Օսմանյան ճարտարապետություն

Օսմանյան ճարտարապետություն, Օսմանյան կայսրության ճարտարապետությունը` ստեղծված Բուրսայում և Ադրիանապոլիսում XV-XVI դարերում։ Օսմանյան կայսրության ճարտարապետության մեջ նկատելի է սելջուկների ճարտարապետության, ինչպես նաև իրանական, բյուզանդական ճարտարապետության ազդեցությունը^[1][2]։ Կոստանդնուպոլսի նվաճումից հետո թուրքերի կողմից նկատելի է մամլուքյան ճարտարապետական ավանդույթի ազդեցությունը^[3][4][5]։ Շուրջ 400 տարի բյուզանդական եկեղեցիներն ու տաճարները Օսմանյան մզկիթների համար օրինակ են ծառայել^[5]։

Ուլու Ջամի մզկիթի մինարեթը (աշտարակը)

Օսմանցիները ճարտարապետության մեջ բարձր մակարդակի են հասել։ Նրանց կողմից յուրացված հսկայական ներքին տարածքի ստեղծման տեխնիկան` կամարների, գմբեթների, կիսաքանդակների և սյուների օգնությամբ թույլ տվեց ստեղծել գեղագիտական և նրբագեղ ոճ իսլամական ճարտարապետության մեջ։ Եվ մինչ օրս կայսրության նախկին տարածքում կարելի է գտնել Օսմանայան կայսրության ոճով ստեղծված առարկաներ^[6]։

Սելջուկյան ճարտարապետություն

Շեհզադե մզկիթ` Սինան ճարտապետի առաջին նշանակալից աշխատանքը

«Սելջուկյան» հոյակապ ճարտարապետության ձևն ու ոճն իրենց գոյատևման համար ըստ էության պարտական են հայկական ճարտարապետությանը և նրա ստեղծագործողներին։ Բացի այդ, «սելջուկյան» ճարտարապետության մի շարք ձևեր հայկական շինությունների ձևերի ուղղակի վերարտադրությունն էին^[7]։ Դրա հետ մեկտեղ` սելջուկյան շինարարության մեջ ճարտարապետների զգալի մասը ծագումով հայ են եղել։ Սակայն բացի հայկական ազդեցությունից, սելջուկներն իրենց ճարտարապետության մեջ ներառել են նաև իրանական ճարտարապետության տարրեր։ Սելջուկներն իրենց կառույցները հիմնականում կառուցում էին աղյուսից, իսկ ներքին և արտաքին պատերը զարդարվում էին մարմարով, կրաքարով, գիպսով և այլն։ Դեռևս 11-րդ դարում թյուրք-սելջուկները նվաճել էին Փոքր Ասիայի մեծ մասը, նրա տարածքում ստեղծելով մի քանի անկախ էմիրություններ։ Սելջուկյան կառավարիչները դրանից հետո թողել են բազմաթիվ դամբարաններ և մեդրեսեներ, որոնք կառուցվել են այդ վայրերի համար ավանդական ոճով։

Վաղ Օսմանյան ժամանակաշրջան

Սուլթանահմեդ հյուրանոց` նախկին ստամբուլյան բանտ

XIV դարի սկզբին ստեղծվեցին առաջին Օսմանական բեյլիկները։ Այս ժամանակ օսմանական արվեստը նոր գաղափարների փնտրտուքների մեջ էր։ Օսմանների մայրաքաղաք Բուրսայում կառուցվել է սելջուկների առաջին գմբեթավոր մզկիթը` Ուլու Ջամին (1396-1400): Նվաճումների ժամանակ Ստամբուլում կառուցված Բայազիդ II-ի մզկիթը (1501-1506) համարվում է վաղ շրջանի արվեստի ստեղծագործություն։ Այդ ժամանակաշրջանին կարելի է վերագրել Ֆաթիհի (1470), Մահմուդ փաշի (1464) մկզիթները, Թոփքափը ամրոցը (1475-1478):

Դասական ժամանակաշրջան

Օսմանյան ճարտարապետության դասական շրջանը մեծապես կապված է Միմար Սինանի աշխատանքների հետ^[8][9]։ Այս ճարտարապետը կարողացել է միավորել ու ներդաշնակություն ստեղծել տարբեր ճարտարապետական տարրերից ու ազդեցություններից, որոնք ավելի վաղ ընդունվել էին Օսմանյան ճարտարապետության կողմից^[8]։ Սինանի կառուցած մզկիթներում օգտագործվում էին Սուրբ Սոֆիայի ամրոցի գմբեթների նման գմբեթներ, սակայն փոփոխված համամասնությամբ և առանց սյուների, ինչը մեծ պատուհանների հետ տարածքի ներսում շատ լույս է ավելացրել^[8][9]։

Դասական շրջանի մզկիթներում սկսեցին ներառել ներսում գտնվող բակեր։ Օսմանյան ճարտարապետության դասական շրջանի օրինակները բացի Թուրքիայից պահպանվել են նաև Բալկաններում, Հունգարիայում, Եգիպտոսում, Թունիսում, Ալժիրում և Օսմանյան կայսրության նախկին այլ տարածքներում։

Ուշ շրջան

Օսմանյան կայսրության մեջ ճարտարապետության ավարտական շրջանը սկսվել է XX դարում` երիտթուրքերի իշխանության գալուց հետո (1908-1909 թվականներ)։ Այս շրջանը կոչվում էր «Ազգային ճարտարապետական Վերածնունդ»^[10]։ Այս ժամանակաշրջանի ճարտարապետության մեջ սկսեցին կիրառել ժամանակակից շինարարական տեխնոլոգիաներ և նյութեր, ինչպիսիք են երկաթբետոնը, երկաթը, պողպատը և ապակին։ Սկզբում այդ ոճը կոչված էր նպաստելու բազմազգ Օսմանյան կայսրության հայրենասիրությանն ու պատմական ինքնությանը, բայց առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտին, Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծումից հետո, այն ընդունվեց թուրք ազգայնականների կողմից՝ թուրքերի գիտակցության մեջ հայրենասիրության զգացում մտցնելու համար։ Այս դերում, այն շարունակում է ազդել Թուրքիայի հետագա ճարտարապետության վրա։

Այս ոճի ամենավաղ և ամենակարևոր օրինակներից մեկը Ստամբուլի փոստային ծառայության գլխավոր շենքն է (անգլ.՝ Istanbul Central Post Office), որի շինարարությունն ավարտվել է 1909 թվականին^[10]։ Անկարայում այս ոճով ամենավաղ կառույցը Թուրքիայի Հանրապետության Ազգային ժողովի շենքն է (1917 թ.), որտեղ այժմ գտնվում է Անկախության պատերազմի թանգարանը։

Ուլու Ջամի մզկիթ (Բուրսա)

Ծանոթագրություններ

1. Seljuk architecture, Illustrated Dictionary of Historic Architecture, ed. Cyril M. Harris, (Dover Publications, 1977), 485.
2. Architecture(Muhammadan), H. Saladin, Encyclopaedia of Religion and Ethics, Vol.1, Ed. James Hastings and John Alexander, (Charles Scribner’s son, 1908), 753.
3. Necipoğlu, Gülru Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture. Volume 12. — Leiden : E.J. Brill, 1995. — С. 60. — ISBN 978-90-04-10314-6
4. Behrens-Abouseif, Doris Islamic Architecture in Cairo: An Introduction. — Leiden ; New York : E.J. Brill,, 1989. — С. 29. — ISBN 90-04-08677-3
5. Rice, John Gordon; Robert Clifford Ostergren The Europeans: A Geography of People, Culture, and Environment(անգլ.) // The Professional geographer : journal. — Guilford Press, 2005. — Т. 57. — № 4. — ISBN 978-0-89862-272-0. — ISSN 0033-0124.
6. Çevikalp, Mesut (2008 թ․ օգոստոսի 27). «Historian Kiel spends half century tracing history of Ottoman art». Today's Zaman. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
7. А. Л. Якобсон (1983). «Сельджукские отклики на темы армянский средневековой архитектуры» (PDF). № 4 . стр-цы. 126-130. ISSN 0135-0536. Историко-филологический журнал. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
8. Goodwin, Godfrey Sinan: Ottoman Architecture & its Values Today. — London: Saqi Books, 1993. — ISBN 0-86356-172-1
9. Stratton, Arthur Sinan. — New York: Charles Scribner's Sons, 1972. — ISBN 684-12582-X
10. Bozdogan, Sibel Modernism and Nation Building: Turkish Architectural Culture in the Early Republic. — Seattle and London: University of Washington Press, 2001. — ISBN 0-295-98152-0

Արտաքին հղումներ

• Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Թուրքիայի ճարտարապետություն կատեգորիայում։

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Օսմանյան ճարտարապետություն կատեգորիայում։