Ղազախ

Կողթ, Քասաղ, այժմ կոչվում է Ղազախ (ադրբ.՝ Qazax), քաղաք ներկայիս Ադրբեջանական Հանրապետությունում, Ղազախի շրջանի վարչական կենտրոն։ Գտնվում է Աղստև գետի աջ ափին՝ ծովի մակերևույթից 350-390 մետր բարձրության վրա, արգավանդ դաշտավայրում^[1]։ Բնակչությունը՝ ▲28 000 մարդ (2019)։

Ղազախ(Kasack) 1921-1923 թվականներին եղել է Հայկական ԽՍՀ կազմում

Կողթ (այլ կիրառումներ) Ղազախ (այլ կիրառումներ)

Քաղաք
Կողթ
ադրբ.՝ Qazax
Սուրբ Վարդան հայկական եկեղեցին Ղազախում
Երկիր	Ադրբեջան
Շրջան	Ղազախի շրջան
Համայնք	Ղազախի շրջան, Ղազախի գավառ և Q121781823?
Քաղաքապետ	Ռաուֆ Հուսեյնով
Հիմնադրված է	1930 թ.
Մակերես	10 կմ²
ԲԾՄ	381±1 մետր
Պաշտոնական լեզու	Ադրբեջաներեն
Բնակչություն	▲28 000 մարդ (2019)
Կրոնական կազմ	Շիա իսլամ
Ժամային գոտի	UTC+4, ամառը UTC+5
Հեռախոսային կոդ	+994 279
Փոստային ինդեքս	AZ 3500
Փոստային դասիչ	AZ 3500
Ավտոմոբիլային կոդ	35 AZ
Ղազախ (Ադրբեջան)
Ղազախ Վիքիպահեստում

Բնակչություն

Տարի	Բնակչություն
1897	1769 մարդ	[2]
1926	2990 մարդ	[3]
1939	6590 մարդ	[4]
1959	9221 մարդ	[5]
1970	13 087 մարդ	[6]
1979	15 585 մարդ	[7]
1989	19 045 մարդ	[8]
2010	20 900 մարդ
2019	28 000 մարդ

Հայերը Ղազախում

Հայերն այստեղ բնակություն են հաստատել քաղաքի հիմնադրման հենց սկզբից^[1]։ Իբրև փոստային կայարան՝ Ղազախը վաճառական տարրի համար նկատվել է հարմար գործատեղի. արդեն 1885 թվականին, հանձինս հիշյալ բնագավառի գործավորների, նրանց մի նշանակալի մասը հայեր էին^[9]։

Նորաբնակների թվում կային և՛ քաղաքացիներ և՛ գյուղացիներ.

Ժողովուրդը մեծաւ մասամբ, Շուշուց և մօտակայ գիւղօրայքից են վերաբնակուած և պարապում են զանազան արհեստներով և վաճառականութեամբ[10]

1905 թվականին Ղազախի բնակչությունը կազմել է 3380 շունչ (հիմնականում՝ թուրքեր, ապա՝ հայեր, ավելի քիչ ռուսներ)^[11]։

Պատմություն

Արդեն 1883 թվականին բնակավայրին շնորհվել էր քաղաքի կարգավիճակ^[12], սակայն այլ վկայության համաձայն Ղազախը քաղաքի կարգավիճակ ստացել էր 1909 թվականին^[13]։ Մինչ քաղաքի հիմնադրումը, գավառի վարչանիստը Դաղ-Քյասաման գյուղն էր^[1]։

Սակայն սկզբնական շրջանում Ղազախի զարգացման հեռանկարի նկատմամբ մամուլում թերահավատություն է արտահայտվել։ Այդպես «Արձագանք»-ը 1886 թվականին գրում է.

Մի քանի տարի է միայն, որ այս քաղաքը հիմնարկուել է և հետզհետէ վայելուչ տներ և խանութներ բազմանում են. բայց հազիւ թէ այս նոր քաղաքը կարողանայ հաստատուն ապագայ ունենալ. որովհետև ամառնային սաստիկ տաք օդն և վատառողջ ջուրը մի օր կարող են սորան ևս Ջվանշիրի գաւառի Թառթառ աւանի վիճակին հասցնել«Արձագանք», 1886, N 12, էջ 162

1880 թվականի դեկտեմբերի 11-ին Կովկասի փոխարքայի հրամանագրով Աղստև գետի աջ ափին 356 դեսյատին 490 քառ. սաժեն արքունի հողատարածք է հատկացվում քաղաքի կառուցապատման համար^[14]։

Դիլիջան փոխադրվելու բնակիչների մտադրությունը կանխելու նպատակով կառավարությունը 1897 թվականին ծրագրել էր խողովակաշարերով ջուր հասցնել Ղազախ^[15]։ Նախագծի իրականացումը (ջուրը բնակավայր էր հասցվել 11 վերստ հեռավորությունից) համայնքի վրա նստել էր 23.000 ռուբլի^[11]։

1905 թվականին ականատեսը գրել է.

Ներկայումս Ղազախը բաժանված է 26 թաղամասերի, որոնք էլ բաղկացած են 276 տեղամասերից։ Դրանցից 156-ը դեռևս ավարտված չեն։ Ղազախում կառույցների մեծամասնությունը քարից են, միահարկ, քաղաքային տիպի։ Առկա են ուղղափառ և հայ-գրիգորյանական եկեղեցիներ և մուսուլմանական մզկիթ։ Քաղաքի կենտրոնում տեղադրված է շուկայի հրապարակը՝ շրջապատված առևտրական կրպակների շարքերով...[16]

Հայտնի է, որ 1905 թվականին ազգությամբ գերմանացի գավառապետ Առնոլդը «...որպէս նախանձախնդիր անձն քաղաքի առաջադիմութեան և լուսաւորութեան, դատարկ գետինների վաճառումով աշխատում է հարստացնել քաղաքը»^[17]։

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհանրումների ժամանակ ղազախաբնակ հայերն չարաչար պատժվում են՝ կորցնելով այն ամենը, ինչ ունեին։ Թուրքերը հրդեհում են Ջաղեթյանցի, Մելիք-Իսրայելյանի, Գուլումյանի, Խաչատրյանի և այլոց տները, թալանում և ավերում եկեղեցին ու դպրոցը։ Փախչելով Թիֆլիս և մերձակա հայաբնակ գյուղեր՝ հայ բնակիչները հազիվ կարողանում են ազատել իրենց կյանքը^[18]։

Ծանոթագրություններ

1. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 446
2. Russian Empire census
3. 1926 Soviet census
4. 1939 Soviet census
5. 1959 Soviet census
6. 1970 Soviet census
7. Перепись населения СССР (1979)
8. Перепись населения СССР (1989)
9. «Նոր-Դար», 1885, N 58, էջ 1.

   «Բնակչաց մեծամասնությունը կազմում են շատ կողմերից եկած հայ և օտար վաճառականներ...»

10. «Արձագանք», 1897, N 35, էջ 3։
11. “Кавказ, Тифлис, 1905, N 24, с. 3
12. «Նոր-Դար», 1886, N 208
13. Азербайджанская ССР. Административно-территориальное деление, Баку, 1979, с. 9
14. “Кавказ, Тифлис, 1905, N 24, էջ 3
15. «Նոր-Դար», 1887, N 53, էջ 1
16. “Кавказ, Тифлис, 1905, N 24, с. 3.: Բնագրում՝ “Въ настоящее время Казахъ разбитъ на 26 кварталовъ, въ которыхъ состоитъ 276 участковъ, изъ незастроенныхъ осталосъ всего 156. Большинство построекъ въ Казахе каменныя, одноэтажныя, городского типа. Имеются православная и армяно-григорианския церкви и магометанская мечетъ. Посреди города расположена базарная площадь, окруженная торговыми рядами лавокъ
17. Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1254, թ. 1
18. Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումները Կովկասում (1905-1906 թ.), Երևան, 1907, էջ 360