Տզրուկներ

Տզրուկները (լատին․՝ Hirudinea) օղակավոր որդերի դասին պատկանող կենդանիներ են։ Մեծամասնությունը ապրում է քաղցրահամ ջրերում, սակայն որոշ տեսակներ հարմարվել են նաև ծովային ջրերին։ Ամբողջ աշխարհում հայտնի է մոտ 500 տեսակ տզրուկ։

՞ Տզրուկներ
Տզրուկ
Գիտական դասակարգում
Թագավորություն Կենդանիներ Վերնատիպ Առաջնաբերանայիններ Տիպ Օղակավոր որդեր Ենթադաս Տզրուկներ
Լատիներեն անվանում
Hirudinea
Դասակարգումը Վիքիցեղերում Պատկերներ Վիքիպահեստում

Տզրուկները Հայաստանում

Հայաստանում տզրուկները հիմնականում ապրում են Լոռու, Տավուշի և Արմավիր մարզերի լճերում ու ճահճուտներում։ Հայաստանում հանդիպում են նաև բժշկական տզրուկների դեղատնային և վրացական կամ պարսկական տեսակները։

Ստուգաբանություն

«Տզրուկ» բառը առաջացել է միջնադարյան պարսկերեն tuzurūk բառից։

Կառուցվածք

Կառուցվածքը

Արտաքին կառուցվածք

Տարբեր տեսակների մոտ մարմնի երկարությունը տարբերվում է՝ սկսած մի քանի միլիմետրից մինչև մի քանի տասնյակ սանտիմետր։ Ամենամեծ ներկայացուցիչն է Haementeria ghilianii, որի առանձնյակները հասնում են 45 սմ-ի։ Մարմինը տափակած է մեջքափորային ուղղությամբ։ Նրանք լինում են դարչնագույն, սև կամ կանաչավուն երանգի։

Մարմնի առջևի և հետին մասերում կան ծծաններ։ Առջևի մասը կազմված է թույլ զարգացած գլխային թիակից՝ պրոստոմից և 4-5 մասերի միացումից, իսկ հետինը՝ 7-ից. այդ իսկ պատճառով այն ավելի ուժեղ է։ Առջևի մասի ներքևում գտնվում է բերանը, իսկ հետանցքը գտնվում է հետին ծծանի վրա։ Առջևի մասում են գտնվում նաև 1-5 զույգ աչքեր։

Արտաքին 3-5 սեգմենտներին համապատասխանում է մեկ ներքին սեգմենտ։

Աչքերի քանակն ու տեղակայությունը կախված են տզրուկի տեսակից

Մարմնի խոռոչում գերակշռում է պարենքիման։ Պարենքիմայում սկիզբ են առնում հատուկ անցուղիներ՝ լակուններ, որոնք ցելոմի (մարմնի երկրորդային խոռոչի) մնացորդներն են։

Մաշկ

Մաշկամկանային պարկը բաղկացած է՝ միաշերտ տափակ էպիթելից, որից գոյանում է խիտ, լորձային թաղանթ՝ կուտիկուլան և լավ զարգացած մկաններից։ Կուտիկուլան չունի խոզաններ և պարապոդիումներ։ Այստեղ կան բազմաթիվ գեղձեր, որոնք արտադրում են լորձ։

Ներքին կառուցվածք

Շնչառական օրգաններ

Տզրուկները չունեն հատուկ շնչառական օրգաններ, բացի Branchellion տեսակից։ Այն ունի մարմնի կողքերում տեղադրված տերևանման օրգաններ։

Արյունատար համակարգ

Խոզանավոր տզրուկներն ունեն ցելոմ և նրանից անկախ զարգացած արյունատար համակարգ։

Կնճիթավոր տզրուկների ցելոմի մասնակի ետաճի պատճառով արյունատար համակարգի դերը կատարում է ցելոմի լակունային համակարգը, որը երկրորդային խոռոչի պարկերի, ճեղքերի և խողովակների համակարգ է։

Բարձրակարգ ծնոտավոր տզրուկների մոտ դիտվում է պարենքիմայի ավելի ուժեղ զարգացում և ցելոմային լակունների մեջ գտնվող արյունատար անոթների վերացում։

Մարսողական համակարգ

Մարսողական համակարգը ներկայացված է բերանի անցքով, էկտոդերմային առաջնաղիքով, էնտոդերմային միջնաղիքով, էկտոդերմային ետնաղիքով և հետանցքով։

Մարսողական ուղին սկսվում է բերանով, որն ունի երկու կամ երեք ատամնավոր թերթիկներ։ Բերանի խոռոչ են բացվում բազմաթիվ թքագեղձեր, որոնք երբեմն թույն են արտադրում։ Ըմպանը արյուն ծծելու ժամանակ կատարում է պոմպի դեր։ Կնճիտային տզրուկները կարող են ըմպանը դուրս քաշել, իսկ ծնոտային տզրուկների բերանային խոռոչը ունի երեք շարժուն ծնոտ, որոնք օգնում են մաշկը կտրելուն։ Դրանից հետո գալիս է ստամոքսը, որն ունի մինչև 11 զույգ կողքային պարկեր։

Նյարդային համակարգ

Նյարդային համակարգը նման է անձրևորդերի նյարդային համակարգին։ Կազմված է երկու վերկլանային նյարդային հանգույցներից (որոնք կոչվում են նաև գլխուղեղ), նրանց միացած վերկլանային հանգույցի կարճ թելիկներից և որովայնային շղթայից, որում կա մոտ 20 հանգույց։ Գլխուղեղը կառավարում է ըմպանն ու զգայական օրգանները, իսկ որովայնային շղթայի ամեն հանգույցից երկու զույգ նյարդ են դուրս գալիս, որոնք կառավարում են իրենց պատկանող մարմնի մասերը։ Աղիների ներքևի պատն ունի հատուկ երկարավուն նյարդ, որը ճյուղավորվում է դեպի դրա կույր պարկերը։

Արտաթորության համակարգը

Արտաթորության օրգաններ կան գրեթե բոլոր հատվածներում և ներկայացված են զույգ փոփոխված մետանեֆրիդներով։

Բազմացումը

Տզրուկները հերմաֆրոդիտ են, բազմանում են սեռական ճանապարհով։ Զուգավորմանը մասնակցում է երկու առանձնյակ։

Սննդառությունը

Խխունջի վրա հարձակող տզրուկ

Տզրուկները սնվում են ողնաշարավորների, փափկամարմինների, որդերի և այլ կենդանիների արյունով։ Հանդիպում են նաև գիշատիչ տզրուկներ, որոնք ո՛չ թե արյունն են խմում, այլ կլանում են որսը ամբողջությամբ։ Տզրուկի աղիքներում արյունը շատ դանդաղ է մարսվում. այդ պատճառով լավ սնվելուց հետո տզրուկը կարող է մնալ առանց սնունդ շատ երկար՝ մինչև մեկ ու կես տարի։

Շարժումը

Տզրուկները իրենց մարմնի երկու ծայրերին ծծաններ ունեն։ Դրանցով նրանք կարողանում են կպնել ստորջրյա առարկաների։ Մի ծայրով կպնելուց հետո՝ տզրուկը իր մարմնի մյուս մասը շրջում է վերևով և արդեն այդ ծայրով կպչում այլ մարմնի ու այդպես շարունակ։

Դասակարգումը

Դասն ընդգրկում է երեք կարգ՝

• Խոզանավոր տզրուկներ (Acanthobdellida)
• Կնճիթավոր տզրուկներ (Arhynchobdellida)
• Ծնոտավոր տզրուկներ (Rhynchobdellida)

Տզրուկաբուժություն

Տզրուկները դրվում են միանգամից մարդու մարմնի վրա՝ հատուկ մշակված սխեմայով։ Տեղի որոշումը կախված է տարբեր գործոններից՝ հիվանդությամբ, դրա աստիճանով, հիվանդի վիճակով և այլն։ Ծծելու գործընթացը ձգվում է 10-15 րոպեից մինչև մեկ ժամ։ Դրանից հետո տզրուկն ինքնաբերաբար պետք է պոկվի։ Եթե դա տեղի չի ունենում, ապա պետք է տզրուկի գլխին սպիրտով կամ յոդով թրջված բամբակ դնել, իսկ նրա պոկվելուց հետո՝ վերքի վրա դնել մանրէազերծված վիրակապ։ Վերքը կարող է արյունահոսել 6-24 ժամ, երբեմն՝ ավել։

Տզրուկներով բուժման արդյունքը կախված է մի քանի գործոնից՝

• Արյունահոսությամբ(10-15 մլ արյուն ամեն տզրուկին՝ կախված չափից և դնելու երկարությունից)
• Տզրուկի թքի կենսաբանական ակտիվ նյութերի ազդեցությամբ
• Կծելու վրա օրգանիզմի պատասխան ռեակցիաներով

Մի քանի կանոն՝

• Կուշտ տզրուկներին պետք է ոչնչացնել և չի կարելի կրկին օգտագործել։
• Տզրուկներով ինքնաբուժում չի թույլատրվում։
• Տզրուկին մարդու մարմնին պետք է կպցնի բուժաշխատողը՝ տեղը որոշելուց հետո։

Պահպանումը

Տնային պայմաններում կամ բժշկական հաստատություններում տզրուկները պահպանվում են ապակյա 3-լիտրանոց տարաներում՝ ամեն մեկում ոչ ավել, քան 30 հատ։ Անոթը պետք է լցված լինի 2/3 չափով՝ մեկ օր պահված սովորական ջրով՝ սենյակային ջերմաստիճանում։ Չի կարելի օգտագործել եռացրած կամ հանքային ջուր։ Տարան վերևից փակվում է կտորով և ամրացվում ռետինե լարով, քանի որ տզրուկները կարող են փախչել։ Տարան պետք է դնել լուսավոր սենյակում, բայց ոչ ուղիղ արևի լույսի տակ։ Չի կարելի այն դնել սառնարան։ Ջուրը պետք է շաբաթը երկու անգամ փոխել։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տզրուկներ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տզրուկներ» հոդվածին։