափարը առաջադրվել է 1965 թվականին, որպես խորհրդային «Ամպային տիեզերակայանի» մաս, որը հետագայում վերածվեց է «Բազմամոդուլային ուղեծրային համալիրի» (ԲՈւՀ) նախագծի^[8]։ Երբ Գամմայի վրա աշխատանքը վերջապես սկսվեց 1972 թվականին, նախատեսվում էր ստեղծել Գամմա աստղադիտարան՝ առաջին ԲՈւՀ-ի կազմում, Սալյուտ ծրագրի առաջին տիեզերական կայանի համար^[9]։ Այսպիսով նախատեսվում էր, որ աստղադիտարանի մոդուլը լինելով ստեղծված Պրոգրես տիեզերանավի հենքի վրա, որն իր հերթին հիմնված էր Սոյուզ տիեզերանավի կառուցվածքի վրա, կկցվի ԲՈւՀ-ին։ Սակայն, 1974 թվականին, այն ժամանակ, երբ այն դարձավ Ֆրանսիայի հետ համատեղ նախագիծ, ԲՈւՀ տիեզերակայանի նախագիծը չեղարկվեց, իսկ 1976 թվականի փետրվարին խորհրդային տիեզերական ծրագիրը վերակազմավորվեց։ Երբ 1979 թվականի փետրվարի 16-ին արտոնվեց աստղադիտակի արտադրությունը, խորհրդային տիեզերակայանի մոդուլների պլանները վերամշակվեցին, և նախատեսվեց ուղեծրակայանի վրա տեղադրել ՏԿՍ տիեզերանավի Ֆունկցիոնալ մոդուլի վրա տեղադրված Քվանտ-1 ռենտգենային աստղադիտակը, ի վերջո, այն կիրառվեց Միր ուղեծրակայանի համար։ Այս փոփոխությունների արդյունքում Գամմա աստղադիտարանը վերանախագծվեց որպես առանձին թռչող Գամմա արհեստական արբանյակ։ Այդ ժամանակ աստղադիտակը նախատեսվում էր այն արձակել 1984 թվականին, սակայն փաստացի արձակումը հետաձգվեց մինչև 1990 թվականը։

Տես նաև

• Տիեզերական աստղադիտակ

Ծանոթագրություններ

1. «Gamma». US National Space Science Data Centre. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 12-ին.
2. «NASA – NSSDCA – Spacecraft – Trajectory Details». nssdc.gsfc.nasa.gov. NASA. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 22-ին.
3. https://www.n2yo.com/satellite/?s=20683
4. Darling, David. «Gamma (Soviet orbiting telescope)». www.daviddarling.info. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
5. «The Gamma Satellite». NASA. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 1-ին.
6. Akimov, V. V.; Balebanov, V. M.; Belousov, A. S.; Blokhintsev, I. D.; Veselova, G. V. The gamma-ray telescope Gamma-1 // Space Science Reviews. — Springer, 1988. — Т. 49. — С. 111—124. — Bibcode: 1988SSRv...49..111A
7. Akimov, V. V.; Belaoussov, A. S.; Blokhintsev, I. D. et al. Performance of «Gamma-1» Telescope in Flight // Proceedings of the 22nd International Cosmic Ray Conference. 11-23 August, 1991. Dublin, Ireland. — 1991. — Bibcode: 1991ICRC....2..483A
8. «Gamma». Astronautix.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 2-ին.
9. Portree, David (March 1995). «Mir Hardware Heritage» (PDF). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 24-ին.

Արտաքին հղումներ

• Gamma on the Internet Encyclopedia of Science
• Gamma at Astronautix.com
• Information on the NASA website