Լոնդոնի մեծ հրդեհ

Լոնդոնի մեծ հրդեհ (անգլ.՝ Great Fire of London), խոշոր հրդեհ, որը տեղի է ունեցել Լոնդոն քաղաքում 1666 թվականին^[1] և ավերել է քաղաքի կենտրոնական Լոնդոնյան Սիթի շրջանի զգալի մասը։ Այն այրել է 13,200 տուն, 87 ծխական եկեղեցի, Սուրբ Պողոսի տաճարը և Սիթիի բազմաթիվ իշխանական կառույցներ։ Այն սկսվել է մի կիրակի օր` սեպտեմբերի 2-ին, և ավարտվել է չորեքշաբթի օրը` սեպտեմբերի 5-ին։ Հրդեհը նաև սպառնում էր ոչնչացնել արիստոկրատական Վեսթմինսթեր թաղամասը, ինչպես նաև Լոնդոնի ծայրամասերի խարխլված տները^[2], սակայն բարեբախտաբար չի հասցնում։ Համարվում է, որ հրդեհը ոչնչացրել է 80 000 բնակիչ ունեցող Լոնդոնյան Սիթի շրջանի 70 000 բնակելի տուն^[3]։

Լոնդոնի մեծ հրդեհը նկարված անհայտ նկարչի կողմից 1666 թվականի սեպտեմբերի 4-ին `երեքշաբթի երեկոյան: Նկարի աջ կողմում Թաուերն է , իսկ ձախ կողմում Լոնդոնի կամուրջը, հեռվում` Սուրբ Պողոսի տաճարն է` բոցկլտացող կրակների մեջ:

Թեև հրդեհը խլել է շատերի կյանքը, մահացածների թիվն անհայտ է, և պաշտոնապես գրանցված է ընդամենը 6 զոհ (ենթադրվում է, որ աղքատների և միջին խավի մարդկանց անունները չեն գրանցվել)։ Պուդինգի նրբանցքում հնագետների կողմից գտնված հալված խեցու կտորը, որն այժմ տեղադրված է Լոնդոնի թանգարանում, ապացուցում է, որ հրդեհի ջերմաստիճանը հասել է մինչև 1250° Ցելսիուսի սանդղակով^[4]։

Հրդեհի բռնկումն ու հետևանքները

Լոնդոնի մեծ հրդեհը բռնկվել է Պուդինգի նրբանցքում Թոմաս Ֆերիների հացի փռում սեպտեմբերի 2-ին` կիրակի օրը, կեսգիշերից քիչ անց, և արագ տարածվել է Լոնդոնյան Սիթի շրջանով։ Որպես կանոն, այդ ժամանակ հրշեջներն օգտագործում էին շենքերի փլուզման մեթոդը` հրդեհը մարելու նպատակով, որպեսզի կրակն արագ չտարածվի։ Լոնդոնի մեծ հրդեհի ժամանակ այս մեթոդը չկիրառվեց` Լոնդոնի քաղաքապետ պրն. Թոմաս Բլադվորթի անվճռականության պատճառով։ Եվ երբ կիրակի գիշերը վերջապես լայնամասշտաբ փլուզումների հրաման տրվեց, քամին արդեն հրդեհը տարածել էր և հասցրել շատ մեծ ծավալների։ Երկուշաբթի օրն արդեն հրդեհը տարածվել էր դեպի հյուսիս` Լոնդոնյան Սիթիի սիրտը։ Իսկ երեքշաբթի օրը կրակն ընդգրկել էր քաղաքի մեծ մասը` մոխրացնելով Սուրբ Պողոսի տաճարը և հասել էր Ֆլիթ գետի հակառակ կողմը` սպառնալով Ուայթհոլ փողոցում գտնվող Չարլզ II Ստյուարտի պալատին։ Հրդեհը մարելու փորձերը հաջողությամբ պսակվեցին, քանի որ հյուսիսային քամին վերջապես դադարեց և Թաուերի այրված մոխիրների շնորհիվ ստեղծվեց պատնեշ` դեպի արևելք հետագա տարածումը դադարեցնելու համար։ Աղետի հետևանքով ստեղծված սոցիալական եւ տնտեսական խնդիրները շատ մեծ էին։ Չարլզ II Ստյուարտը աջակցում էր Լոնդոնի բնակիչների տարհանմանն ու վերաբնակեցմանը, քանի որ վախենում էր սպառնացող ապստամբությունից։ Ի վերջո, չնայած բազմաթիվ արմատական առաջարկներին, Լոնդոն քաղաքը վերակառուցվեց նույն նախագծով ինչպես հրդեհից առաջ էր^[5]։ Բռնկված հրդեհը օգնեց նաև ազատվել Լոնդոնի մեծ ժանտախտից, որը բռնկվել էր 1665 թվականին։

1666-ականների Լոնդոնը

Կենտրոնական Լոնդոնը 1666 թվականին, վարդագույնով նշված են հրդեհված տարածքները:

1666-ականներին Լոնդոնը Մեծ Բրիտանիայի ամենամեծ քաղաքն էր` ունենալով կես միլիոն բնակչություն։ Համեմատելով Լոնդոն քաղաքը հոյակերտ Փարիզի հետ Ջոն Էվելինը Լոնդոնն անվանել է «փայտե տների գերբնակեցված բազմություն»` արտահայտելով իր անհանգստությունը հետագա հրդեհային վտանգների վերաբերյալ^[6]։ Լոնդոնը եղել է 4 դարյա պատմություն ունեցող Հռոմեական քաղաք` աստիճանաբար դառնալով ավելի մարդաշատ քաղաքի պաշտպանական պատերի ներսում։ Ուստի ատիճանաբար քաղաքն ընդլայնվել է և պատերից դուրս հիմնվել են աղքատ և խղճուկ թաղամասեր, ինչպիսիք են` Շորեդիչը, Հոլբորնը և Սաութվորքը։ Վերջիններս էլ այնքան են աճել, որ հասել են նախկինում անկախ Վեսթմինսթերին^[7]։

17-րդ դարի վերջում Լոնդոնյան Սիթի շրջանը, սահմանափակված Լոնդոնյան պատով և Թեմզա գետով, կազմում էր Լոնդոն քաղաքի միայն մի մասը` զբաղեցնելով մոտավորապես 2,8 կմ² տարածք<sup>[8]</sup>։ Այնտեղ ապրում էր 80 000 մարդ, որը կազմում էր Լոնդոնի բնակիչների մեկ վեցերորդ մասը։ Լոնդոնյան Սիթին շրջապատված էր արվարձաններով, որտեղ բնակվում էին Լոնդոնցիների մեծ մասը։ Լոնդոնյան Սիթին այն ժամանակ, ինչպես նաև հիմա, մայրաքաղաքի առևտրային կենտրոնն էր, Անգլիայի ամենամեծ շուկան և ամենազբաղված նավահանգիստը։ Այս տարածաշրջանում գերիշխող էին առևտրական և արտադրական դասակարգերը<sup>[9]</sup>։ Քաղաքի արիստոկրատիան բնակվում էր կամ քաղաքից դուրս, կամ առաջնակարգ Վեսթմինսթեր թաղամասում (ժամանակակից Վեստ- Էնդ)։ Հարուստները նախընտրում էին հեռու մնալ գերբնակեցված և աղտոտված Լոնդոնյան Սիթիից` հատկապես 1665 թվականին ժանտախտի բռնկումից հետո։ Լոնդոնյան Սիթիի և արքայական տան միջև հարաբերությունները հաճախ լարված էին լինում։ Քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում (1642—1651) Լոնդոնյան Սիթիին հանրապետականության ամրոց էր և լինելով հարուստ, տնտեսապես զարգացած քաղաք սպառնալիք էր դարձել Չարլզ II Ստյուարտի համար։ Լոնդոնյան Սիթիի թաղապետերը այն սերնդի ներկայացուցիչներն էին, ովքեր կռվել էին Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ, և հիշում էին, թե ինչպես էր Չարլզ I Ստյուարտի լիակատար իշխանության հասնելու գաղափարը հանգեցրել ազգային չարիքի^[10]։ Նրանք որոշեցին խանգարել նրա որդու` Չարլզ II Ստյուարտի նմանատիպ փորձերը, և երբ Լոնդոնի մեծ հրդեհը սպառնւմ էր Սիթիին, նրանք հրաժարվեցին Չարլզ II Ստյուարտի օգնությունից։ Նույնիսկ նման ծայրահեղ իրավիճակում արքայական զորքերի մուտքը քաղաք կարող էր առաջացնել քաղաքական տարաձայնություններ։ Չարլզ II-ը կարողացավ ղեկավարել իրավիճակը միայն այն ժամանակ, երբ հրդեհը մարելու քաղաքապետի ջանքերը ապարդյուն էին և հրդեհն արդեն դուրս էր եկել վերահսկումից^[11]։

1616 թվականին Կլայս Վիսշերի կողմից նկարված Լոնդոն քաղաքի համայնապատկեր։ Հեռավոր աջ անկյունում երևում է Լոնդոնի կամուրջը իր բնակելի շենքերով, որոնք հրդեհի դեպքում կարող էին դառնալ տխրահռչակ մահվան թակարդ։

Հրդեհների վտանգը քաղաքում

Չարլզ II

Լոնդոնյան Սիթին հիմնականում ուներ լեփ լեցուն, նեղ, ոլորոպտույտ փողոցներ ու նրբանցքներ և նախքան 1666 թվականը մի քանի հրդեհների միջով էր անցել` վերջինը տեղի էր ունեցել 1632 թվականին։ Փայտե տանիքներով շինությունները արգելված էին դարեր շարունակ, սակայն այս էժան շինանյութը շարունակվում էր օգտագործվել<sup>[12]</sup>։ Լոնդոնյան Սիթիի կենտրոնում հիմնական քարե շինությունները գտնվում էին կենտրոնում, որոնք կառուցված էին մեծ հողակտորների վրա և պատկանում էին մեծահարուստներին։ Քաղաքի աղքատ թաղամասերը շատ խիտ էին բնակեցված` ձուլարանների, դարբնոցների և այլ նմանատիպ կառույցներին շատ մոտ, որն էլ ավելի էր մեծացնում հրդեհի վտանգը։ Իսկ տիպիկ Լոնդոնյան 6-7 հարկանի շենքերը ունեին դուրս ցցված վերին հարկեր, որոնցից յուրաքանչյուրը մեծ էր մեկը մյուսից և նման շենքերը նույնպես նպաստում էին հրդեհի բռնկմանը։ 1666 թվականին Չարլզ II Ստյուարտը հրաման արձակեց` արգելելով վեր ցցված հարկերով շենքերի կառուցումը, սակայն տեղի իշխանությունները արհամարհեցին այն։ Չարլզ II Ստյուարտը իր 1665 թվականի հրամանով նախազգուշացնում էր առաջիկա հրդեհի բռնկման մասին և պահանջում էր քանդել վտանգավոր շինությունները, բայց այն նույնպես ազդեցություն չունեցավ։ Բացի այդ Թեմզա գետի երկայնքով պահվում էր մեծ քանակությամբ վառոդ, որի մեծ մասը գտնվում էր մասնավոր քաղաքացիների տներում սկսած Անգլիական քաղաքացիական պատերազմի ժամանակներից։ Իսկ Լոնդոնյան Թաուերում կուտակված էր 500-ից 600 տոննա վառոդի պաշար^[13]։ Հետագայում Թեմզա գետը շատ կարևոր նշանակություն ուներ մեծ հրդեհի մարման ժամանակ, քանի որ այն ջուր էր մատակարարում հրշեջներին, իսկ գետն օգնում էր նավակներով հեռացնել մարդկանց։

"London's Burning"^[14] Play

«Լոնդոնն այրվում է» (անգլ.՝ "London's Burning") երգը նվիրվել է 1666 թվականի Լոնդոնի մեծ հրդեհին^[15]։

Պատկերասրահ

• 
  Լոնդոնի մեծ հրդեհը 1666 թվականին
• 
  Սուրբ Պողոսի տաճարը հրդեհի բոցերի մեջ
• 
  Սուրբ Պողոսի տաճարը հրդեհից հետո
• 
  Մեծ հրդեհը Լոնդոնի կամրջի մոտ
• 
• 
  Մոնումենտ (Լոնդոն) Լոնդոնի մեծ հրդեհին նվիրված հուշարձան (անգլ.՝ The Monument to the Great Fire of London)
• 
  Լոնդոն քաղաքը մեծ հրդեհից առաջ և հետո

Աղբյուրներ

• Evelyn, John (1854). Diary and Correspondence of John Evelyn, F.R.S. London: Hurst and Blackett. Վերցված է 2006 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
• Hanson, Neil (2001). The Dreadful Judgement: The True Story of the Great Fire of London. New York: Doubleday. For a review of Hanson's work, see Lauzanne, Alain. «Revue pluridisciplinaire du monde anglophone». Cercles. Վերցված է 2006 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
• Hanson, Neil (2002). The Great Fire of London: In That Apocalyptic Year, 1666. Hoboken, New Jersey: John Wiley and Sons. A "substantially different" version of Hanson's The Dreadful Judgement (front matter).
• Leasor, James (2011) [1961]. The Plague and the Fire. ISBN 978-1-908291-22-6. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 29-ին.
• «London: the city as a phoenix – The Great Fire of London». Richmond upon Thames Library Services. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 20-ին.
• Morgan, Kenneth O. (2000). Oxford Illustrated History of Britain. Oxford: Oxford.
• Pepys, Samuel (1995). Robert Latham and William Matthews (eds.) (ed.). The Diary of Samuel Pepys, Vol. 7. London: Harper Collins. ISBN 0-00-499027-7. {{cite book}}: |editor= has generic name (օգնություն) First published between 1970 and 1983, by Bell & Hyman, London. Quotations from and details involving Pepys are taken from this standard, and copyright, edition. All web versions of the diaries are based on public domain 19th century editions and unfortunately contain many errors, as the shorthand in which Pepys' diaries were originally written was not accurately transcribed until the pioneering work of Latham and Matthews.
• Porter, Roy (1994). London: A Social History. Cambridge: Harvard.
• Reddaway, T. F. (1940). The Rebuilding of London after the Great Fire. London: Jonathan Cape.
• Robinson, Bruce. London: Brighter Lights, Bigger City. BBC. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 12-ին.
• Sheppard, Francis (1998). London: A History. Oxford: Oxford.
• Tinniswood, Adrian (2003). By Permission of Heaven: The Story of the Great Fire of London. London: Jonathan Cape.
• Old St Paul's, A Tale of the Plague and the Fire, novel by Harrison Ainsworth

Ծանոթագրություններ

1. dates are given according to the Julian calendar. Note that, when recording British history, it is usual to use the dates recorded at the time of the event. Any dates between 1 January and 25 March have their year adjusted to start on 1 January according to the New Style.
2. Porter, 69–80.
3. Tinniswood, 4, 101.
4. "Pottery". Museum of London. Retrieved 14 November 2014.
5. Reddaway, 27.
6. Evelyn in 1659, quoted in Tinniswood, 3. The section "London in the 1660s" is based on Tinniswood, 1–11, unless otherwise indicated.
7. Porter, 80.
8. 330 acres is the size of the area within the Roman wall, according to standard reference works (see, for instance, Sheppard, 37), although Tinniswood gives that area as a square mile (667 acres).
9. Hanson (2001), 80
10. See Hanson (2001), 85–88, for the Republican temper of London.
11. Neil Wallington (2005). Case of Fire. Jeremy Mills Publishing. p. 18. (չաշխատող հղում) 978-0-9546484-6-6.
12. Hanson (2001), 77–80. The section "Fire hazards in the City" is based on Hanson (2001), 77–101 unless otherwise indicated.
13. Neil Hanson (2011).The Dreadful Judgement. Transworld. p. 111.ISBN.
14. Margaret Read MacDonald & Winifred Jaeger (2006). The Round Book: Rounds Kids Love to Sing, p.73. August House. 978-0-87483-786-5.
15. Margaret Read MacDonald & Winifred Jaeger (2006). The Round Book: Rounds Kids Love to Sing, p.73. August House. (չաշխատող հղում)

Արտաքին հղումներ

• BBC history site
• Museum of London answers questions
• Channel 4 animation of the spread of the fire
• Child-friendly Great Fire of London site Արխիվացված 2012-10-11 Wayback Machine
• Fire of London website produced by the Լոնդոնի թանգարան, Ազգային արխիվ, Լոնդոնի ազգային պատկերասրահ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լոնդոնի մեծ հրդեհ» հոդվածին։