Դավիթ երեցի խաչքար (Մայր Աթոռ)

Դավիթ երեցի խաչքար, գտնվում է Հայաստանի Արմավիրի մարզի Վաղարշապատ քաղաքի կենտրոնում գտնվող Մայր Աթոռի արևելյան կողմում, ցայտաղբյուրի հարևանությամբ։ Հաշվառված է Հայաստանի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցանկում (4.2/14.1.23)^[1]։

Դավիթ երեցի խաչքար
Դավիթ երեցի խաչքար
Երկիր	Հայաստան
Տարածաշրջան	Վաղարշապատ քաղաքի կենտրոնում գտնվող Մայր Աթոռի արևելյան կողմում, ցայտաղբյուրի հարևանությամբ։
Սկզբնական տեղադրություն	Նախկինում գտնվում էր Գեղարքունիքի մարզի Լճավան գյուղից 4 կմ հյուսիսարևմտյան ուղղության վրա գտնվող «Գթաշեն» գյուղատեղիի գերեզմանոցում՝ ավերակ եկեղեցու ներսը։
Ներկա տեղադրություն	Վաղարշապատ քաղաքի կենտրոնում գտնվող Մայր Աթոռի արևելյան կողմում, ցայտաղբյուրի հարևանությամբ։
Ներկա վիճակ	կանգուն
Ժառանգության կարգավիճակ	Պատմաճարտարապետական հուշարձան
Նվիրված	Խաչքարը նվիրված է Սավլթանղուլին։
Խաչագործ	Խաչքագործն անհայտ է։
Պատվիրող	Խաչքարի պատվիրատուներն Սուլթանղուլի 5 զավակներն՝ Դավիթ երեցի գլխավորությամբ, և Ղալամի թոռը՝ Եղիշեն։
Ճարտարապետական ոճ	Հայկական ճարտարապետություն
Ստեղծման տարեթիվ	1569 թվական
Զարդաքանդակի նկարագրություն	Խաչքարը քանդակներ չունի։
Նյութ	բազալտ
Արձանագրություն	Խաչքարը ունի արձանագրություններ։
Վայր	Էջմիածնի Մայր Տաճար
Khatchkars in Etchmiadzin Վիքիպահեստում

Տեղադրություն

Տիրամայրն ու Քրիստոսը ավետարանիչների հետ։

Մայր Աթոռի արևելյան կողմում, ցայտաղբյուրի հարևանությամբ։ Կանգնեցված է բազալտե պատվանդանին։ Նախկինում գտնվում էր Գեղարքունիքի մարզի Լճավան գյուղից 4 կմ հյուսիսարևմտյան ուղղության վրա գտնվող «Գթաշեն» գյուղատեղիի գերեզմանոցում՝ ավերակ եկեղեցու ներսը, որտեղ էլ Բարուխուդարյանը գրի էր առել խաչքարի արձանագրության մի մասը^[2]։

Պատկերաքանդակներ

Արևի քանդակ

Խաչքարն աչքի է ընկնում բարձրարվեստ քանդակներով, մասնավորապես եռանկյունաձև քիվի պատկերաքանդակում Աստվածածնին և մանուկ Քրիստոսին իր թևերի տակ է առել Հովհաննես ավետարանչին խորհրդանշող արծիվը։ Նրանց ոտքերի մոտ քանդակված են մնացած ավետարանիչների խորհրդանիշները։

Լուսնի քանդակ

1. Մատթեոսը նույնացվում է մարդու հետ, որովհետև նրա Ավետարանը սկսվում է Քրիստոսի մարդեղության պատմությունով։
2. Մարկոսը ներկայացվում է առյուծի խորհրդանիշով, որովհետև իր Ավետարանի սկզբում առյուծի պես քաջաբար հայտարարում է, թե Հիսուս Աստծո Որդին է։
3. Ղուկասը նույնացվում է եզի հետ, որ զոհի խորհրդանիշն է, այն պատճառով, որ նրա Ավետարանը սկսվում է Զաքարիայի` տաճարում զոհի պատրաստության պաշտամունքի նկարագրությամբ։ Այս պատմությունն իր հերթին դիտվել է իբրև պատրաստություն Քրիստոսի զոհաբերության։
4. Հովհաննեսը ներկայացվում է արծվի խորհրդանիշով, որովհետև նա իր Ավետարանի սկզբում սավառնում է վեր` հայտարարելով Քրիստոսի աստվածությունը

Քիվի աջ հատվածում քանդակված են արև և աստղ, իսկ ձախում` լուսին ու վիմագրում հիշվող տեր Դավիթը` ծնրադիր, ում էլ հավանաբար նվիրված է խաչքարը։ Արևնառհասարակ խորհրդանշում է Նոր, իսկ լուսինը` Հին կտակարանը։ Տիրամոր և Քրիստոսի ոտք երի տակ պատկերված է Ադամի գանգը (սովորաբար Ադամի գանգը պատկերվում է Գողգոթայի հետ համատեղ, որը ներկապատկերաքանդակում բացակայում է)։ Խաչքարի քանդակային հորինվածքում առանձնանում է նաև կենտրոնական խաչի ստորին ուղղաձիգ թևը երկու կողմից բռնած հրեշտակների պատկերումը^[3]։

Վիմական արձանագրություն

Խաչքարի ստորին մասին, շեշտված եռանկյունաձև քիվին, աջակողմյան նեղ նիստին և թիկունքին առկա են վիմական արձանագրություններ^[2][4].

Արձանագրություն 1

Քանդակային հորինվածքի հետ համակցված են տերունական չորս` ՏՐ (Տէր), ԱԾ (Աստուած), ՅՍ(Յիսուս), ՔՍ (Քրիստոս) ելնդագիր բառերը, իսկ քիվի ձախ անկյունում նույնպես ելնդագիր` ՏՐ ԴԱՎԻԹ։

Արձանագրություն 2

Վարդյակի երկու կողմերում․

1. ԹՎ[ԻՆ] ՌԺԸ

Համաձայն արձանագրության՝ խաչքարը կանգնեցվել է 1569 թվականին։

Արձանագրություն 3

Խաչքարի աջ կողմում՝ 12 տող վիմական արձանագրություն․

1. ԴԱՒԻ
2. Դ ԷՐԷՑ
3. ԿԱՆԿԵ
4. ՑԱՔ Խ
5. ԱՉԵՐ
6. Ս ԲԱՐԵ
7. ԽԱՒՍ ՄԵ
8. Զ ՀԱՒՐ
9. ՄԵՐ ՍԱՒ
10. ԼԴԱՆՂ
11. ՈՒԼԻ
12. Ն

Համաձայն արձանագրության՝ խաչքարը կանգնեցրել է Դավիթն իր հոր՝ Սուլթանղուլի, հիշատակին։

Արձանագրություն 4

Խաչքարի թիկունքի՝ 13 տող վիմական արձանագրություն^[5]․

1. Ա̅Վ ՄԵՔ` ԴԱՒ
2. ԻԹ ԷՐԷՑՍ, :Ե:(5)
3. ՈՐԴԻՔՍ ՍԱՒԼԹԱՆ
4. ՂՈՒԼԻՆ, ԵՂԻՇԻՆ` ԹՈՌ
5. Ն ՂԱԼԱՄԻՆ, ՈՐ ԵՆՔ
6. ԾՆՈՒՆԴ ՍԱՐՈՒ ԱՄԻՐ
7. ՃԱՆԻՆ, ՈՐ ԲԱԶՈՒՄ ՋԱՆ
8. ԻՒ ԵՒ ՀՆԱՐԻՒ ԲԵՐԵ[Ա]Լ ՍԱ
9. ՐԴԱՀՆԱՅ ՊՌԻ ՍԱՐԻՆ
10. ՋՈՒՐՆ Ի ԴԱՇՏՆ ԳԹԱՅ
11. ՇԻՆՈՅ, ՇԻՆԵԱՑ :Բ: (2) ՋԱ
12. ՂԱՑՆ ԵԹՈՂ ՀԱ[Յ]ՐԵՆ
13. ԻՔ ԻՒՐ ԾՆԸՆԴՈՑ

Արձանագրությունը խոսք է գնում Սուլթանղուլի հինգ որդիների և Ղալամի թոռ Եղիշեի կողմից ջրաշինական աշխատանքների, մասնավորապես ջուր բերելու և ջրաղաց կառուցելու մասին։

Այլ տեղեկատվույթյուն

• «Գթաշեն» գյուղատեղիի գերեզմանոցից Մայր Աթոռ տեղափոխվել է Սուլթանղուլին նվիրված ևս մեկ խաչքար։

Տես նաև

• Էջմիածնի Մայր Տաճար
• Սուլթանղուլի խաչքար (Մայր Աթոռ)

Ծանոթագրություններ

1. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՐՄԱՎԻՐԻ ՄԱՐԶԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԱՆՇԱՐԺ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱԿԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
2. Դիվան հայ վիմագրության, Պ. 4. Գեղարքունիք։ Կազմ.՝ Բարխուդարյան, Սեդրակ Գևորգի; ՀՍՍՌ ԳԱ; Հնագիտ. և ազգագր. ին-տ. Երևան։ ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., 1973 թ.
3. Հ․Լ․ Պետրոսյան, Խաչքար. ծագումը, գործառույթը, պատկերագրությունը, իմաստաբանությունը, Երևան, 2008, էջ 365
4. Արսեն Հարությունյան, Վաղարշապատ. վանքերը և վիմական արձանագրությունները, Մայր Աթոռ սուրբ Էջմիածնի հրատարակչություն, 2016 թվական, էջ 101
5. Ս․ Սաղումյան, Վիմագիր մասունքներ, էջ 109