Մեծ մողոլների կայսրություն

Մեծ մողոլների կայսրություն (ուրդու՝ مغلیہ سلطنت‎ - Mug̱ẖliyah Salṭanat, ինքնանվանում՝ պարս.՝ گورکانیان - Gurkâniyân), վաղ ժամանակակից կայսրություն Հարավային Ասիայում^[3]։ Իր գոյատևման երկու դարերի ընթացքում կայսրությունը ձգվում էր Ինդոսի ավազանից արևմուտքից հյուսիսային Աֆղանստան հյուսիս արևմուտքումից և Կաշմիր հյուսիսից ներկայիս Ասսամի ու Բանգլադեշի բարձրավանդակ դեպի արևելք և Հարավային Հնդկաստանի Դեկանի սարահարթ^[4]։ Իր հզորության գագաթնակետին, այն Հարավային Ասիայի պատմության ամենախոշոր կայսրություններից մեկն էր^[5]։

Մեծ մողոլների կայսրություն

Քարտեզ
(1700)
Ընդհանուր տեղեկանք
Մայրաքաղաք	Ագրա (1526–1540; 1555–1571; 1598–1648) Ֆատեհպուր-Սիկրի (1571–1585) Լահոր (May 1586 – 1598) Շահջանաբադ, Դելի (1648–1857)
Լեզու	պարսկերեն (պաշտոնական և արքունիքի լեզու)[1] արաբերեն (կրոնական ծիսակատարությունների համար) Չագաթայ թուրքերեն (միայն սկզբում) Ուրդու (վերին խավի լեզու, հետագայում տրվեց պաշտոնական կարգավիճակ)[2] Հարավային Ասիայի այլ լեզուներ
Կրոն	Սուննի իսլամ (Հանաֆիական մազհաբ) (1526–1857) Դին-ի Իլլահի (1582–1605)

Մողոլների կայսրությունը համարվում է հիմնադրված 1526 թվականին Զահիրեդդին Մուհամմեդ Բաբուրի կողմից, ով ցեղապետ էր ներկայիս Ուզբեկստանից և նաև գործունեություն է ծավալել հարևան Սեֆյանների և Օսմանյան կայսրություններում^[6]` պարտության մատնելով Դելիի սուլթան Իբրահիմ Լոդիին Պանիպատի առաջին ճակատամարտում։ Այնուամենայնիվ Մողոլների կայսրության ձևավորման տարեթիվ շատ ժամանակ նշվում է 1600 թվականը, Բաբուրի թոռ Աքբար Մեծի կառավարման ժամանակաշրջանը^[7]։ Կայսրեական ձևաչափը պահպանվեց մինչև 1720 թվականը վերջին մեծ կայսր Աուրանգզեբի մահից շատ ժամանակ չանցած^[8][9], ում կառավարման օրոք կայսրությունը հասել էր իր հզորության գագաթնակետին։ Կայսրությունն արագորեն մասնատվեց և փոքրացավ Հին Դելիի շուրջ, այդ ժամանակ Բրիտանական արևելահնդկական ընկերությունը սկսեց վերահսկել Հնդկաստանի մեծ մասը։ Կայսրությունը պաշտոնապես փլուզվեց Բրիտանական Հնդկաստանի կողմից 1857 թվականի Հնդկական ժողովրդական ապստամբությունից հետո։

Մողոլների օրոք ձևավորվեց հզոր ռազմական ներուժ^[10][11][12], այն մեծ մասամբ չճնշեց մշակույթներին և ժողովուրներին իր տիրապետության ներքո, բայց ներմուծեց նոր վարչական համակարգ^[13][14] և տարանջատեց ղեկավարող էլիտային` բերելով ավելի արդյունավետ, կենտրոնացված և կարգավորված կառավարում^[15]։ Երկարաժամկետ խաղաղության պահպանումը կայսրությունում 17-րդ դարում բերեց Հնկաստանի տնտեսության բուռն զարգացման^[16]։ Կայսրության եկամտի հիմնական աղբյուրը գյուղատնտեսական հարկերն էին, որը ներմուծել էր Աքբար կայսրը^[17][18]։ Մողոլական Հնդկաստանը նաև դարձավ համաշխարհային առաջատար արդյունաբերական արտադրանքի^[19] մասով, ում բաժին էր ընկնում համաշխարհային արդյունաբերության 25%-ը մինչև 18-րդ դարը^[20]։ Եվրոպական ներկայության աճը Հնդկական օվկիանոսում և նրա աճող պահանջարկը հնդկական արտադրանքի նկատմամբ բերեց մողոլ կառավարիչների հարստեցմանը^[21]։

Ծանոթագրություններ

1. Conan, 2007, էջ 235
2. «Islam: Mughal Empire (1500s, 1600s)». BBC. 2009 թ․ սեպտեմբերի 7. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 13-ին.
3. Richards, John F. (1995), The Mughal Empire, Cambridge University Press, էջ 2, ISBN 978-0-521-56603-2 Quote: "Although the first two Timurid emperors and many of their noblemen were recent migrants to the subcontinent, the dynasty and the empire itself became indisputably Indian. The interests and futures of all concerned were in India, not in ancestral homelands in the Middle East or Central Asia. Furthermore, the Mughal Empire emerged from the Indian historical experience. It was the end product of a millennium of Muslim conquest, colonization, and state-building in the Indian subcontinent."
4. Stein, Burton (2010), A History of India, John Wiley & Sons, էջեր 159–, ISBN 978-1-4443-2351-1 Quote: "The realm so defined and governed was a vast territory of some 750,000 square miles, ranging from the frontier with Central Asia in northern Afghanistan to the northern uplands of the Deccan plateau, and from the Indus basin on the west to the Assamese highlands in the east."
5. Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (December 2006). «East-West Orientation of Historical Empires». Journal of World-Systems Research. 12 (2): 223. ISSN 1076-156X. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
6. Gilbert, Marc Jason (2017), South Asia in World History, Oxford University Press, էջեր 75–, ISBN 978-0-19-066137-3 Quote: "Babur then adroitly gave the Ottomans his promise not to attack them in return for their military aid, which he received in the form of the newest of battlefield inventions, the matchlock gun and cast cannons, as well as instructors to train his men to use them."
7. Stein, Burton (2010), A History of India, John Wiley & Sons, էջեր 159–, ISBN 978-1-4443-2351-1 Quote: "Another possible date for the beginning of the Mughal regime is 1600, when the institutions that defined the regime were set firmly in place and when the heartland of the empire was defined; both of these were the accomplishment of Babur’s grandson Akbar."
8. Stein, Burton (2010), A History of India, John Wiley & Sons, էջեր 159–, ISBN 978-1-4443-2351-1 Quote: "The imperial career of the Mughal house is conventionally reckoned to have ended in 1707 when the emperor Aurangzeb, a fifth-generation descendant of Babur, died. His fifty-year reign began in 1658 with the Mughal state seeming as strong as ever or even stronger. But in Aurangzeb’s later years the state was brought to the brink of destruction, over which it toppled within a decade and a half after his death; by 1720 imperial Mughal rule was largely finished and an epoch of two imperial centuries had closed."
9. Richards, John F. (1995), The Mughal Empire, Cambridge University Press, էջ xv, ISBN 978-0-521-56603-2 Quote: "By the latter date (1720) the essential structure of the centralized state was disintegrated beyond repair."
10. Stein, Burton (2010), A History of India, John Wiley & Sons, էջեր 159–, ISBN 978-1-4443-2351-1 Quote: "The vaunting of such progenitors pointed up the central character of the Mughal regime as a warrior state: it was born in war and it was sustained by war until the eighteenth century, when warfare destroyed it."
11. Robb, Peter (2011), A History of India, Macmillan, էջեր 108–, ISBN 978-0-230-34549-2(չաշխատող հղում) Quote: "The Mughal state was geared for war, and succeeded while it won its battles. It controlled territory partly through its network of strongholds, from its fortified capitals in Agra, Delhi or Lahore, which defined its heartlands, to the converted and expanded forts of Rajasthan and the Deccan. The emperors' will was frequently enforced in battle. Hundreds of army scouts were an important source of information. But the empire's administrative structure too was defined by and directed at war. Local military checkpoints or thanas kept order. Directly appointed imperial military and civil commanders (faujdars) controlled the cavalry and infantry, or the administration, in each region. The peasantry in turn were often armed, able to provide supporters for regional powers, and liable to rebellion on their own account: continual pacification was required of the rulers."
12. Gilbert, Marc Jason (2017), South Asia in World History, Oxford University Press, էջեր 75–, ISBN 978-0-19-066137-3 Quote: "With Safavid and Ottoman aid, the Mughals would soon join these two powers in a triumvirate of warrior-driven, expansionist, and both militarily and bureaucratically efficient early modern states, now often called "gunpowder empires" due to their common proficiency is using such weapons to conquer lands they sought to control."
13. Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Press, էջեր 115–, ISBN 978-0-521-80904-7
14. Robb, Peter (2011), A History of India, Macmillan, էջեր 99–100, ISBN 978-0-230-34549-2(չաշխատող հղում)
15. Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Press, էջեր 152–, ISBN 978-0-521-80904-7, Արխիվացված օրիգինալից 22 September 2023-ին, Վերցված է 15 July 2019-ին
16. Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Press, էջեր 152–, ISBN 978-0-521-80904-7 Quote: "Above all, the long period of relative peace ushered in by Akbar's power, and maintained by his successors, contributed to India's economic expansion."
17. Stein, Burton (2010), A History of India, John Wiley & Sons, էջեր 164–, ISBN 978-1-4443-2351-1, Արխիվացված օրիգինալից 22 September 2023-ին, Վերցված է 15 July 2019-ին Quote: "The resource base of Akbar's new order was land revenue"
18. Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Press, էջեր 158–, ISBN 978-0-521-80904-7, Արխիվացված օրիգինալից 22 September 2023-ին, Վերցված է 15 July 2019-ին Quote: "The Mughal empire was based in the interior of a large land-mass and derived the vast majority of its revenues from agriculture."
19. Parthasarathi, Prasannan (2011), Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850, Cambridge University Press, էջ 2, ISBN 978-1-139-49889-0
20. Jeffrey G. Williamson & David Clingingsmith, India's Deindustrialization in the 18th and 19th Centuries Արխիվացված 29 Մարտ 2017 Wayback Machine, Global Economic History Network, London School of Economics
21. Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Press, էջեր 186–, ISBN 978-0-521-80904-7 Quote: "As the European presence in India grew, their demands for Indian goods and trading rights increased, thus bringing even greater wealth to the already flush Indian courts."

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մեծ մողոլների կայսրություն» հոդվածին։