Հովհաննես Մաղաքյան

Մաղաքյան Գևորգի Հովհաննես (Իվան) (ռուս.՝ Иван Георгиевич Магакьян, մարտի 24 (ապրիլի 6), 1914^[1], Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն^[2] - փետրվարի 14, 1982(1982-02-14), Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ), հայ խորհրդային երկրաբան, Երկրաբանա-հանքաբանական գիտությունների դոկտոր (1948), ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1948), պրոֆեսոր (1949), ՀԽՍՀ գիտությունների և տեխնիկայի վաստակավոր գործիչ (1961)^[3], Ստալինյան 2-րդ աստիճանի (1950), ՀԽՍՀ Պետական մրցանակի (1976) դափնեկիր, ՀԽՍՀ վաստակավոր երկրաբան։

Վիքիպեդիայում կան հոդվածներ Մաղաքյան ազգանունով այլ մարդկանց մասին։

Հովհաննես Մաղաքյան
Ծնվել է	մարտի 24 (ապրիլի 6), 1914[1] Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն[2]
Մահացել է	փետրվարի 14, 1982(1982-02-14) (67 տարեկան) Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ
Ազգություն	հայ
Մասնագիտություն	երկրաբան և համալսարանի դասախոս
Հաստատություն(ներ)	ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիա[1], Սանկտ Պետերբուրգի պետական լեռնահանքային ինստիտուտ[1], ՀՀ ԳԱԱ Երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտ[1] և Երևանի պետական համալսարան[1]
Գործունեության ոլորտ	Մետաղածնություն
Անդամակցություն	ՀՀ ԳԱԱ[1]
Ալմա մատեր	Սանկտ Պետերբուրգի պետական լեռնահանքային ինստիտուտ
Կոչում	ակադեմիկոս[1] և պրոֆեսոր[1]
Գիտական աստիճան	Երկրաբանա-հանքաբանական գիտությունների դոկտոր
Գիտական ղեկավար	Ալեքսանդր Զավարիցկի
Պարգևներ	ՀԽՍՀ պետական մրցանակ և ՀԽՍՀ վաստակավոր երկրաբան

Հիմնական աշխատությունները վերաբերում են մետաղածնության, մետաղային հանքավայրերի ու ֆորմացիաների, միներալոգիայի, երկրաքիմիայի ու միներագրաֆիայի հարցերին։ Մետաղային հանքավայրերի մասին ուսմունքի, հրաբխային ֆորմացիաների մետաղածնության, տեկտոնա-մագմատիկ համալիրների մետաղածնական մասնագիտացման գծով Մաղաքյանի զարգացրած պրոբլեմները լայն արձագանք են գտել ԽՍՀՄ-ում և արտասահմանում։ Մաղաքյանի մի շարք գիտական աշխատություններ թարգմանվել են օտար լեզուներով։ Նրա «Մետաղային հանքավայրեր» ձեռնարկը ԽՍՀՄ հիմնական բուհական դասագրքերից է, թարգմանվել է չինարեն (ՉԺՀ, 1957) և անգլերեն (ԱՄՆ, 1968)։

Կենսագրություն

Հովհաննես Մաղաքյանը ծնվել է Թիֆլիսում, հայտնի մանկաբույժ Գեորգի Մաղաքյանի ընտանիքում^[4]։ 1920 թվականին ընդունվել է Ստեփան Լիսիցյանի հայկական մասնավոր դպրոցը, սակայն 1924 թվականին դպրոցի փակման պատճառով տեղափոխվել է ռուսական դպրոց, որն ավարտել է 1930 թվականին։ Նույն թվականին ընդունվել է Անդրկովկասի լեռնամետալուրգիական ինստիտուտի երկրաբանահետախուզական բաժինը, 1932 թվականին տեղափոխվել է Լենինգրադի լեռնահանքային ինստիտուտի երկրաբանահետախուզական բաժինը, որը գերազանցությամբ ավարտել է 1935 թվականին^[5]։ 1934-1940 թվականներին աշխատել է ԽՍՀՄ ԳԱ Տաջիկ-Պամիրյան արշավախմբում՝ որպես ջոկատի պետ։ 1937-1940 թվականներին եղել է Լենինգրադի պետական ինստիտուտի օգտակար հանածոների հանքավայրերի ամբիոնի ասպիրանտ և ասիստենտ։ Տաջիկ-Պամիրյան արշավախմբի նյութերը հիմք են հանդիսացել Մաղաքյանի՝ «Զերավշան-Հիսար լեռնային շրջանի մետաղյա ցանցազարդ գոտիների մետաղական բովանդակությունը» թեմայով թեկնածուական թեզի համար, որը պաշտպանել է 1940 թվականին^[6]։ Նույն թվականին ստացել է Լենինգրադի պետական ինստիտուտի օգտակար հանածոների ամբիոնի դոցենտի պաշտոնը^[7]։

Հովհաննես Մաղաքյանի հուշատախտակը Մարշալ Բաղրամյան պողոտայում

1940 թվականի հոկտեմբերին Մաղաքյանը զորակոչվել է Կարմիր բանակի շարքերը։ 1941 թվականի հունիսից, որպես 2-րդ կարգի զինտեխնիկ մասնակցել է Հայրենական մեծ պատերազմի Հարավային ռազմաճակատում տեղի ունեցող մարտերին, եղել Հարավային ռազմաճակատի 26-րդ սակրավորական բրիգադի 1605-րդ առանձին սակրավորական գումարտակի սակրավորական դասակի հրամանատարը։ 1942 թվականի մայիսի 25-ին Ռոստովի մարզի Բարաբանովո գյուղի մոտ պաշտպանական մարտերի ժամանակ Մաղաքյանը գոտկատեղի շրջանում ծանր բեկորային վիրավորում է ստացել^[8]։ 1942 թվականի աշնանը զորացրվել է և անցել աշխատանքի ՀԽՍՀ ԳԱ երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտում՝ որպես ավագ գիտաշխատող, 1942-1947 թվականներին ղեկավարել է օգտակար հանածոների բաժինը, 1947 թվականից՝ տնօրենի գիտական գծով տեղակալ։ Հովհաննես Գևորգի Մաղաքյանի նախաձեռնությամբ ինստիտուտում կազմակերպվել է հատուկ արշավախումբ, որը սկսել է նպատակային հետազոտություններ Հայաստանի հանքաքարերի երկրաբանության և մետաղագենության ոլորտում^[7]։

1948 թվականին ԽՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս Ալեքսանդր Զավարիցկու ղեկավարությամբ Մաղաքյանը պաշտպանել է «Հայկական ԽՍՀ մետաղագենությունը» թեմայով ատենախոսություն երկրաբանական և հանքաբանական գիտությունների դոկտորի աստիճանի համար^[9], իսկ 1949 թվականին ստացել է պրոֆեսորի գիտական կոչում^[10]։ 1948 թվականին Մաղաքյանն ընտրվել է ՀԽՍՀ ԳԱ իսկական անդամ^[11]։

1949-1962 թվականներին եղել է Լենինգրադի լեռնահանքային ինստիտուտի պրոֆեսոր, 1950-1982 թվականներին դասավանդել է Երևանի պետական համալսարանում (1956 թվականից՝ պրոֆեսոր)։ 1953 թվականին Մաղաքյանն ընտրվել է Համամիութենական հանքաբանական ընկերության հայաստանյան մասնաճյուղի նախագահ, 1971 թվականին՝ Համամիութենական հանքաբանական ընկերության պատվավոր անդամ^[12]։ 1956-1957 թվականներին եղել է ՀԽՍՀ ԳԱ «ՀԽՍՀ ԳԱ տեղեկագիր։ Գիտություններ Երկրի մասին » ամսագրի խմբագիրը, 1957-1982 թվականներին՝ ՀԽՍՀ ԳԱ նախագահության անդամ։ 1967 թվականին Մաղաքյանն ընտրվել է ՀԽՍՀ ԳԱ «Գիտելիք» ընկերության վարչության նախագահ^[9]։

1957-1963 թվականներին եղել է ՀԽՍՀ ԳԱ տեխնիկական գիտությունների բաժնի ակադեմիկոս-քարտուղար, 1963-1982 թվականներին՝ ՀԽՍՀ ԳԱ Երկրի մասին գիտությունների բաժնի ակադեմիկոս-քարտուղար։ Այդ պաշտոնում Մաղաքյանը ծավալել է գիտական և կազմակերպչական մեծ և բեղմնավոր աշխատանք, համակարգել է Հայաստանի տարածքում երկրաբանական հետազոտությունները, ղեկավարել է տարբեր ճյուղային հանձնաժողովներ, խորհուրդներ է տվել երկրաբանական արտադրական կազմակերպություններին^[7]։

Հովհաննես Մաղաքյանն եղել է Կոպենհագենի երկրաբանական միջազգային կոնգրեսի XXIII նստաշրջանի պատվիրակ (1960), Պրահայի միջազգային երկրաբանական կոնգրեսի XXIII նստաշրջանի պատվիրակ (1968), Մոնրեալի միջազգային երկրաբանական կոնգրեսի XXIV նստաշրջանի պատվիրակ, մասնակցել է Բուդապեշտի Կարպատա-Բալականյան երկրաբանական ասոցիացիայի IX կոնգրեսին և Բրատիսլավայի Կարպատա-Բալականյան երկրաբանական ասոցիացիայի X կոնգրեսին^[9]։ Զեկուցումներով հանդես է եկել Հանքաքարի հանքավայրերի առաջացման միջազգային ասոցիացիայի սիմպոզիումներում՝ 1968 թվականին Սենտ Էնդրյուսում (Շոտլանդիա) և 1970 թվականին Տոկիոյում ու Կիոտոյում (Ճապոնիա)^[13]։

Եղել է Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի 5-րդ գումարման պատգամավոր, ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի և ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի ընտրությունների կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամ^[9]։

Հովհաննես Գևորգի Մաղաքյանը մահացել է 1982 թվականի փետրվարի 14-ին, Երևանում^[9]։ Թաղված է Երևանի քաղաքային պանթեոնում^[14]։

Գիտական գործունեություն

Հայաստանում աշխատանքի առաջին իսկ օրերից Հովհաննես Մաղաքյանի գիտական ղեկավարությամբ սկսվել են տարածաշրջանային մետաղագենական ուսումնասիրությունները և կազմվել են Փոքր Կովկասի և Հայկական ԽՍՀ-ի մետալոգենական քարտեզները՝ հեռանկարային տարածքների կանխատեսողական գնահատմամբ^[15]։ Բացի խորը գիտական նշանակությունից, նրա հաստատած օրինաչափությունները հնարավորություն են տվել հիմնավորել և բացահայտել գունավոր և հազվագյուտ մետաղների մի շարք նոր հանքավայրեր^[16]։

Մաղաքյանը 12 մենագրությունների և բուհերի դասագրքերի, ավելի քան 150 գիտական հոդվածների հեղինակ է^[7]։

1947 թվականին հրատարակված իր առաջին մենագրության մեջ Մաղաքյանը ներկայացրել է Հայկական ԽՍՀ հյուսիսային մասի հրաքարային հանքաքարերի որոշ տեսակներ և հայտնաբերել Փոքր Կովկասի հյուսիսային աղեղների համար ընդհանուր հանքայնացման մի տեսակ, որը կոչվել է «ալավերդյան»։ Հանքայնացման այդ տեսակը նրա կողմից դիտվել է որպես փոքր խորություններում և ցածր ջերմաստիճաններում ձևավորված պղնձի սուլֆիդային հրաքարային հանքավայրերի գլոբալ տեսակի տարբերակ^[17]։

Մաղաքյանի հետագա աշխատություններում լայնորեն ներկայացված են մետաղագեն անալիզի և քարտեզագրման սկզբունքները, հարթակների և ծալքավոր գոտիների մետաղագենության, ինչպես նաև առանձին մետաղների մետաղագենության հարցերը^[17]։

«ԽՍՀՄ հանքաքարային շրջանները և հանքային գոյացությունների տեսակները» մենագրության մեջ տարբեր տեսակի փաստական նյութերի ընդհանրացումը Մաղաքյանին թույլ տվեց առաջին անգամ հայտնաբերել ԽՍՀՄ տարածքում գտնվող հինգ տեսակի հանքաքարային շրջաններ և տալ իր կողմից բացահայտված 48 հիմնական հանքային գոյացությունների համառոտ նկարագրությունը՝ նշելով դրանց տարածման շրջանները, հանքավայրերի նկարագրությունը, ծագման տվյալները, մագմատիզմի հետ գենետիկական կապերը և այլ կազմի գոյացությունները^[18]։

Մաղաքյանի «Մետաղագենություն» մենագրության մեջ դիտարկվում են երկրակեղևում մետաղական հանածոների բաշխման հիմնական օրինաչափությունները, ներկայացվում մետաղածին կառուցվածքների հիմնական տեսակների բնութագրերը, այդ թվում՝ 14 ծալքավոր շարժական գոտիները, որոնք բնութագրվում են հրաքարային և հանքային գոյացությունների որոշակի խմբով։ Հիմնվելով մեծ քանակությամբ փաստական նյութերի վերլուծության, ինչպես նաև տարբեր մասշտաբների մետաղագեն քարտեզներ կազմելու անձնական փորձի վրա՝ նա նոր առաջարկներ էր ներկայացրել կանխատեսվող մետաղագեն քարտեզների կազմման մեթոդի վերաբերյալ^[18]։

Պարգևներ, մրցանակներ

• Երկրորդ աստիճանի Ստալինյան մրցանակ (1950) - օգտակար հանածոների հանքավայրերի հայտնաբերման և երկրաբանական հետազոտությունների համար^[19]։
• ՀԽՍՀ պետական մրցանակ (1976)՝ ՀԽՍՀ հանքաքարերի միներալոգիական և երկրաքիմիական ուսումնասիրությունների համար^[19]։
• Աշխատանքային կարմիր դրոշի երկու շքանշան (1968, 1971)^[9]։
• Կարմիր աստղի շքանշան (1947)^[8]։
• Պատվո նշան շքանշան (1951)^[9]։
• «Կովկասի պաշտպանության համար» մեդալ (1945)[7]։
• «Հայրենական մեծ պատերազմում Գերմանիայի դեմ տարած հաղթանակի համար» մեդալ (1946)^[9]։
• «Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ անձնվեր աշխատանքի համար» մեդալ (1946)^[9]։
• Մեդալ «Ի նշանավորումն Վլադիմիր Իլյիչ Լենինի ծննդյան 100-ամյակի» (1970)^[9]։
• «Գիտելիք» համամիութենական ընկերության Ս. Ի. Վավիլովի մեդալ (1972) - երկրաբանական գիտությունների պրոպագանդման և հանրահռչակման համար^[9]։
• ՀԽՍՀ գիտության և տեխնիկայի վաստակավոր գործիչ (1961)^[11]։
• ՀԽՍՀ վաստակավոր երկրաբան^[11]։

Երկեր

• Магакьян И. Г. Рудные месторождения. — М.: Госгеолтехиздат, 1955. — 333 с.
• Магакьян И. Г. Основы металлогении материков. — Ер.: изд-во АН Армянской ССР, 1959. — 280 с.
• Магакьян И. Г. Типы рудных провинций и рудных формаций СССР. — М., 1969.
• Магакьян И. Г. Редкие, рассеянные и редкоземельные элементы. — Ер., 1971.
• Магакьян И. Г. Металлогения. — М.: Недра, 1974. — 304 с.
• Մետաղածնություն, Երևան, 1978։
• Օգտակար հանածոների հանքավայրերի առաջացման պայմանները, Երևան, 1981^[20]։

Մամուլ

• Հոդվածների մատենագիտություն^[21]։

Գրականություն

• Մաղաքյան Հ. Գ. (ծննդյան 100-ամյակին) // ՀՀ ԳԱԱ Տեղեկագիր։ Գիտություններ երկրի մասին. — 2014. — Т. 67. — № 1. — С. 65—68.
• Кананова Н. Наука была его стихией // Голос Армении : общественно-политическая газета. — 2014.
• К 100-летию со дня рождения Ивана Магакьяна(հայ.) = Մեծավաստակ երկրաբանը։ Հովհաննես Մաղաքյանի ծննդյան 100-ամյակին // Наука : газета НАН РА. — 2014. — № 5. — С. 2. Архивировано из первоисточника 27 Մայիսի 2014.
• Аркадий Иванович Мелуа Магакьян Иван Георгиевич // Геологи и горные инженеры России. Энциклопедия / Николай Павлович Лавёров. — М.—СПб.: изд-во «Гуманистика», 2000. — С. 367. — 720 с.
• Շ. Հ. Ամիրյան ; Ա. Ս. Ֆարամազյան Գիտաժողով նվիրված ԳԱԱ ակադեմիկոս Հ. Գ. Մաղաքյանի ծննդյան 85-ամյակին // ՀՀ ԳԱԱ Տեղեկագիր։ Գիտություններ երկրի մասին. — 1999. — Т. 52. — № 2—3. — С. 113—115.
• Ականավոր գիտնականը, մանկավարժը և գիտության կազմակերպիչը (ակադեմիկոս Հ. Գ. Մաղաքյանի ծննդյան 75-ամյակի առթիվ) // ՀՀ ԳԱԱ Տեղեկագիր։ Գիտություններ երկրի մասին. — 1989. — Т. 42. — № 2. — С. 3—6.
• Меликсетян Б. М., Ширинян К. Г., Чибухчян З. О. Юбилейная научная сессия, посвящённая 75-летию со дня рождения видного советского учёного, академика И. Г. Магакьяна // Известия АН Армянской ССР. Науки о Земле. — 1989. — Т. 42. — № 2. — С. 76—78.
• Карапетян А. И. И. Г. Магакьян — основатель металлогенической школы Армении // Известия АН Армянской ССР. Науки о Земле. — 1989. — Т. 42. — № 1. — С. 7—10.
• Магакьян Иван Георгиевич // Горная энциклопедия / Евгений Александрович Козловский. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. 3. — С. 224. — 592 с.
• Иван Георгиевич Магакьян // Известия АН Армянской ССР. Науки о Земле. — 1982. — Т. 35. — № 1. — С. 78—80.
• Магакьян Иван Георгиевич // Армянская советская энциклопедия / Виктор Амазаспович Амбарцумян. — Ер., 1981. — Т. 7. — С. 190. — 720 с.
• Магакьян Иван Георгиевич // Большая советская энциклопедия / Александр Михайлович Прохоров. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1974. — Т. 15.
• Хачатурян Э. А., Малхасян Э. Г. Выдающийся учёный // Известия АН Армянской ССР. Науки о Земле. — 1974. — Т. 27. — № 1. — С. 3—15.

Ծանոթագրություններ

1. Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
2. Магакьян Иван Георгиевич // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
3. «ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի իսկական անդամներ». Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 29-ին.
4. Кананова, 2014
5. Хачатурян, Малхасян, 1974, էջ 3
6. Известия НАН РА, 2014, էջ 65
7. Известия НАН РА, 2014, էջ 66
8. Наградной лист в электронном банке документов «Подвиг народа»
9. «Иван Георгиевич Магакьян». Цифровая библиотека «Greenstone». Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
10. Армянская советская энциклопедия, 1981, էջ 190
11. «Иван Георгиевич Магакьян». Национальная академия наук РА. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 1-ին.
12. «Почётные члены РМО». Российское минералогическое общество. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 28-ին.
13. Хачатурян, Малхасян, 1974, էջ 7
14. «Иван Георгиевич Магакьян». hush.am. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
15. Известия АН Армянской ССР, 1982, էջ 78
16. Известия АН Армянской ССР, 1982, էջ 79
17. Хачатурян, Малхасян, 1974, էջ 5
18. Известия НАН РА, 2014, էջ 67
19. Горная энциклопедия, 1987, էջ 224
20. «ՀՀ ԳԱԱ հիմնարար գիտական գրադարանի էլ․ քարտարան- Հովհաննես Մաղաքյան». Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 29-ին.
21. «ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոսների կենսամատենագիտություններ». Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 8-ին.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 7, էջ 190)։