Հին Էպիրուս

Էպիրուս ( /ɪˈpaɪrəs/ ; էպիրոտ հունարեն ՝ Ἄπειρος</link>, Ápeiros ; ատտիկական հունարեն ՝ Ἤπειρος</link>, Ḗpeiros ) հին հունական թագավորություն էր, իսկ ավելի ուշ՝ հանրապետություն, որը գտնվում էր Էպիրուսի աշխարհագրական շրջանում՝ հյուսիս-արևմտյան Հունաստանի և հարավային Ալբանիայի տարածաշրջաններում։ Հին էպիրոտների հայրենիքը հարավից սահմանակից էր Էտոլական լիգային, արևելքից՝ Հին Թեսալիային և Հին Մակեդոնիային, իսկ հյուսիսում՝ իլլիրիական ցեղերին: Հայտնի է, որ հունական թագավոր Պյուռոսը Էպիրուսը դարձրեց հզոր պետություն հունական աշխարհում (մ.թ.ա. 280–275 թթ.), որի հզորությունը կարելի էր համեմատել Հին Մակեդոնիայի և Հին Հռոմի հետ: Պյուռոսի բանակները նաև հարձակման փորձ կատարեցին Հին Հռոմի պետության դեմ՝ իրենց անհաջող արշավի ժամանակ, որը տեղի է ունեցել ժամանակակից Իտալիայում։

Պատմություն

Նախապատմություն

Էպիրուսը բնակեցված է եղել առնվազն նոր քարեդարյանժամանակներից ծովագնացների կողմից (ափի երկայնքով) և որսորդների ու հովիվների կողմից (ներքին հատվածում), ովքեր իրենց հետ բերել են հունարենը։ ^[1] Այս նեոլիթյան ժողովուրդները թաղել են իրենց առաջնորդներին մեծ տումուլիների մեջ (գերեզմանի վրա բարձրացված հողակույտեր), որոնք պարունակում էին հանքանման դամբարաններ և նման էին միկենյան ժողովուրդների կողմից պատրաստված գերեզմաններին: Այս ավանդության նմանության շնորհիվ կարելի է ենթադրել, որ նախնիների կապ է գոյություն ունեցել էպիրոտների և միկենացիների միջև:^[1] Միքենյան մի շարք մնացորդներ հայտնաբերվել են նաև Էպիրոսում,^[2][3] տարածաշրջանի ամենակարևոր հնագույն կրոնական վայրերում, ներառյալ Աքերոնի Նեկրոմանտեոնը ( Աքերոն գետի վրա) և Զևսի Օրակուլը՝ Դոդոնայում։ ^[1][4] Հայտնի է նաև, որ Էպիրոսը ամուր կապ է ունեցել Հին հունական այլ տարշրջանների հետ, այդ թվում՝ Մակեդոնիայի, Թեսալիայի, Էտոլիայի և Ակարնանիայի շրջանների հետ։ ^[5]

Դորիացիները Էպիրոսից և Մակեդոնիայից Հունաստան ներխուժեցին մ.թ.ա. II հազարամյակի վերջին (մոտ Ք․ա․1100–1000թթ), թեև նրանց գաղթի պատճառները անհասկանալի են։ Տեղաբնիկները ներխուժման հետևանքով քշվեցին հարավ՝ դեպի կենտրոնական Հունաստան, և մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի սկզբին Էպիրոսում հայտնվեցին հունալեզու ցեղերի երեք հիմնական խմբեր: Սրանք հյուսիսարևմտյան Էպիրոսի քաոնացիներն էին, կենտրոնում՝ մոլոսացիները, հարավում՝ թեսպրոտացիները։ ^[6] Այս ցեղախմբերից յուրաքանչյուրով բնակեցված շրջանն ուներ իր անունը (Քաոնիա), Մոլոսիա, Թեսպրոտիա) հետևաբար ի սկզբանե ամբողջ տարածաշրջանի համար մեկ անուն չկար:

Հունական Epirus տեղանունը ( հուն․՝ Ήπειρος </link> ), որը նշանակում է «հիմնական տարածք» կամ «մայրցամաք», առաջին անգամ հայտնվում է Հեկատեոս Միլեթացու աշխատության մեջ մ.թ.ա. 6-րդ դարում և նավարկությունում ու աշխարհագրությունում արտասահմանցիների կողմից օգտագործվող սակավաթիվ հունարեն անուններից է։ Թեև ի սկզբանե բնիկ էպիրոտական անուն չէր, այն հետագայում ընդունվեց տարածքի բնակիչների կողմից։ ^[7]

Մոլոսյան էքսպանսիա (մ.թ.ա. 470–330)

Մոլոսյան Էացիդյան արքայատոհմը կարողացավ ստեղծել առաջին կենտրոնացված պետությունը Էպիրոսում մոտ մ.թ.ա 370 թվականից սկսած՝ ընդարձակելով իրենց իշխանությունը հարձակվելով հակառակորդ ցեղերի վրա։ Էացիդները դաշնակցեցին Մակեդոնիայի հզոր թագավորության հետ՝ մասամբ ընդդեմ իլլիրիական արշավանքների ընդհանուր սպառնալիքի ^[8], իսկ մ.թ.ա. 359 թվականին մոլոսացի արքայադուստր Օլիմպիասը ՝ Էպիրոսի Արիբբասի զարմուհին, ամուսնացավ Մակեդոնիայի թագավոր Ֆիլիպ II- ի հետ (մ․թ․ա․359 թ. – 336 թ․) Նա հետագայում դառնալու է Ալեքսանդր Մակեդոնացու մայրը: Արիբբասի մահով ԱլեքսանդրՄակեդոնացու քեռին Ալեքսանդր Մոլոսացին գահին գահակալեց Էպիրոսի թագավոր տիտղոսով։ ^[9]

Մ.թ.ա. 334 թվականին, երբ Ալեքսանդր Մակեդոնացին Ասիայում էր, Ալեքսանդր Մոլոսացին գլխավորում էր հարավային Իտալիայի արշավախումբը՝ ի աջակցություն Մեծ Հունաստանի հունական քաղաքներին՝ ընդդեմ մոտակա իտալական ցեղերի և ձևավորվող Հռոմեական Հանրապետության : Ռազմի դաշտում որոշակի հաջողություններից հետո նա պարտություն կրեց իտալական ցեղերի կոալիցիայի կողմից Ք.ա. 331 թվականին Պանդոսիայի ճակատամարտում։

Էպիրոսի թագավորություն (մ.թ.ա. 330–231 թթ.)

Էպիրոսի Պյուռոսի արշավները Իտալիայում.

Ք.ա. 330 թվականին, Ալեքսանդր Մոլոսացու մահից հետո, «Էպիրոս» տերմինը առաջին անգամ հայտնվում է որպես քաղաքական միավոր հին հունական գրառումներում՝ Մոլոսյան դինաստիայի ղեկավարությամբ։ Հաջորդիվ՝ ավարտվեցին երեք հիմնական էպիրոտ ցեղային խմբերի մետաղադրամների հատումները, և թողարկվեց նոր մետաղադրամ՝ «Էպիրոտներ» անուններ։ Ալեքսանդր I-ի մահից հետո Աեակիդես Էպիրացին, ով հաջորդեց նրան, պաշտպանեց Օլիմպիադայի գործը ընդդեմ Կասանդրոսի, բայց գահընկեց արվեց մ.թ.ա. 313 թվականին։

Աեակիդեսի որդի Պյուռոսը գահ է բարձրացել մ.թ.ա. 295 թվականին։ Պյուռոսը, լինելով հմուտ զորավար, որոշեց, որ օգնի Տարենտումի հույներին և մեծ հարձակում սկսեցԻտալիայի թերակղզում և Սիցիլիայում : Իր գերազանց մարտական ունակությունների շնորհիվ էպիրոսի բանակը հաղթեց հռոմեացիներին Հերակլեայի ճակատամարտում (Ք.ա. 280 թ.): Հետագայում Պյուռոսի զորքերը գրեթե հասնում էին Հռոմի արվարձաններին, բայց ստիպված եղան նահանջել՝ խուսափելով անհավասար հակամարտությունից ավելի մեծաթիվ հռոմեական բանակի հետ։ Հաջորդ տարի Պյուռոսը ներխուժեց Ապուլիա (մ.թ.ա. 279), և երկու բանակները հանդիպեցին Ասկուլումի ճակատամարտում, որտեղ էպիրոտները մեծ գնով տարան Պյուռոսյան համանուն հաղթանակը :^[10]

Ք.ա. 277 թվականին Պյուռոսը գրավեց Սիցիլիայի Էրիքս քաղաքի Կարթագենյան ամրոցը: Սա դրդեց Կարթագենի կողմից վերահսկվող մնացած քաղաքներին անցնել Պյուռոսին։ Միևնույն ժամանակ նա շատ հաճախ բռնապետական վարքագիծ էր դրսևորում սիցիլիական հույների նկատմամբ և շուտով սիցիլիացիները նրա դեմ դուրս եկան։ Չնայած ճակատամարտում նա հաղթեց կարթագենցիներին, նա ստիպված եղավ լքել Սիցիլիան։ ^[10]

Պյուռոսի իտալական արշավանքը ավարտվեց Բենևենտումի անորոշ ճակատամարտից հետո (մ.թ.ա. 275թ․): Կորցնելով իր բանակի ճնշող մեծամասնությունը՝ նա որոշեց վերադառնալ Էպիրոս, ինչը հանգեցրեց իր ամբողջ իտալական տարածքների կորստին։ Նրա ծանր հաղթանակների պատճառով « Պյուռոսյան հաղթանակ » տերմինը հաճախ օգտագործվում է հաղթանակի համար, որը կործանարար է հաղթողի համար:^[10]

Էպիրյան լիգա (մ.թ.ա. 231–167)

1. «Epirus». Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. Վերցված է 16 November 2013-ին.
2. Tandy 2001
3. McHenry 2003
4. Tandy 2001.
5. Filos 2018.
6. Hammond 1982.
7. Douzougli, Angelika; Papadopoulos, John (2010). «Liatovouni: a Molossian cemetery and settlement in Epirus». Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts. 125: 3.
8. Anson 2010.
9. Hammond 1994.
10. Franke 1989.

Էպիրոտների լիգայի մետաղադրամ, որը պատկերում է Զևսին (ձախից) և կայծակի վրա՝ «ΑΠΕΙΡΩΤΑΝ», «էպիրոտների» (աջից) բառով։

մ․թ․ա․ 233 թվականին սպանվեց Էակիդների թագավորական ընտանիքի վերջին ողջ մնացած անդամը՝ Դեյդամիան։ Նրա մահը բերեց էպիրոտների թագավորական ընտանիքի ոչնչացման, և ստեղծվեց դաշնային հանրապետություն, թեև սակավ տարածքով, քանի որ արևմտյան Ակարնանիան հաստատել էր իր անկախությունը, և էթոլացիները գրավեցին Ամբրակիան, Ամֆիլոխիան և մնացած հողերը Ամբրակյան ծոցից հյուսիս: Հետևաբար, նոր էպիրյան մայրաքաղաքը հաստատվեց Ֆոենիցեում ՝ Քաոնյանների քաղաքական կենտրոնը։ Էակիդների արքայատոհմի արագ անկման պատճառները շատ էին։ Էտոլիայի ճնշումը իր դերն ուներ, և Մակեդոնիայի հետ դաշինքը ժողովրդի կողմից ընդունված չէր. բացի այդ, միգուցե սոցիալական լարվածություն նույնպես կար։ ^[1] Այնուամենայնիվ, Էպիրոսը մնաց էական տերություն՝ միավորված Էպիրյան լիգայի հովանու ներքո որպես դաշնային պետություն՝ իր խորհրդարանով (կամ սինեդրիոնով ):^[1]

Հաջորդող տարիներին Էպիրոսը բախվեց ծավալապաշտական Հռոմեական Հանրապետությանը, որը մի շարք պատերազմներ մղեց Մակեդոնիայի դեմ: Լիգան չեզոք մնաց առաջին երկու Մակեդոնական պատերազմներում, սակայն պառակտվեց Երրորդ Մակեդոնական պատերազմում (մ.թ.ա. 171–168), երբ մոլոսացիները մակեդոնացիների կողմն էին, իսկ քաոնացիներն ու թեսպրոտացիները ՝ Հռոմի կողմը։ Արդյունքը ավերիչ եղավ Էպիրոսի համար. Մոլոսիան հանձնվեց Հռոմին մ.թ.ա 167 թվականին, և նրա 150000 բնակիչները ստրկացան։ ^[2]

Օրգանիզացիա

Հին հունական աշխարհի քաղաքական կառուցվածքը (մ.թ.ա. 8–5-րդ դդ.).

Հնում Էպիրոսը բնակեցվել էր նույն քոչվոր հելլենական ցեղերի կողմից, որոնք բնակեցնում էին Հունաստանի մնացած մասը:^[3] Ի տարբերություն այդ ժամանակի մյուս հույների մեծ մասի, որոնք ապրում էին քաղաք-պետություններում կամ քաղաքների շրջակայքում, ինչպիսիք են Աթենքը կամ Սպարտան, էպիրոտներն ապրում էին փոքր գյուղերում, և նրանց ապրելակերպը օտար էր հարավային հույների պոլիսի համար: Նրանց շրջանը գտնվում էր հունական աշխարհի եզրին և շատ քիչ էր խաղաղություն լինում. դարեր շարունակ այն մնաց սահմանամերձ տարածք, որը մարտնչում էր Ադրիատիկ ծովի ափերի և ներքին տարածքի իլլիրիական ժողովուրդների հետ: Այնուամենայնիվ, Էպիրուսը աշխարհագրական հեռավորություն ունենալով՝ շատ մեծ կրոնական դեր ուներ՝ կապված Դոդոնայում սրբավայրի և օրակուլի առկայության հետ, որը համարվում է երկրորդը միայն Դելֆիի առավել հայտնի օրակուլից:^[4] Պլուտարքոսը գրում է մի պատմություն, ըստ որի, Մոլոսիայի թագավոր Թարրիպասը առաջինն էր իր արքայատոհմում, ով հայտնի դարձավ նրանով, որ իր քաղաքներում մտցրեց հունական սովորույթներ, կանոններ և ավանդույթներ: Նա հավանաբար պատասխանատու էր մ․թ․ա․370–368 թվականներին Մոլոսիայի պետության հայտնի ամենավաղ հրամանագրերի համար իր թոռան՝ Նեոպտոլեմոս I-ի օրոք։ Էպիրուսի հունական բարբառը չի առաջացել ենթադրյալ դորիացիների կորնթոսյան գաղութներից այլ հյուսիսարևմտյան հունարենի առանձին բարբառ է․ սա ցույց է տալիս, որ այն ոչ մի լեզվից չի փոխառնվել։^[5][6]

Մշակույթ

Հնագույն գրողներ, ինչպիսիք են Հերոդոտոսը,^[7] Դիոնիսիոս Հալիկառնասցին,^[8] Պավսանիասը ^[9] ևԷվտրոպիոսը ^[10] նկարագրում են էպիրոտներին որպես հույներ։ Մյուս կողմից, մ.թ.ա. 5-րդ դարի աթենացի պատմիչ Թուկիդիդեսը նրանց նկարագրում է որպես«բարբարոսներ» իր Պելոպոնեսյան պատերազմի պատմության մեջ ^[11], ինչպես և Ստրաբոնն իր «Աշխարհագրությունում »։ ^[12] Սայմոն Հորնբլոուերը մեկնաբանում է Թուկիդիդեսի մեկնաբանությունները իբրև անորոշ, և երբեմն նույնիսկ հակասական։ Այդ մեկնաբանությունները ենթադրում են, որ էպիրոտները ոչ ամբողջովին «բարբարոս» են, ոչ էլ ամբողջովին հույն, այլ վերջիններիս նման: Հատկանշական է, որ Թուկիդիդեսը նմանատիպ հայացքներ ուներ հարևան էթոլացիների և ակառնացիների մասին, թեև շատ են ակնհայտ փաստերը, որ նրանք հույներ էին: «Բարբարոսներ» կարող էին անվանել և՛ ոչ հույներին, և՛ հեռվում ապրող հույներին։ ^[13] Հին պատմաբաններն ու աշխարհագրագետները չեն հետևել ժամանակակից լեզվաբանների գիտական մեթոդներին, որոնք մանրամասնորեն արձանագրում են իրենց ուսումնասիրած խմբերի խոսքը. նրանց տեղեկատվությունը հիմնված էր, ավելի հազվադեպ՝ անձնական փորձառությունների վրա, և առավելապես՝ նրանց տեղեկատուներից ստացած տեղեկության վրա, որոնք չունեին ոչ բանասիրական կրթություն, ոչ էլ առանձնապես լեզվական իմացություններ։ ^[6] Հույների տեսակետների վերաբերյալ շատ ավելի վստահելի աղբյուր է սրբազան բանագնացների ցուցակը ( հին հունարեն՝ θεαρόδοκοι </link> ) Էպիդաուրուսում, որը ներառում է էպիրոտներին։ ^[13] Ցուցակը, որը կազմվել է մ.թ.ա. 360 թվականին, ներառում է մոլոսացիների, կասոպացիների, քաոնացիների և թեսպրոտացիների սրբազան բանագնացներին (յուրաքանչյուր ցեղի կամ ցեղախմբի իշխող ընտանիքի անդամները):^[14]

Կրոնական առումով նրանք պաշտում էին նույն աստվածներին, ինչ որ մնացած հույները։ Ոչ հունական աստվածների հետքեր չեն հայտնաբերվել մինչև հելլենիստական դարաշրջանը (հունական աշխարհին արևելյան հավատալիքների ծանոթացումով): Նրանց գերագույն աստվածը Զևսն էր, և Մոլոսների երկրում հայտնաբերված Դոդոնայի Օրակուլը գրավում էր ուխտավորների ամբողջ հունական աշխարհից: էպիրոտնեը ընդգրկված էին համահունական խաղերի և փառատոնների մասնակիցների ցուցակում:^[15] Արիստոտելը Դոդոնայի շրջակայքը համարում էր Հին հունաստանի մի մասը և այն շրջանը, որտեղ ծագել են հույները։ ^[16] Պլուտարքոսը նշում է էպիրոտների մի հետաքրքիր մշակութային տարր՝ կապված հույն հերոս Աքիլլեսի հետ։ Նա իր Պյուռոս թագավորի կենսագրության մեջ նա նշում է, որ Աքիլլեսը «Էպիրոսում աստվածային կարգավիճակ ուներ, իսկ տեղական բարբառով նրան անվանում էին Ասպետոս» ( հոմերոսյան հունարեն նշանակում է «անասելի» կամ «անասելի մեծ»)։ ^[17][18]

Հղումներ

Մեջբերումներ

 

• Anson, Edward M. (2010). «Why Study Ancient Macedonia and What This Companion is About». In Roisman, Joseph; Worthington, Ian (eds.). A Companion to Ancient Macedonia. Oxford, Chichester, & Malden: Wiley-Blackwell. էջեր 3–20. ISBN 978-1-4051-7936-2.
• Antoniadis, Vyron (2016). Tabula Imperii Romani: J 34 - Athens: Epirus. Athens: Academy of Athens. ISBN 978-960-404-308-8.
• Borza, Eugene N. (1992). In the Shadow of Olympus: The Emergence of Macedon. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 0-691-00880-9.
• Cameron, Alan (2004). Greek Mythography in the Roman World. New York and Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-517121-7.
• Filos, Panagiotis (2018). «The Dialectal Variety of Epirus». In Giannakis, Georgios K.; Crespo, Emilio; Filos, Panagiotis (eds.). Studies in Ancient Greek Dialects: From Central Greece to the Black Sea. Berlin and Boston: Walter de Gruyter. էջեր 215–248. ISBN 978-3-11-053213-5.
• Franke, P. R. (1989). «CHAPTER 10 PYRRHUS». In Astin, A. E.; Walbank, F. W.; Frederiksen, M. W.; Ogilvie, R. M.; Drummond, A. (eds.). The Cambridge Ancient History: The Rise of Rome to 220 BC. Vol. VII, Part 2. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 456–485. ISBN 0-521-23446-8.
• Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière (1998). Philip of Macedon. London: Duckworth. ISBN 0-7156-2829-1.
• Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière (1994). «CHAPTER 9d. ILLYRIANS AND NORTH-WEST GREEKS». In Lewis, David Malcolm; Boardman, John; Hornblower, Simon; Ostwald, M. (eds.). The Cambridge Ancient History: The Fourth Century B.C. Vol. VI (2nd ed.). Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 422–443. ISBN 0-521-23348-8.
• Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière (1986). A History of Greece to 322 B.C. Oxford: Clarendon Press. ISBN 0-19-873096-9.
• Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière (1982). «CHAPTER 40 ILLYRIS, EPIRUS AND MACEDONIA». In Boardman, John; Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière (eds.). The Cambridge Ancient History: The Expansion of the Greek World, Eighth to Sixth Centuries B.C. Vol. III, Part 3 (2nd ed.). Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 261–285. ISBN 0-521-23447-6.
• Hammond, N. G. L. (1967). Epirus: The geography, the ancient remains, the history and topography of Epirus and adjacent areas (անգլերեն). Oxford University Press.
• Hatzopoulos, Miltiades B. (1997). «Τα όρια του ελληνισμού στην Ήπειρο κατά την αρχαιότητα». Ήπειρος: 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού (հունարեն). Εκδοτική Αθηνών. էջեր 140–145.
• Katičić, Radoslav (1976). Ancient Languages of the Balkans. The Hague: Mouton. ISBN 978-9-02-793305-8.
• McHenry, Robert (2003). The New Encyclopædia Britannica (15th ed.). Chicago, IL: Encyclopædia Britannica, Inc. ISBN 978-0-85-229961-6.
• Minahan, James (2002). Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups around the World. Westport, CT: Greenwood Press. ISBN 0-313-31617-1.
• Tandy, David W. (2001). Prehistory and History: Ethnicity, Class and Political Economy. Montréal, Québec, Canada: Black Rose Books Limited. ISBN 1-55164-188-7.
• Walbank, Frank William (1984) [1928]. «CHAPTER 12 MACEDONIA AND THE GREEK LEAGUES». In Walbank, F. W.; Astin, A. E.; Frederiksen, M. W.; Ogilvie, R. M. (eds.). The Cambridge Ancient History: The Hellenistic World. Vol. VII, Part 1. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 446–481. ISBN 978-0-521-23445-0.

Աղբյուրներ

1. Walbank 1984.
2. «Epirus». Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. Վերցված է 16 November 2013-ին.
3. Borza 1992; Minahan 2002.
4. Hammond 1967.
5. Hammond 1967: "'They relate', says Plutarch in introducing Pyrrhus, 'that Tharyps was the first to become renowned, as he organized the states on a system of Greek customs, and rules and regulations of a humane kind' (Θαρρύπαν πρῶτον ἱστοροῦσιν Ἑλληνικοῖς ἔθεσι καὶ γράμμασι καὶ νόμοις φιλανθρώποις διακοσμήσαντα τὰς πόλεις ὀνομαστὸν γενέσθαι. (Plu. Ρ. 1)). ... It is probable that Tharyps was responsible for the kind of written rules and regulations which we find in the earliest known decrees of the Molossian state in 370–368 B.C. But the institutions were, of course, much earlier in origin."
6. Hatzopoulos 1997
7. Herodotus. Histories, 6.124.7.
8. Dionysius of Halicarnassus. Roman Antiquities, 20.10 (19.11).
9. Pausanias. Description of Greece, 1.11.7–1.12.2.
10. Eutropius. Abridgment of Roman History (Historiae Romanae Breviarium), 2.11.13.
11. Thucydides. The History of the Peloponnesian War, 1.8 Արխիվացված 5 Օգոստոս 2011 Wayback Machine.
12. Strabo. Geography, 7.7.1.
14. Davies, J. K. (2002). «A Wholly Non-Aristotelian Universe: The Molossians as Ethnos, State, and Monarchy». In Roger Brock (ed.). Alternatives to Athens: Varieties of Political Organization and Community in Ancient Greece. Oxford University Press. էջ 247. ISBN 0199258104.
15. Hatzopoulos, M. B.; Sakellariou, M.; Loukopoulou, L. D. (1997). Epirus, Four Thousand Years of Greek History and Civilization. Ekdotike Athenon. էջեր 140–141. ISBN 960-213-377-5. «It is equally incontestable that the Epirote tribes practised the same religion as the other Greeks. The supreme god of the Epirotes was Zeus and his sanctuary at Dodona attracted believers from all over the Greek world. Foreign deities are not attested...The most convincing proof, however, that the Epirotes belonged firmly within the religious body of Greece, is provided by the catalogue of thearodokoi listing Greek cities and tribes to which the major hellenic sanctuaries sent theoroi to... only Greeks were allowed to, participate in the pan-Hellenic games and festivals»
16. Hammond 1986: "The original home of the Hellenes was 'Hellas', the area round Dodona in Epirus, according to Aristotle. In the Iliad it was the home of Achilles' Hellenes."
17. Plutarch. Parallel Lives: Pyrrhus, 1.
18. Cameron 2004