Արագոն

Արագոնը (արագոներեն՝  և իսպ.՝ Aragón [aɾaˈɰon], կատ.՝ Aragó [aɾaˈɣo]) ինքնավար համայնք է Իսպանիայում, որը գտնվում է երկրի հյուսիսում և սահմանցկում է դրսում Ֆրանսիայի հետ, իսկ ներսում Իսպանիայի Կաստիլիա-Լա Մանչա, Կաստիլիա և Լեոն, Կատալոնիա, Ռիոխա, Նավառա և Վալենսիա ինքնավար համայնքների հետ։ Արագոնի օրը ապրիլի 23-ն է՝ Սուրբ Գևորգի (իսպ.՝ San Jorge) որը, որ Արագոնի պաշտպանն է։ Պատմական մարզ իսպանիայի հյուսիս-արևելքում, Էբրո գետի ավազանում։ Գրավում է Արագոնյան հարթավայրի մեծ մասը, նրան պարփակող Պիրենեյների կենտրոնական շրջանները։ Նրա մեջ են մտնում Սարագոսա, Տերուել, Ուեսկա վարչական մարզերը։ Տարածությունը՝ 47.7հզ.կմ²-է, բնակչությունը՝ 1.1 մլն (1968)։ Գլխավոր քաղաքը՝ Սարագոսա։ Հարթավայրում գերակշռում են չոր տափաստանները, լեռներում՝ լայնատերև և փշատերև անտառները։ Բնակչության 65%-ը զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ (ձիթենի, խաղող, շաքարի ճակնդեղ, անջրտի հողերում՝ հացահատիկ)։ Արդյունահանվում են քարածուխ (Ուտրիլյաս), երկաթ (Օխոս-Նեգրոս), ծծումբ (Լիբրոս), գործում են խոշոր ՀԷԿ-եր և ՋԷԿ, կան գինեգործական, ալրաղաց, շաքարի, յուղի և քիմիական արդյունաբերության ձեռնարկություններ։ IX դարին հիմնադրվել է Արագոնի կոմսությունը։ 1035 թ.-ի Արագոն ինքնուրույն թագավորություն էր։ 1148 թվականին Ալֆոնս I (1104-1134 թթ.) նվաճեց Սարագոսան և ընդարձակել պետության սահմանները։ 1479 թ.-ին Ա-ի և Կաստիլիայի թագավորությունները միավորվեցին Իսպանիա միսանական պետության մեջ^[1]։

Արագոն իսպ.՝ Aragón արագոներեն՝ Aragón, կատ.՝ Aragó
flag of Aragon? Զինանշան
Երկիր	Իսպանիա
Հիմն	Himno de Aragón
Կարգավիճակ	Ինքնավար համայնք
Մտնում է	Իսպանիա
Ներառում է	3 պրովինցիաներ՝ Սարագոսա Թերուել Ուեսկա
Վարչկենտրոն	Սարագոսա
Խոշորագույն քաղաք	Սարագոսա
Ամենաբարձր կետ	Անետո
Օրենսդրական մարմին	Aragonese Corts?
Նախագահ	Մարսելինո Իգլեսիաս (ԻՍԲԿ)
Հիմնական լեզու	Իսպաներեն, արագոներեն, կատալաներեն
Պաշտոնական լեզուներ	իսպաներեն, Արագոներեն և կատալաներեն
Բնակչություն (2005)	1 269 027 (11 տեղ)
Խտություն	89,95 ( 13 տեղ)
Տարածք	47 719  (4 տեղ)
Բարձրություն ծովի մ-ից՝  - Բարձրագույն կետ	Անետո 3 404 մ
Սահմանակցում է	Կատալոնիա, Նավառա, Վալենսիա, Ռիոխա, Կաստիլիա և Լեոն, Կաստիլիա-Լա Մանչա, Նոր Ակվիտանիա և Օկսիտանիա
Ժամային գոտի	UTC+1 և UTC+2
Փոխարինեց	Captaincy General of Aragon? և Արագոնի թագավորություն
ISO 3166-2 կոդ	ES-AR
aragon.es​(իսպ.)
Արագոն Վիքիպահեստում

Ֆիզիկական և աշխարհագրական բնութագրերը

Արագոնի տարածքը 47,719 կմ քառակուսի է (Իսպանիայի ամենամեծ չորրորդ շրջանը Անդալուզիայից, Կաստիլիա-Լա Մանչայից և Կաստիլիա-Լեոնից հետո), որից 17,274 կմ քառակուսին Սարագոսայում է, 15,636 կմ քառակուսին `Ուեսկայում և 14,808 կմ քառակուսի ` Տերուելում։

Ռելիեֆ

Արագոնական Պիրենեյում կան այս համակարգի ամենաբարձր լեռները, որոնք առանձնացնում են Իսպանիան Ֆրանսիայից և դրանցից ամենանշանակալիներն են. Պերդիգուերո, 3221 մ), Կոտիելլա (իսպան. Cotiella, 2912 մ)։ Պիրենեյում կա Օրդեսա և Մոնտե Պերդիդո ազգային պարկ (իսպ. ՝ Parque Nacional de Ordesa y Monte Perdido):

Կլիմա

Չնայած, ընդհանուր առմամբ, Արագոնի կլիման կարելի է վերագրել միջերկրածովյան և մայրցամաքային տարածքների միջև, Արագոնի տարածքում կան մեծ թվով վայրեր տարբեր միկրոկլիմայով ՝ տարածաշրջանի օրոգրաֆիայի պատճառով։ Միջին ջերմաստիճանը կախված է բարձրությունից։ Էբրոյի հովտում ձմեռները համեմատաբար մեղմ են, իսկ ամռանը ջերմաստիճանը կարող է հասնել 40 աստիճանի։ Լեռնային շրջաններում ձմեռները շատ ավելի երկար են, և միջին ջերմաստիճանը 10-ով պակաս է, քան հովտում։

Հիդրոգրաֆիա

Արագոնյան գետերի մեծ մասը Իսպանիայի ամենատարածված գետի Էբրոյի վտակներն են, որոնք տարածաշրջանը բաժանում են երկու մասի։ Գետի ձախ ափի վտակներից, այսինքն ՝ Պիրենեյում ծագող գետերը, առանձնանում է Արագոնը, որը սկիզբ է առնում Ուեսկայից, բայց հոսում է Էբրո ՝ Նավարայի, Գալեգոյի (իսպանական Գալեգո) և Սինկայի (իսպանական Սինկա) տարածքում, որը միանում է Սեգրին (Իսպանական Segre) նախքան Ebro- ի հետ խառնվելը։ Աջ ափին կան Jalon (իսպանական Jalón), Huerva (իսպանական Huerva) և Guadalupe (իսպանական Guadalupe):

Ebro- ի ջրանցքում, Կատալոնիայի հետ սահմանի մոտ, գտնվում է Մեկինենսկոյի ջրամբարը (իսպանական Embalse de Mequinenza, 1530 hm³, երկարությունը ՝ 110 կմ)։ Ժողովրդական շրջանում հայտնի է որպես «Արագոնյան ծով» (իսպան. Mar de Aragón):

Պիրենեյում կան լեռնային փոքրիկ լճեր, որոնք կոչվում են Իբոններ (իսպանական իբոններ)։ Այս լճերը առաջացել են վերջին սառցադաշտերի ժամանակ և սովորաբար տեղակայված են ավելի քան 2000 մետր բարձրության վրա։

Պատմություն

Մարդիկ հայտնվեցին այն երկրներում, որոնք այժմ կազմում են Արագոնի ինքնավար համայնքը, դեռ նախահռոմեական դարաշրջանում, բայց Արագոնը, ինչպես հյուսիսային Իսպանիայի ժամանակակից շրջանների մեծ մասը, ծագել է միջնադարում։ Արագոն անունն առաջին անգամ փաստագրվել է 828 թվականին, երբ ֆրանկյան փոքր կոմսություն առաջացավ իր անունը կրող գետերի ՝ Արագոն (Ռիո Արագոն) և նրա վտակ Արագոն Սուբորդան (Ռիո Արագոն Սուբորդան) գետերի արանքում։ Արագոնի տարածքը մինչև XI դարի սկիզբը մաս էր կազմում Նավարայի թագավորության։

Անկախություն

1035 թվականին Արագոնը դարձավ անկախ թագավորություն։ 1118 թվականին Ալֆոնսո I թագավորը գրավեց Սարագոսան, որը դարձավ Արագոնի մայրաքաղաքը, և ընդարձակեց պետության սահմանները Էբրո գետով այն կողմ։ 1137-ին Բարսելոնայի շրջանը միավորվեց Արագոնի հետ ՝ անձնական միության հիման վրա; ապա Կատալոնիայի այլ հողեր ընդգրկվեցին Արագոնի մեջ, Բարսելոնայի կոմսները դարձան Արագոնի թագավորներ։ 1172 թվականին բռնակցվեց Ռուսիյոնի կոմսությունը, 1229–1235 թվականներին Բալեարյան կղզիները հետ գրավվեցին մավրերից (որտեղ ստեղծվեց Մայորկայի ինքնիշխան թագավորությունը 1276 թվականին, որը կրկին նվաճեց Արագոնը 1344–1349 թվականներին), 1238 թվականին ՝ Վալենսիա։ 1282-1302 թվականներին Արագոնի թագավորները հաստատվեցին Սիցիլիայում, 1326 թվականին ՝ Սարդինիայում, 1442 թվականին միության հաշվին ՝ Նեապոլի թագավորությունում։

Որպես Արագոնի Թագավորության մաս, տնտեսապես առավել զարգացած էին Կատալոնիան և Վալենսիան, որոնք պահպանեցին զգալի անկախություն (դրանց կորտեր, օրենսդրություն և կառավարություն); Արագոնն տնտեսապես հետամնաց շրջաններից մեկն էր. այդուհանդերձ, քաղաքական գերիշխանությունը պատկանում էր Արագոնին, որի ուժեղ սերտ ազնվականությունն իր համար հսկայական արտոնություններ էր ապահովում ինչպես Արագոնի, այնպես էլ իր վերահսկողության տակ գտնվող հողերի շահագործման մեջ։ 1281 թվականի Սարագոսա Կորտեսը օրինականորեն համախմբեց գյուղացիների ստրկամտության ծանր ձևերը։ XIII-XIV դարերում։ Արագոնում և Կատալոնիայում ստրկությունը սաստկացավ (Արագոնում այն պահպանվեց մինչև 17-րդ դարը, ի տարբերություն Կատալոնիայի, որտեղ այն ավերվեց 1486 թվականին)։ Արագոնացի թագավորների քաղաքականությունը որոշեցին Կորտեսը (որը Արագոնում հայտնվեց 1071 թվականին) ՝ արտացոլելով բարձրագույն ազնվականության շահերը։ 1283 թ.-ին Պեդրո III- ի (1276-1285) «Ընդհանուր արտոնությունը» և 1287-ին Ալֆոնսո III- ի (1285-1291) «Միության արտոնությունը» ազնվականությանը իրավունք տվեցին զենքը ձեռքին պաշտպանել (մինչև թագավորի գահակալումը)։ XIV դարի կեսերին «Միության արտոնության» վերացումը։ ազնվականության միջամտությունը կառավարությանը որոշակիորեն սահմանափակ էր. սակայն ֆեոդալների իշխանությունը գյուղացիների վրա լիովին պահպանված էր։

Ֆեռնանդո Երկրորդ Արագոնի ամուսնությունը Իզաբել I Կաստիլացու հետ, որը կնքվեց 1469 թվականին Վալյադոլիդում, հետագայում հանգեցրեց միության միջոցով երկու թագավորությունների միավորմանը։

XVIII-XIX դդ

Իսպանական իրավահաջորդության պատերազմի ընթացքում Արագոնը (ինչպես նաև թագի մնացած մասը. Կատալոնիան, Վալենսիան և Մալյորկան) աջակցեցին արքայազն Կառլոսին (Հաբսբուրգների տոհմից) ընդդեմ բուրբոնյան մարտահրավեր Ֆելիպե Վ. Ալմանսի ճակատամարտից հետո (1707) Ֆելիպե V- ը վերացրեց Արագոնիայի ֆուերոսը, ձեռնարկեց մի շարք կենտրոնական միջոցներ և վերացրեց Արագոնի բոլոր հին օրենքները։ Արագոնը գործնականում դարձել է գավառ։

Երբ ստեղծվեց Իսպանիայի առաջին գավառական համակարգը (1822), Արագոնը բաղկացած էր չորս նահանգներից, Կալաթայուդը մնաց չորրորդ նահանգը մինչև Ֆերնանդո VII- ի հեռացումը և լիբերալների վերջը։ Երկրորդ տարածքային բարեփոխումից հետո միայն երեք նահանգ մնաց (Ուեսկա, Տերուել և Սարագոսա)։ 19-րդ դարի ընթացքում Կառլիստները, փնտրելով նոր դաշնակիցներ, առաջարկեցին վերականգնել անցյալի ազատությունները։

XX դար

Դարասկզբին Արագոնում գործում էր մի փոքր ազգայնական կուսակցություն ՝ «Արագոնյան պետությունը», որը պաշտպանում էր Արագոնի առանձնացումը Իսպանիայից։

1982-ի օգոստոսի 10-ին պետության ղեկավարը և վարչապետը ստորագրեցին Կորտեսի կողմից ընդունված օրգանական օրենքը, որը պարունակում էր Արագոնի ինքնավարության կարգավիճակը։ 1992-ի մայիսի 7-ին, Aragonese Cortes- ի հատուկ հանձնաժողովը ստեղծեց օրենքի նոր տեքստ, որն ընդունվեց Արագոնի և Իսպանիայի Կորտեսների կողմից։

Քաղաքականություն

Արագոնի ինքնավարության մասին կանոնադրության առաջին բաժնի համաձայն, Արագոնում քաղաքական իշխանություն ունեցող հաստատություններն են ՝ Արագոնի Կորտեսը, Նախագահը, Արագոնի Գլխավոր Պաշտոնը և Արագոնի Գլխավոր Արդարադատությունը («Արդարություն»)։

Արագոնյան Կորտեսը Արագոնի օրենսդիր մարմինն է։ Կորտեսը ներառում է 67 պատգամավոր, որոնք ներկայումս բաժանված են 5 կուսակցության (PSOE, PP, PAR, CHA, IU): Կորտեսը տեղակայված է Ալյաֆերիա պալատում։

Տեղերի բաշխում Կորտեսում (2006)։

• PSOE ՝ 27 տեղ։

•PP. 22 տեղ։

• CHA ՝ 9 տեղ։

• ՊԱՐ ՝ 8 տեղ։

• IU ՝ 1-ին տեղ։

Խավիեր Լամբանը վարչապետ էր 2015 թվականի հուլիսի 5-ից։

Ընդհանուր պաշտոնը ՝ Արագոնի կառավարությունը, բաղկացած է նախագահից և խորհրդականներից (իսպանական consejeros): Պատվիրակությունը տեղակայված է Պիգնատելիի շենքում։

Արագոնի գլխավոր արդարադատությունը (արդարադատություն) պաշտոն է, որը նման է օմբուդսմենի պաշտոնին (Իսպանիայում ՝ «Մարդու պաշտպան», Դեֆենսոր դել Պուեբլո), որի խնդիրն է պաշտպանել արագոնացու իրավունքներն ու ազատությունները։ Այն տեղակայված է Արմիջո պալատում (իսպ. ՝ Palacio de Armijo):

Արագոնի կառավարության խորհրդատվական մարմիններն են «Արագոնի տնտեսական և սոցիալական խորհուրդը» (իսպ. ՝ Consejo Económico y Social de Aragón) և «Իրավական խորհրդատվական հանձնաժողովը» (իսպ. ՝ Comisión Jurídica Asesora):

Մշակույթ

Արագոնացու ժողովրդական պարը էներգետիկ և զվարթ հոթան է։ Պարը հագեցած է շարժումով և ցատկով։ Արագոնյան երաժշտությունն ավանդաբար օգտագործում է այնպիսի գործիքներ, ինչպիսիք են ՝ չիկոտեն, չիֆլո (ֆլեյտա), գայտա դե բոտո (պարկապզուկ), դուլսաինա և ակորդեոն։

Որոշ շրջաններում սուրի պար է կատարվում ՝ մավրերի և քրիստոնյաների ճակատամարտի մոդելավորմամբ։

Արտաքին հղումներ

• Արագոնի կառավարությունը (իսպ.)
• Արագանոյան կորտեսները (իսպ.)
• Gastronomía Aragonesa Արխիվացված 2007-04-22 Wayback Machine (իսպ.)
• Gran Enciclopedia Aragonesa Արխիվացված 2007-04-27 Wayback Machine (իսպ.)

Ծանոթագրություններ

1. Հայկական սովետական հանրագիտարան, Երևան 1974

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արագոն» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 682)։