Դերբենդ

Դերբենդ (ռուս.՝ Дербе́нт, ավարերեն՝ Дербенд, լեզգիներեն՝ Кьвевар, պարս.՝ دربند` «Դարբանդ»-ից - «նեղ դարպասներ»), հին հայկական անվանումը՝ Աղվանից դուռ^[4], քաղաք Դաղստանում, Ռուսաստան։ Դերբենդը Ռուսաստանի ամենահարավային քաղաքն է։

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Դերբենդ (այլ կիրառումներ)

Քաղաք
Դերբենդ
ռուս.՝ Дербе́нт
Զինանշան
Երկիր	Ռուսաստան
Երկրամաս	ԴաղստանԴաղստան
Համայնք	Derbent Urban Okrug?[1], Դերբենտսկի շրջան, Դաղստանի մարզ, Ղուբայի խանություն և Դերբենդի խանություն
Ներքին բաժանում	Շրջաններ
Քաղաքապետ	Իմամ Յարալիև
Հիմնադրված է	438 թ.
Առաջին հիշատակում	Մ.թ.ա. 6-րդ դար
Այլ անվանումներ	Դարբանդ, Ճորա պահակ
Տվյալ կարգավիճակում	1840 թ թվականից
Մակերես	69,63[2] կմ²
ԲԾՄ	150—255 մ
Կլիմայի տեսակ	Չափավոր տաք
Պաշտոնական լեզու	Ռուսերեն
Բնակչություն	▲ 119 476 մարդ (2012)
Խտություն	1615,2 մարդ/կմ²
Ազգային կազմ	լեզգիներ (32,62%), ադրբեջանցիներ (31,74%), տաբասարաններ (15,45%), դարգինցներ (5,53%), ռուսներ (5,02%)[3]
Կրոնական կազմ	Իսլամ, Քրիստոնեություն, Հուդայականություն
Տեղաբնականուն	Դերբենդցի
Ժամային գոտի	UTC+3
Հեռախոսային կոդ	87240
Փոստային դասիչ	368600
Պաշտոնական կայք	derbent.org
Դերբենդ (Ռուսաստան) Դերբենդ (Դաղստան)
Դերբենդ Վիքիպահեստում

Քաղաքը համարվում է աշխարհի ներկայումս բնակեցված հնագույն քաղաքներից մեկը և Ռուսաստանի հնագույն քաղաքը^[5]։ Առաջին բնակավայրերն ի հայտ են եկել բրոնզի դարում` մ. թ. ա. 4-րդ հազարամյակի վերջում։ Դերբենդի հին` Կասպիական դարպասներ անվանումն առաջին անգամ հիշատակվում է մ. թ. ա. 6-րդ դարում։ Հիմնադրվել է Սասանյան Իրանի կողմից որպես պատնեշ ընդդեմ հյուսիսային ցեղերի հարձակումների։ Հայկական պատմագրությունում քաղաքը հաճախ կոչվել է Ճորա պահակ։

Հայերը Դերբենդում

Դերբենդում հայերը հիշատակվում են 11-րդ դարից։ Միջնադարյան Դերբենդում եղել է հայկական համայնք, որը համալրվել է Արևելյան Անդրկովկասից հայ բնակչության ներհոսքի հետևանքով։ Որոշ արաբական աղբյուրներում Դերբենդը անվանվում է «Հայկական քաղաք»։ Սակայն 18-րդ դարի սկզբին Պետրոս I-ի Կասպիական արշավանքի և 18-րդ դարի վերջին գեներալ Զուբովի արշավանքից հետո Դերբենդի և մերձակա գյուղերի հայերը նահանջող ռուսական զորքերի հետ հեռացել են՝ չցանկանալով մնալ Սեֆյանների լծի տակ։

19-րդ դարի սկզբին (Դաղստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո) Դերբենդում սկսել է վերականգնվել հայկական համայնքը։ Բացի նախկին Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցուց, 1870-ին կառուցվել է Սուրբ Աստվածածին հայկական եկեղեցին։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին բացվել են հայկական ծխական և Մարիամյան իգական դպրոցները։ 1913-ին Դերբենդում ապրում էր մոտ 3 հազար հայ^[6]։

Բնակչություն

Բնակչության թվաքանակը
1856[7]	1886	1897[7]	1926[7]	1931[7]	1939[7]	1959[8]
13 900	↗15 300	↘14 600	↗23 100	↗27 500	↗34 100	↗47 318
1962[7]	1967[7]	1970[9]	1973[7]	1976[7]	1979[10]	1982[11]
↗52 000	↗59 000	↘57 192	↗61 000	↗64 000	↗69 575	↗75 000
1986[7]	1987[12]	1989[13]	1992[7]	1996[7]	1998[7]	2000[7]
↗81 000	↗83 000	↘78 371	↗82 000	↗90 000	↗91 100	↗93 100
2001[7]	2002[14]	2003[15]	2004[16]	2005[17]	2006[18]	2007[19]
↗94 200	↗101 031	↘101 000	↗103 100	↗104 800	↗106 300	↗107 700
2008[20]	2009[21]	2010[22]	2011[23]	2012[24]	2013[25]	2014[26]
↗109 000	↗110 659	↗119 200	↗120 000	↘119 476	↗119 813	↗120 470
2015[27]	2016[28]	2017[29]	2018[30]	2019[31]
↗121 251	↗122 354	↗123 162	↗123 720	↗124 677

Ծանոթագրություններ

1. OKTMO (ռուս.)
2. «Տվյալները 2008 թվականի». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 25-ին.
3. Դաղստանի բնակչության ազգային կազմը, 2002
4. [Նիկողայոս Ադոնց // Քաղաքական հոսանքներ Հին Հայաստանում, 1927
5. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 25-ին.
6. Հայկական սփյուռք հանրագիտարան, Ե., 2003, էջ 466։
7. «Народная энциклопедия «Мой город». Дербент». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-10-13-ին. Վերցված է 2013-10-13-ին.
8. «Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Демоскоп Weekly. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-05-28-ին. Վերցված է 2013-09-25-ին.
9. «Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Демоскоп Weekly. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-09-29-ին. Վերցված է 2013-09-25-ին.
10. «Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Демоскоп Weekly. Արխիվացված օրիգինալից 2021-11-07-ին. Վերցված է 2013-09-25-ին.
11. Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
12. Народное хозяйство СССР за 70 лет : юбилейный статистический ежегодник : [арх. 28 Հունիսի 2016] / Государственный комитет СССР по статистике. — Москва : Финансы и статистика, 1987. — 766 с.
13. «Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011-09-26-ին.
14. «Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-03-ին.
15. «Российский статистический ежегодник. 2010 год». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-03-ին. Վերցված է 2016-06-03-ին.
16. «Российский статистический ежегодник. 2004 год». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-09-ին. Վերցված է 2016-06-09-ին.
17. «Российский статистический ежегодник, 2005 год». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-05-09-ին. Վերցված է 2016-05-09-ին.
18. «Российский статистический ежегодник, 2006 год». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-05-10-ին. Վերցված է 2016-05-10-ին.
19. «Российский статистический ежегодник, 2007 год». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-05-11-ին. Վերցված է 2016-05-11-ին.
20. «Российский статистический ежегодник, 2008 год». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-05-12-ին. Վերցված է 2016-05-12-ին.
21. «Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-01-02-ին. Վերցված է 2014-01-02-ին.
22. «Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-05-13-ին. Վերցված է 2014-05-13-ին.
23. «Города с численностью населения 100 тысяч человек и более на 1 января 2011 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-05-08-ին. Վերցված է 2016-05-08-ին.
24. «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-05-31-ին. Վերցված է 2014-05-31-ին.
25. «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов)». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-11-16-ին. Վերցված է 2013-11-16-ին.
26. «Численность населения на 1 января 2014 года по сельским поселениям Республики Дагестан». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-17-ին. Վերցված է 2014-04-17-ին.
27. «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2015-08-06-ին. Վերցված է 2015-08-06-ին.
28. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
29. «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года». 2017-07-31. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-07-31-ին. Վերցված է 2017-07-31-ին.
30. «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-07-26-ին. Վերցված է 2018-07-25-ին.
31. «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года». Վերցված է 2019-07-31-ին.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դերբենդ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 362)։