Ջաբրայիլի գավառ

Ջաբրայիլի գավառ, վարչաքաղաքական միավոր Ռուսական կայսրության կազմում։ Ձևավորվել է 1873 թվականին Շուշիի գավառի բաժանմամբ՝ ընդգրկվելով նորաստեղծ Ելիզավետպոլի նահանգի կազմում։ Գավառի կենտրոնը Ջաբրայիլ (Մեխակավան) բնակավայրն էր, իսկ 1905 թվականից՝ Կարյագինոն (Ֆիզուլի/Վարանդա)։

Ջաբրայիլի գավառ Джебраильский уезд
Զինանշան Ելիզավետպոլի նահանգի զինանշանը
Երկիր	Ռուսական կայսրություն
Կարգավիճակ	գավառ
Մտնում է	Ելիզավետպոլի նահանգ
Ներառում է	30 համայնք
Վարչկենտրոն	Ջաբրայիլ (Մեխակավան), 1905 թվականից՝ Կարյագինո (Վարանդա)
Հիմնական լեզու	Հայերեն, թաթարերեն, ռուսերեն
Բնակչություն (1897)	72 719
Ազգային կազմ	հայեր (24 %), կովկասյան թաթարներ, թուրքեր և քրդեր (74 %)[1]
Կրոնական կազմ
Տարածք	3,327
Հիմնադրված է	1873 թ.
Պատմական շրջան(ներ)	Դիզակ (Հադրութի շրջան) Հարավային Ուտիք (Բեյլական և Ֆիզուլի)

Ջաբրայիլի գավառը հյուսիսից սահմանակցում էր Շուշիի, արևելքից՝ Զանգեզուրի գավառներին։ Հարավից անցնում էր Արաքս գետը, և գավառը սահմանակցում էր Ղաջարական Պարսկաստանին։

Ներառել է հիմնականում ներկայիս Արցախի Հանրապետության Հադրութի շրջանը, ինչպես նաև՝ Ադրբեջանի Բեյլականի և Ֆիզուլիի շրջանները։

Անվանում

«Ջաբրայիլ» անվանումը համեմատական նոր է, հայտնի է դարձել Ղաջարիների կառավարման օրոք։ Ի տարբերություն Արցախի մյուս տեղանունների՝ այն չէր կոչվում ո՛չ թյուրքալեզու ցեղերի, ո՛չ նրանց առաջնորդների անունով։ Անունը վերցված է Ղուրանից՝ Գաբրիել հրեշտակապետի արաբերեն տարբերակով։ Պարսկական տիրապետության տարիներին գտնվում էր Դիզակի մելիքության կազմում։ Արաքս գետի՝ հարթավայրային հատվածը հայտնի էր որպես «Գեհենի տափաստան»^[2]։

Պատմություն

Գավառը կազմվել է 1873 թվականին՝ անջատվելով Շուշիի գավառից (1840-1918)։ Նախկինում, այն մտել է Պարսկաստանի Ղարաբաղի խանության (1747-1806), ապա Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառի մեջ։ Այդպիսով, Արցախը Ռուսական կայսրությանը միացել էր ավելի քան 20 տարի Թուրքմենչայի պայմանագրից առաջ, և մնացել դրա կազմում ավելի քան հարյուր տասը տարի։

Ռուսական տիրապետության առաջին հինգ տասնամյակների ընթացքում տեղի են ունենում վարչատարածքային մի քանի փոփոխություններ։ 1840 թվականին լուծարվում է Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառը՝ որպես ինքնուրույն միավոր. Կովկասում ստեղծվում են վարչաքաղաքական երկու միավորներ՝ Վրացա-Իմերեթական նահանգ և Կասպիական մարզ։ Վերջինիս կազմում ընդգրկվում է Ղարաբաղը՝ Զանգեզուրի հետ միասին։ 1846 թվականից վերոհիշյալ երկու միավորները կիսվում են երկուական մասի. Կասպիական մարզում ձևավորվում են Շամախու (1846-1859) և Դերբենդի (1846-1860) նահանգները։ 1859-1860 թվականներին դրանց տեղում ձևավորվում են երկու նոր միավոր՝ Բաքվի նահանգը (1859-1918) և Դաղստանի մարզը (1860-1918)։ Որոշ ժամանակ անց ձևավորվում է նոր՝ Ելիզավետպոլի նահանգը (1868-1918), որի մեջ են միավորվում Ղազախի և Ելիզավետպոլի գավառները Թիֆլիսի, իսկ Զանգեզուր-Ղարաբաղը՝ Բաքվի նահանգից։ 1869 թվականին Շուշիի գավառից անջատվում է Ջևանշիրի գավառը, իսկ 1873 թվականին՝ Ջաբրայիլը։

1918-1920 թվականներին Ջաբրայիլի գավառը համարվել է վիճելի տարածք Հայաստանի առաջին հանրապետության և Մուսավաթական Ադրբեջանի մեջ, իսկ 1921 թվականի հուլիսին այն ամբողջությամբ մտել է Խորհրդային Ադրբեջանի կազմ, մի հատվածով՝ ԼՂԻՄ կազմում։

Բնակչություն

1897 թվականի մարդահամարի տվյալներով գավառի բնակչությունը 66,360 մարդ էր, որի ավելի քան 24 տոկոսը հայեր էին (15,746 մարդ), իսկ 74 տոկոսը՝ մուսուլմաններ՝ թաթարներ, քրդեր, թուրքեր (49,189 մարդ)^[3]։ Նրանք բնակվում էին հիմնականում դաշտավայրային հատվածում։ Ջաբրայիլ քաղաքի բնակչությունը 1897 թվականին 520 մարդ էր, որոնցից 228 հայ, 186 կովկասյան թաթար, 76 ռուս, 18 ուկրաինացի և այլք^[4]։

1921 թվականից Ջաբրայիլի գավառից անջատվում և Ադրբեջանին են կցվում ժամանակակից Բեյլականի, Ջաբրայիլի, Ֆիզուլիի շրջանները իսկ մի մասը մտնում է Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի Հադրութի շրջանի մեջ։

Վարչական բաժանում

1913 թվականին գավառը բաժանված էր 30 գյուղական համայնքների միջև^[5]՝

• Աբդուլռահմանբեկլուի
• Ալիխանլըի
• Ահմեդլուի
• Աղալուի
• Աղջաքենդի (Խանձաձոր)
• Առաքելի
• Բանաձորի
• Բեղմանլուի
• Դաշքեսանի
• Էդիլուի (Ուխտաձոր)
• Թաղասեռի
• Խանլուի
• Խոջիկի
• Կովիցլուի
• Հորադիզի (Խոռատունիք)
• Հադրութի
• Կարյագինոյի (Վարանդա)
• Ղարախանբեյլուի
• Ղարաքելլու
• Ղարղաբազարի
• Մարալիանի
• Մահմուդլուի
• Մաֆրուզալուի
• Շախսևանի
• Ջաբրայիլի
• Սուլթանլուի
• Սուլեյմանլուի
• Քարիմբեկլուի
• Քույջակի

Տես նաև

• Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում
• Ջեբրաիլի շրջան (Ադրբեջանական ԽՍՀ)

Ծանոթագրություններ

1. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г., Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России, Джебраильский уезд
2. Հակոբյան Թ. Խ., Մելիք-Բախշյան Ստ. Տ., Բարսեղյան Հ. Խ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1 [Ա-Գ] (խմբ. Մանուկյան Լ. Գ.), Երևան, «Երևանի համալսարանի հրատարակչություն», 1986, էջ 820 — 992 էջ։
3. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.
4. Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года. Елисаветпольская губерния
5. , Волостныя, станичныя, сельскія, гминныя правленія и управленія, а также полицейскіе станы всей Россіи съ обозначеніем мѣста ихъ нахожденія, Кіевъ, «Изд-во Т-ва Л. М. Фишъ», 113։