Mali
stat w zapadnej Africe From Wikipedia, the free encyclopedia
Mali je nutřkokrajny stat w zapadnej Africe. Je njewotwisny wot Francoskeje wot lěta 1960, tak mjenowaneho Afriskeho lěta.
 |
 |
| hesło Un peuple, un but, une foi | |
| zakładne daty: | |
| swójske mjeno | République du Mali (fr.) |
| stolica | Bamako |
| přestrjeń | 1.240.192 km² |
| wobydlerstwo | 16.955.536 (2015)[1] |
| hustosć | 13,7 wob./km² |
| forma knježerstwa | połprezidialna republika |
| hłowa stata | prezident Assimi Goïta (wot 2021) |
| šef knježerstwa | premierminister Choguel Kokalla Maïga (wot 2021) |
| měna | CFA-franc |
| hymna | Le Mali |
| časowe pasmo | UTC+0 |
| Top Level Domain | .ml |
| telefon | +223 |
| awtowa značka | RMM |
| Połoženje Malija na zemi | |
 | |
 
|
Krajne mjeno je so po přikładźe srjedźnowěkowskeho mócnarstwa Mali woliło.
Po wojerskim puču w stolicy Bamako a jednobóčnej deklaraciji wo njewotwisnosći sewjera kraja (Azawad) steji kraj w lěće 2013 snano před šćěpjenjom.[2] 11. januara 2013 je so Opération Serval, zasadźenje francoskich wobrónjenych mocow za podpěranje wójska Maliskeho knježerstwa započała.
Geografija
Połoženje
Mali je nutřkokrajny stat w zapadnej Africe z přestrjenju 1.240.192 kwadratnych kilometrow, z kotrychž 20.002 km² na wody přińdźe. Leži we wulkokrajinje Sudan kaž tež w Sahelu a dźěli so swoju 7243 kilometrow dołhu krajnu hranicu ze sydom susodnymi statami; na sewjerowuchodźe a na sewjer z Algeriskej (1376 kilometrow dołhosće), na sewjerozapadźe z Mawretanskej (2237 kilometrow), na wuchod z Nigerom (821 km) a na juhowuchodźe z Burkina Faso (1000 kilometrow). Z Malijom mjezuja nimo toho Senegal (419 kilometrow) na zapad, Gineja (858 kilometrow) na juhozapadźe a Słonowinowy pobrjóh (Côte d'Ivoire, 532 kilometrow) na juh.[3] Wyše Nigeroweho koła leži pusćina Sahara, kotraž dwě třećinje krajneje přestrjenje pokrywa.
Ludnosć
Maliska ludnosć zestaja so z něhdźe 30 rozdźělnych ludstwow. Maja rozdźělne rěče a kultury a su zhromadnje žiwe do dalokeje měry woměrje.
Hłowne ludstwo su Bambara, kotřiž tworja nimale třećinu (32 %) wobydlerjow. Politisce nawodni su Malinke, hačrunje staja jenož 6 procentow ludnosće. Tohorunja kruće zasydleni rólnicy su Senufo z 12 procentami, Soninke z 9 procentami, Songhai ze 7 procentami a Dogon. Jako nomadźa abo połnomadźa su žiwi wosrjedź kraja předewšěm Fulbe, kotřiž 14 procentow ludnosće kraja tworja, nimo toho Tuareg a Mawrojo. Dalše skupiny su Minianka, Bozo, Khassonké, Bobo a Dioula.[4] W bywšej francoskej koloniji je hišće dźensa něhdźe 6000 Francozow žiwe.[5]
Rěče
Hišće před hamtskej rěču francošćina, kotraž so jako druha rěč wot wokoło 10 % ludnosće wužiwa, je Bambara (40 procentow rěčnikow) najbóle rozšěrjena rěč. Hačrunjež něhdźe 80 procentow wobydlerjow, inkluziwnje tych, kotřiž ju jako druhu rěč wužiwaja, Bambaru wobknježa, je francošćina jenička hamtska a wučbna rěč. Na Bambarje krajne mjeno Mali „wodosłon“ woznamjenja. Dalše rěče su dogonowe rěče, Fulfulde, Songhai-rěče, Soninke, Senufo-rěče a Tamašek. Arabšćina ma předewšěm w nabožnym konteksće wulki wuznam. Wot wjele Maličanow so wjacore z tutych rěčow rozumja.[6]
Nabožiny
██ Wupřestrěwanje za Mohammeda, 612-632
██ Wupřestrěwanje za prěnich třoch kalifow, 632-655
██ Wupřestrěwanje za čas kalifata Umajadow 661-750
Wobydlerjo Sudanoweho pasma su so wot sewjeroafriskich muslimskich dobywarjow z najwjetšeho dźěla islamizowali. W jenakim času eksistowachu pódla toho domoródne wěrowe formy dale. Maliski islam je tež elementy tradiconelnych afriskich nabožinow přiwzał, předewšěm pola narodow Malinke a Songhai.
Sunitiski islam malikitiskeje prawniskeje šule je z něhdźe 90 procentami najbóle rozšěrjena nabožina ludnosće w Maliju. Muslimojo su předewšěm na sewjeru žiwi; sufistiske bratrowstwa wulki wliw wukonjeja.
Na juh praktikuje něhdźe jedyn procent ludnosće animistiske nabožiny. K tutym nabožinam so najwjace přisłušnikow narodow Bobo, Senufo a Dogon wuznawa. Katolikojo a protestanća maja jenož snadny podźěl dweju procentow.[4] Bywša kolonialna móc Francoska měješe katolski raz.
Politika
Mali mějachu hač do wojerskeho puča w měrcu 2012 za mjenje bóle poradźeny přikład demokratizacije w Africe, je wšak jedyn z najchudźišich a najmjenje wuwitych krajow swěta. Statna forma kraja je semiprezidialna republika we formje semiprezidentoweho knježerstwoweho systema. Kóžde pjeć lět wolena narodna zhromadźizna wopřimuje 147 zapósłancow a knježi ze stolicy Bamako. Sejmowy prezident je wot lěta 2007 Dioncounda Traoré. Z přez 100 opoziciskich stronow je 14 w sejmje zastupjene.[7]
Po wojerskim puču 2012
21. měrca 2012 so w Maliju wojerski puč wotmě. Rěčnik pučistow Amadou Konaré wopodstatni statny přewrót z njekmanosću prezidenta, wot srjedź januara 2012 trajacy zběžk Tuareg-rebelow Narodneho hibanja za wuswobodźenje Azawada (MNLA) w regionje Azawada na sewjer kraja pod kontrolu dóstać. Za nawjedowarja pučistow maja stotnika wobrónjenych mocow Malija Amadou Sanogo. Po zdobywanju prezidentoweho palasta w Bamaku deklarowachu pučisća knježerstwo za powalene. Wustawu su za njepłaćiwu deklarowali, za apryl planowanu prezidentstwowu wólbu su šmórnyli a wšě dotalne statne institucije zawrěli. Wjacorych ministrow su zajeli. Prezidenta Amadou Toumani Touré su za wotsadźeneho deklarowali; jemu poradźi so hromadźe z lojalnymi wojakami ćěkańca.[8][9]
Rada bjezstrašnosće UN, Afriska unija a zwonkowna spółnomócnjena EU Catherine Ashton zatamachu statny přewrót a napołožichu wojerskej junće sankcije; EU-komisija připowědźi, swoju wuwićowu pomoc za Mali na chwilu zastajić.[10] 1. apryla 2012 připowědźi Sanogo, zo by wustawa zaso płaćiwa była a zo bychu so „swobodne, wotewrjene a demokratiske wólby“ zmóžnili.[11] 6. apryla 2012 zwoli Sanogo do wobłukoweho dojednanja ze Zapadoafriskim hospodarskim zjednoćenstwom (ECOWAS) za přepodaće mocy ciwilnemu knježerstwu. Maliski sejmowy prezident Dioncounda Traoré měł přechodne prezidentstwo přewzać a w běhu 40 dnjow nowe wólby organizować, ECOWAS pak kónči swoje sankcije.[12] Zo by tutón krok zmóžnił, wozjewi tež prjedawši prezident Touré 8. apryla swój wotstup.[13]
Mjeztym wobsadźichu Tuareg-zběžkarjo MNLA wšě města regiona Azawad na sewjer kraja a deklarowachu 6. apryla 2012 jednobóčnu njewotwisnosć Azawada.[14]
Hačrunjež pučisća su knježerstwowe naležnosće přepodali, je jich dalša róla njejasna. 16. apryla zajachu wojacy prjedawšeho ministerskeho prezidenta Modibo Sidibé, 17. apryla předsydu a wuhlady mějaceho prezidentstwoweho kandidata strony Union pour la république et la démocratie (URD) Soumaila Cissé.[15]
17. apryla zdźěli statna telewizija, Cheick Modibo Diarra budźe přechodne knježerstwo jako ministerski prezident nawjedować.[16] Diarra dźěłaše hač do kónca 2011 za Microsoft jako předsyda za wobchodny wobwod Afrika.[17] Měješe wotpohlad, za prezidentstwowu wólbu kandidować, kotraž poprawom bě planowany za 29. apryla 2012.[18]
Mjez januarom a julijom 2012 ćekny přez 250.000 Maličanow dla politiskeje njestabilnosće, njewěsteje situacije a hubjeneho přistupa k žiwidłam a wodźe do susodnych krajow Burkina Faso, Mawretanska a Niger. Nimo toho bě w samsnej dobje wokoło 105.000 nutřkownych ćěkancow na sewjer a wokoło 69.000 nutřkownych ćěkancow na juh Malija.[19]
Spočatk oktobra 2012 pomjenowa UNO něhdyšeho italskeho ministerskeho prezidenta Romano Prodi za społnomócnjenca za sahel.[20] Rada bjezstrašnosće UN přiwza 12. oktobra 2012 rezoluciju, w kotrejž sej wobchowanje statneje jednoty Malija žada.[21] Wojerski bój ECOWAS poča so jewić.[22] ECOWAS chcyše 3.300 ludźi zasahnjenskich jednotkow pósłać, Europska unija planowaše zasadźenje 200 wuwučowarjow[23] z wobdźělenjom Zwjazkoweje wobory.[24] Po zajeću přez militerow 10. decembra 2012 deklarowaše Modibo Diarra 11. decembra rano w připowědźenju w statnej telewiziji swój wotstup a wotstup swojeho cyłkowneho kabineta.[25][26] Samsny dźeń je prezident Traoré Django Sissoko za interimneho premjerneho ministra pomjenował.[27] Rada bjezstrašnosće UN podpěra w swojej rezoluciji 20. decembra 2012 wojerski bój susodnych statow.[28] Tutón bój njemóžeše so snadź do septembra 2013 započeć. [29] Mjeztym postupowachu wójska sewjera k juhej.[30]
11. januara 2013 započa wojerska operacija maliskeho wójska z mjenom Opération Serval, podpěrana wot francoskich jednotkow, přećiwo islamistiskim rebelam, kotřiž ze sewjera postupowachu.[31]
Zarjadniske rozrjadowanje
Stat rozrjaduje so do wósom regionow a do stolicoweho distrikta. Tute rozrjaduja so do 49 wokrjesow a 703 gmejnow. Regiony su po swojich stolicach pomjenowane.
| Region | Stolica | Přestrjeń | Wobydlerjow (2009) |
|---|---|---|---|
| Bamako (stolicowy distrikt) | 245 km² | 1.809.106 | |
| Gao | Gao | 170.572 km² | 544.120 |
| Kayes | Kayes | 197.760 km² | 1.996.812 |
| Kidal | Kidal | 151.450 km² | 67.638 |
| Koulikoro | Koulikoro | 89.833 km² | 2.418.305 |
| Mopti | Mopti | 88.752 km² | 2.037.330 |
| Ségou | Ségou | 64.947 km² | 2.336.255 |
| Sikasso | Sikasso | 70.280 km² | 2.625.919 |
| Timbuktu | Timbuktu | 408.977 km² | 681.691 |
Stawizny
Mali běše wot 11. lětstotka hač do wokoło 1600 islamske wulkomócnarstwo, kotrež je so pozdźišo wot ludow Mossi a Fulbe dobyło a rozdźěliło. 1893 sta so z dobyćom města Timbuktu pod mjenom Francoski Sudan z koloniju Francoskeje. 4. apryla 1959 zjednoćištej Francoski Sudan a Senegal znutřka Communauté française k Mali-federaciji, kotraž docpě 20. junija 1960 swoju njewotwisnosć wot Francoskeje. Dla diferencow mjez nawodnymaj politikarjomaj wobeju dźělow kraju, Modibo Keïta a Léopold Sédar Senghor, złama federacija hižo 20. awgusta samsneho lěta, a 22. septembra 1960 deklarowaše bywša kolonija Francoski Sudan pod mjenom Republika Mali formelnje swoju samostatnosć. Tutón dźeń płaći w Maliju wot toho jako narodny swjaty dźeń.
Po njewotwisnosći bě mali jednostronski stat, w lěće 1968 pučowaše so general Moussa Traoré k mocy, 1991 přińdźe po njeměrach k demokratiskim reformam a k přiwzaću wustawy. 1992 bu Alpha Oumar Konaré za prezidenta wuzwoleny.
Kraj ma wot lěta 1992 demokratisku wustawu. Hłowa stata bě wot 8. junija 2002 statny prezident Amadou Toumani Touré, ale wólbne wobdźělenje bě z wokoło 30 procentami jara małe. Statny prezident je so po wustawje najprjedy na pjeć lět direktnje wot luda wuzwolił a 29. apryla 2007 znowa wuzwolił.[7] Po wotstupje ministerskeho prezidenta Modibo Sidibé 30. měrca 2011 sta so z bjezstronskej Cissé Mariam Kaïdama Sidibé prěni raz žona ze šefowku knježerstwa w Maliju.
Na sewjer Malija přińdźe w zańdźenosći husćišo ke konfliktam z tam domoródnymi nomadami, Tuaregami, kotrež po wobydlerskej wójnje w Libyskej znowa wudyrichu. Po puču w Maliju w měrcu 2012 dobychu wobrónjene jednotki Tuaregow hač do spočatka apryla wšě města w regionje Azawad a proklamowachu samostatny stat.[14]
Hospodarstwo
Hišće w lěće 2003 wučini podźěl ludnosće z mjenje hač jednym US-dolarom dochodow na dźeń 73 procentow. Po druhich podaćach bě w lěće 2005 na 36 procentow ludnosće pod hranicu chudoby žiwe.[32] Korupcija je daloko rozšěrjena.
Wikowanscy partnerojo
Najwažnišej eksportowej krajej stej Chinska, kotraž třećinu wuwozow Malija woteběra, a Pakistan (wok. 10 procentow). Najwažnišej importowej krajej stej Francoska (wok. 15 procentow) a Senegal (wok. 10 procentow).[33] Zemski wolij je najwažiniša importowa twora. Najwažniše eksportowe twory su wudźěłki hórnistwa (wok. 75 %), bałma (10 %) a žiwe zwěrjata (5 %).
Kultura
Wulka mošeja w Djenné je jedne z najwjetšich hlinjanych twarjenjow swěta a liči k najsławnišim twarjenjam Afriki. W lěće 1998 je so zhromadnje ze starym městom Djenné wot UNESCO za swětowe kulturne herbstwo deklarowała. Přistup je njemuslimam zakazany. Kónć junija 2012 su čłonojo islamistiskeje skupiny Ansar Dine mjez druhim mawsolej sufistiskeho swjateho Sidi Mahmud zapusćili, kotryž k swětowemu herbstwu UNESCO słuša. Wobrónjenych konfliktow dla je komitej swětoweho herbstwa UNESCO pusćinowe město Timbuktu z jeho hlinjanymi mošejemi kaž tež narowny pomnik Askia do toho na čerwjenu lisćinu wohroženeho swětoweho herbstwa stajił.[34]
Literatura
- Éric Milet, Jean-Luc Manaud: Mali. Olizane, Genf 2007, ISBN 978-2-88086-351-7.
- Rolf Hofmeier, Andreas Mehler: Afrika-Jahrbuch 2003. Politik, Wirtschaft und Gesellschaft in Afrika südlich der Sahara. Vs-Verlag, 2004.
- Wolfgang Lauber: Architektur der Dogon. Traditioneller Lehmbau und Kunst in Mali. Prestel, 1998.
- Sebastian Schutyser, Ingeborg Flagge, Jean Dethier: Lehmmoscheen in Mali. Junius Verlag, 2003.
- Rolf Vollertsen: Wohin die Tropfen fallen oder „Bissimila, ce koroba!“ – Notizen aus und über Mali. Nürnberg, 1993.
- Rainer Waterkamp: Mali. Im Banne des Sahel. 1991.
- Harald Haarmann: Sprachen-Almanach – Zahlen und Fakten zu allen Sprachen der Welt. Campus-Verl., Frankfurt 2002, ISBN 3-593-36572-3, S. 160.
- Thomas Krings: Sahelländer. WBG-Länderkunden, Wissenschaftliche Buchgesellschaft Darmstadt, 2006, ISBN 3-534-11860-X
Žórła
Wotkazy
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.