Վաղ միջնադարի հայկական կրթություն, հայկական մշակույթի հիմնաստեղծ ճյուղը պատմական հայրենիքում 4-8-րդ դարերում։
Քրիստոնեության ընդունումից հետո Մեծ Հայքում և Փոքր Հայքում ոչ միայն տեղի են ունենում փոփոխություններ՝ կապված դավանաբանական հարցերի հետ (զրադաշտականությունից անցում միաստվածության), այլև ստրկատիրությունից անցում է կատարվում ավատատիրությանը։ Ավատատիրական կարգերի հաստատմամբ զարկ է տրվում նոր ամրոցների և բերդերի կառուցմանը, քաղաքների և այլ բնակավայրերի հիմնադրմանը, հների զարգացմանը։ Սկիզբ է դրվում եկեղեցաշինությանը. մի կողմից մեհյանները վերածվում են քրիստոնեական վանքերի, մյուս կողմից կառուցվում են նոր կառույցներ։ Այս ամենը նպաստում է ոչ միայն ճարտարապետության և կերպարվեստի, այլև ամբողջ մշակույթի զարգացմանը, որը կապված էր հայ գրերի գյուտի հետ։ Հետագա տարիներին կրթության և գիտության զարգացումը տեղի էր ունենում ոչ թե հունարենով, պարսկերենով կամ արամեերենով ինչպես անտիկ շրջանում, այլ հայերենով[1]։
Անվանում
Միջնադարի հայոց դպրոցների տեսակները որոշվում էին՝ վանական, եկեղեցական, հասարակական, պետական, տնային կամ մասնավոր անուններով, որոնցից առավել տարածված էին առաջինները։ Վանքերը պատրաստել են բացի հոգևորականներից նաև գիտության, գրականության, երաժշտության և նկարչության բնագավառների մարդիկ[1]: 4-րդ դարում պատմական կարևոր անցքերի տեղի ունենալու հետևանքով Հայկական լեռնաշխարհում վաղ միջնադարի սկիզբ է համարվում ոչ թե 5-րդ դարի ավարտը, այլ 4-րդ դարի սկիզբը, և դրանով պայմանավորված առաջանում է նաև վաղ միջնադարի մշակույթը՝ անցում կատարելով անտիկ շրջանից։
Ոսկեդարի հայ թարգմանիչները «դպրոց» եզրույթի փոխարեն գործածում է նաև դպրանոց, դպրոցատուն և դպրատուն եզրույթները, իսկ ուսուցչին նույն թարգմանիչը անվանում է «ուղղիչ դպրանոցի», այսինքն՝ դպրոցի ուսուցիչ:
Պատմութուն
5-րդ դարի սկզբին հայոց գրերի ստեղծումը մեծապես խթանեց հայոց մշակույթի զարգացմանը: Մեսրոպ Մաշտոցը և Սահակ Պարթևը բացեցին դպրոցներ՝ նոր այբուբենով մանուկներին «թարգմանելու և սովորեցնելու» համար[2]: Ի տարբերություն հեթանոսության շրջանի, մեհենագրերի կիրառությունը կենտրոնացած էր միայն մեհյաններում և տաճարներում, ապա քրիստոնեության տարածման համար հայ առաքելական եկեղեցին խրախուսեց կրթությունը ժողովրդական լայն զանգվածներին, որով և դարաշրջանը հայտնի է որպես «ոսկեդար»:
Մայրաքաղաք Վաղարշապատի հայկական դպրոցից հետո (405-510) առաջինը հայկական դպրոց է բացվում Արցախում՝ Ամարասի վանքում, որին հաջորդում են «թարգմանչաց վանքերի և եկեղեցիների» բացումը ամբողջ Հայաստանում։ Եկեղեցու ուղիղ մասնակցությունը դպրոցական կյանքին ակնհայտ էր տարբեր եկեղեցական ժողովների ժամանակ ընդունված կանոններից ելնելով։ Օրինակ, 365 թվականին Աշտիշատի ժողովի կողմից ընդունված 6-րդ կանոնի համաձայն մեծերը` կրտսերների, իսկ ուսուցիչները` աշակերտների նկատմամբ պետք է լինեին խիստ պատասխանատու, ուշադիր և հագատար: 648 թվականին, Դվինի ժողովում ընդունված Դ. և Ե. կանոնների մեջ հրահանգվում է թեմերի, վանքերի ու անապատների գլուխ կանգնած եպիսկոպոսներին ու վարդապետներին, որ սրանք մշտապես հետևեն կրթության գործին:
Սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի հետ Մաշտոցն ու Պարթևը հայկական դպրոցներ բացեցին նաև Կարինում և Դերջանում (Բարձր Հայք), որոնք Ծոփքի և Աղձնիքի հետ միասին անցել էին Հռոմեական (Բյուզանդական) կայսրությանը 387 թվականից՝ Հայաստանի առաջին բաժանումից հետո[2]։
Մեծ թվով հայ երիտասարդներ ուղարկվում էին սովորելու հունական և ասորական կրթական կենտրոններում, որոնք վերադառնալուց հետո վարում էին ուսուցչական գործունեություն: Այդ քաղաքականությունը շարունակվեց պետականության անկումից հետո: Դպրոցները գործում էին գրեթե բոլոր գավառներում: Կրթությանը մեծ հարված հասցրեց արաբական տիրապետությունը, որի արդյունքում շատ դպրոցներ փակվեցին, և մշակութային կյանքն էական անկում ապրեց:
Դասավանդում
Վաղարշապատի դպրոցը հատկապես ծաղկում է ապրել Ղազար Փարպեցու ուսումնապետության ժամանակ։ Հատուկ ուշադրություն է նվիրվել սաների ֆիզիկական դաստիարակությանը (մարզանք, խաղ, ձիավարժություն, զինավարժություն և այլն)։ Դպրոցներում, որոնք հայտնի էին «մեսրոպյան» անվամբ, դասավանդվել են հայոց լեզու, երաժշտություն, գրչության արվեստ, կրոնական և աշխարհիկ առարկաներ և այլն։ Մեսրոպյան դպրոցներից մի քանիսը վերաճեցին համալսարանների, նույն սկզբունքներով հիմնվեցին նոր համալսարաններ։ Նոր շրջանում՝ 19-րդ դարում, Հայաստանում և հայկական գաղթավայրերում, ինչպես և այժմ Սփյուռքում մի շարք հայկական դպրոցների տրվել է «Մեսրոպյան վարժարան» անունը։
Դպրոցներում դասավանդվում էր ոչ միայն մայրենի լեզու, այլև թվաբանություն, որոնք հիմնված էին հայերենի այբուբենի և թվային համակարգի վրա, իսկ առավել զարգացած կենտրոններում դասավանդվում էին իմաստասիրություն, գրականություն, երգեցողություն և այլն։ Անանիա Շիրակացին ստեղծեց հայ աշխարհիկ առաջին գիտական դասագիրքը՝ «Քննիկոն»-ը, ուր զետեղված են «Յոթ ազատ արվեստները»։ Կաթողիկոսարանը ժամանակին դասագիրքն արգելել է աշխարհիկ բովանդակության համար։ 400 տարի անց Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, ձեռք բերելով «Քննիկոն»-ի մեկ օրինակ, դրանով դասավանդել է Սանահինի և Բջնիի դպրոցներում։
Գործել են նաև որոշակի թեքումով դպրոցներ։ Եթե Վաղարշապատի մայր վարժարանը բազմաճյուղ էր և մի քանի մասնագիտություն էր ուսուցանում, ապա Սյունյաց դպրոցին տրված էր թարգմանիչներ, Արշարունյաց դպրոցին՝ գրիչներ պատրաստելու մենաշնորհ։ Դպրոց-վարդապետարաններից առավել նշանավոր էին Արշարունյաց դպրոցները, որոնք շարունակել են գործել նաև զարգացած միջնադարում։ Խոշոր դպրոցները միաժամանակ եղել են գրչության կենտրոններ և ունեցել ձեռագրատներ։ Երբ եռյակ գիտությունների ուսումնառության համար արդեն թարգմանվել էին քերականական, ճարտասանական և փիլիսոփայական մի շարք գրքեր, Դավիթ Անհաղթը, որպես արտաքին կամ աշխարհիկ գիտությունների դասընթաց, առաջարկեց քառյակ գիտությունների (թվաբանություն, երկրաչափություն, աստղագիտություն և երաժշտություն) ուսուցում բարձր տիպի դպրոցներում։
Վաղ միջնադարյան հայ գիտնականներից հայտնի են ոչ միայն Մաշտոցի աշակերտները, որոնք մեծամասամբ պատմիչներ և թարգմանիչներ էին, այլև փիլիսոփա Դավիթ Անհաղթը, աստվածաբան Հովհան Օձնեցին, մաթեմատիկոս Անանիա Շիրակացին, իմաստասեր Ստեփանոս Սյունեցին, որոնք ծաղկեցրել են իրենց ժամանկի գիտությունն ու արվեստը, թողել են գրական խոշոր ժառանգություններ[1]: Անանիա Շիրակացին աշխատել է գիտական, մանկավարժական հիմնավորում տալ երեխային 7 տարեկանից դպրոց գնալու անհրաժեշտության վերաբերյալ։ Սա ղեկավարում էր երեխայի ֆիզիկականի և հոգեկանի զարգացման,օբյեկտիվ կերպով հաշվի էր առնում այն տվյալները, որ երեխաները ցուցաբերում են 7 տարեկան հասակում:
Ծանոթագրություններ
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
