O que segue recolle diversa información sobre a pegada do mes de novembro na cultura popular e na literatura oral galegas, recollida de diferentes traballos etnográficos –xerais a toda Galicia ou localizados nun ámbito xeográfico máis concreto-, dicionarios, refraneiros, cantigueiros etc.
Hai varias denominacións populares do mes de novembro. Moi común é a de San Martiño (ou mes de San Martiño). Por celebrarse neste mes o día de defuntos, recibe os nomes de mes dos mortos ou, simplemente, mes morto [1]; tamén mes das ánimas. E, por caer neste mes o día de Santo André, tamén recibe o nome de mes de San Andrés ou, simplemente, San Andrés [2].
Tan identificado está novembro coas castañas que no Incio e en Quiroga chaman Castañal ó propio mes [3].
O día 1, día de Tódolos Santos, tamén serve para darlle nome: Santos ou mes de Santos.
Acontecementos
Os acontecementos máis característicos deste mes son a mata do porco e o magosto, que se celebran a partir do 11 de novembro, san Martiño.
Outra data significativa é o día de defuntos, 2 de novembro, no que se visitan os cemiterios para levar flores ós familiares falecidos. En Tui tiñan o costume de botar un gran troncoo ó lume na noite de defuntos para que as ánimas dos devanceiros mortos puidesen vir quentarse (Eladio Rodríguez González, s. v. día). En Cambados dise que non se debe ir ó mar neste día para evitar coller nas redes a mortos ou os seus restos.
Por terras de Mondoñedo era costume no século XVI que os rapaces e mozos ían percorrendo a aldea, de porta en porta, cantando como en Nadal e pedindo pan, carne, patacas, viño, etc. para os defuntos, se ben logo comían todo o recollido nas súas casas. Esta práctica foi condenada polo Sínodo do bispado de Mondoñedo en 1541 (Eladio Rodríguez González, s. v. día).
Léxico
- Sanmartín ou martiño peixeiro (Alcedo athis), paxaro que vive nas beiras dos ríos.
- Sanmartín: ave mariña, tamén chamada pardela furabuchos (Puffinus puffinus). A etimoloxía do nome parece relacionada coa época do ano no que a ave está presente en Galicia, no outono, perseguindo os bancos de sardiña.
- Sanmartiño é o nome dun peixe acantopterixio (Zeus faber), tamén chamado samartiño, martiño, martuxo, galo do mar ou peixe galo.
Locucións
- Andar enganado coma un porco no mes de santos: dise de quen non se decata de que o están enganando e buscando a ruína, a pesar de que se faga con boas palabras.
Refraneiro
- A cada porco chégalle o seu san Martiño [4].
- A cada porco lle chega o seu San Martiño [5].
- A horta de san Martiño mantén o dono a mais do veciño.
- A todo porco chégalle o seu San Martiño.
- A todo porco lle chega o seu san Martiño.
- A todo porquiño lle chega o seu san Martiño.
- A tódolos porcos lles chega o seu San Martiño.
- Andar barquiñas, andar axiña, non vos colla o cordonazo de santa Catalina [6].
- Antes de san Martiño, pan e viño; dispois de san Martiño, fame e frío [7].
- Ata o san Martiño, inda pinga o ramalliño; despois de san Martiño, fame e frío.
- Ata san Martiño, pan e viño. De san Martiño adiante, fame e frío.
- Ata San Martiño, pan e viño; de San Martiño pra diante, fame e frío bastante.
- Ata San Martiño, pan e viño; de San Martiño pra diante, pan e frío bastante [8].
- Bendito mes, que empeza con Santos e acaba con San Andrés [9].
- Bendito mes que empeza con Santos, media con san Uxío, e remata con san Andrés [10]
- Bieito mes que entra con Santos, meia con San Uxío e remata con San Andrés [11].
- Cada porco ten o seu san Martiño [12].
- Cando Santos acaba, o inverno empeza [9].
- Castañas, noces e viño fan a ledicia de san Martiño.
- De san Martín en diante, frío e fame.
- De san Martiño para adiante fame e frío.
- De Santos a Nadal é o inverno natural.
- De Santos a Navidá é inverno de verdá [9].
- De Santos a Navidá hai inverno de verdá.
- De Santos ás Navidás hai sequía de verdá.
- De Santos ó Nadal é o inverno natural.
- Deixa a auga e bebe viño, dispois do San Martiño [13].
- Dende Santos a Nadal é inverno natural [9].
- Desde Santos a Natal é inverno caroal.
- Despois de san Martiño, deixa a auga e bebe o viño.
- Despois de San Martiño, deixa a agua e bebe viño.
- Día de san Martiño, proba o teu viño [7][14].
- Día de San Martiño, todo o viño é bo viño [15].
- Dispois de San Martiño deixa a iauga e bebe o viño [16].
- Dispois do San Martiño, deixa a auga e bebe o viño [17].
- Ditoso mes que empeza con Santos e remata con San Andrés.
- Do novo viño bota un traguiño polo san Martiño [17].
- En abril, cátanos no cubil; en maio, xa son bo gallo; en san Xoán xa lle dou a carreira ó can; en santa Mariña xa vou pola cabritiña; en agosto/ xa vou co meu pai polo rostro; en Santos xa mato os bois nos campos e en xaneiro xa podo co carneiro.
- En novembre, cavar non che se lembre; i a aixada de cavar, emprégaa en aburatar [18].
- En san Martiño remonta cada día un ferradiño.
- En san Martiño, pan e viño.
- En Santos, nevan os campos.
- Ende vindo Todos Santos e pasando San Andrés, viño novo, vello é [19].
- Entre Santos e Nadal fai inverno carnal [9].
- Entre Santos e Nadal, inverno caroal.
- Entre Santos e Natal, arrieiriño non vaias ó sal, que perderás o caudal [20].
- Hastra o San Martiño inda pinga o ramalliño; dispois do San Martiño, fame e frío [7].
- Hastra san Martiño, pan e viño; de san Martiño adiante, frío e fame.
- Horta de san Martiño mantén ao dono e mais o veciño [21].
- Horta de San Martiño mantén ó seu dono i o seu veciño [7].
- Horta de San Martiño, mata ó seu dono e mais ó veciño.
- No mes de Santos, a máis tardar, ponte a sementar [9].
- No mes de Santos sacha a horta e capa o rancho.
- No mes dos mortos mata os teus porcos.
- No mes dos Santos e Defuntos mata os teus porcos e vai facendo bo caldo cos untos.
- No mes morto nin sáche-lo horto nin cápe-lo porco.
- No san Martiño, porco e viño.
- No san Martiño remonta cada día un ferradiño [22]
- No san Martiño xa se coñece o bo viño.
- Non hai cocho bon nin ruín que non lle chegue o seu Sanmartín.
- O burriño de san Sadorniño cada día máis cativiño [23].
- Non chover nin ventear en Santos e Nadal [24].
- Non hai cocho bon nin ruín que non lle chegue o seu Sanmartín.
- Ó chegar o San Martiño, mátase o porco e próbase o viño [7].
- O que cava en novembre, o tempo perde.
- O que queira bo alliño, que o bote no san Martiño.
- O que queira ter bo alliño, que o semente polo san Martiño.
- O vrán de san Martiño pode ser grande ou pequeniño.
- O vran de San Martiño son tres días e un pouquiño.
- O vranciño de san Martiño, tanto grande como pequeniño.
- O vrau de san Martiño dura mentres o can lambe o fuciño.
- Planta a horta en San Martiño e plantarás para ti e o veciño.
- Polo mes de Santos xa baixa a neve ós campos [25].
- Polo san Andres agarra o porco polos pés, e se non o queres matar, déixao para Navidá.
- Polo san Andrés hai porcos gordos para vender.
- Polo san Andrés mata o teu porco coma o tes.
- Polo san Andrés mata o teu porco como é.
- Polo san Andrés, o mosto viño é.
- Polo san Andrés, o viño novo vello é.
- Polo san Clemente bota a túa semente [26].
- Polo san Clemente, doble semente.
- Polo san Martiño, andan as noces a roliño [7].
- Polo san Martiño, barra o teu viño.
- Polo san Martiño bólas ó tellado e trompos ó camiño.
- Polo san Martiño, castañas e viño.
- Polo san Martiño, cata o teu viño.
- Polo san Martiño deixa a auga e bebe o viño.
- Polo san Martiño, fabóns ó liño.
- Polo san Martiño mata o teu porquiño.
- Polo san Martiño mata o teu porquiño e bebe o teu viño [7].
- Polo san Martiño, mete o porco no cortelliño.
- Polo san Martiño péchase o camiño.
- Polo san Martiño, proba o teu viño.
- Polo san Martiño, tapa o teu viño.
- Polo san Martiño todo o mosto é bo viño [17].
- Polo san Martiño todo o mosto é viño [7].
- Polo san Martiño, trompos ó camiño.
- Polo san Martiño, trompos ó camiño, e polo san Amaro, trompos ó tellado [27].
- Polo san Martiño vende o teu viño, antes ó pipeiro que ó taberneiro.
- Polo san Martiño, zapa o teu viño [28].
- Polo san Simón proba o viño, i o porco polo San Martiño [29].
- Polo santo Tomé, dálle polo pé e se non é groso, nunca é.
- Por san Andrés, agarra o porco polos pès; e se nono queres matar, déixao pra Navidá [12].
- Por san Andrés, quen non ten porco, mata á muller.
- Por san Andrés, toma o porco polo pé [30].
- Por san Andrés, trompos outra vez.
- Por san Martiño, atesta o viño.
- Por san Martiño bólas ó tellado e trompos ó camiño.
- Por san Martiño cae máis auga do que o borracho bebe viño.
- Por san Martiño cata o teu viño.
- Por San Martiño di o inverno:¡alá vou eu! [31].
- Por san Martiño e san Xudas, piñeiriña das túas uvas [32].
- Por san Martiño faise o magosto con castañas asadas e mosto [7].
- Por san Martiño mata o teu porquiño e proba o teu viño.
- Por San Martiño, nin faba, nin liño.
- Por san Martiño, nin fabas nin viño.
- Por San Martiño, non sementes fabas nin liño [7].
- Por San Martiño, xa se conoce o bo viño [7].
- Por san Uxío e santa Baia anda o tempo á trocalla [33].
- Por Santa Erea, toma os bois e semea; por San Martiño, nin fabas nin liño [34].
- Por Santos e Nadal, inverno caroal.
- Por Santos inda hai campos verdes e xa hai montes brancos [9].
- Por Santos nevan os campos.
- Por Santos, sacha a horta e capa o rancho [9].
- Pranta a horta no San Martiño e prantarás pra ti e pró veciño.
- Quen cava no mes de Santos perde o tempo i o traballo [35].
- Quen queira ter allo fino, que o poña polo san Martiño.
- San Andrés trae a vela e san Xoán a leva [36].
- San Martiño sempre quer o seu grauciño, anque sea pequeniño [7].
- San Martiño, trompos ó camiño.
- San Martiño, trompos ó camiño; San Amaro, trompos ó faiado [37].
- San Simón proba o viño e o porco san Martiño.
- San Xoán come pan e san Andresiño touciño.
- San Xoán daime o pan e san Martiño o viño.
- San Xoán e san Andrés, fai Dios que non sexan cada mes.
- San Xoán e san Martiño foron merendar ó camiño. San Xoán levara o pan e san Martiño o viño.
- San Xoán garda a chave do pan, san Martiño a do viño e san Andrés a do porquiño.
- San Xoán trae o fol cheo de pan e san Martiño bota de viño.
- San Xoán trae o inferno e san Andrés o inverno.
- Santiago manda o pan, san Migueliño manda o viño, san Francisco manda a landre e san Andrés o touciño.
- Santos e Natal, inverno carnal.
- Santos e Nadal, inverno caroal [9].
- Se no Samartiño non matas cocho ou año, coa fame levarate o diaño.
- Se queres ter allo fino, plántao no San Martiño.
- Sembra trigo en San Martiño, cada día un pouquiniño.
- Sementeira na semana de San Román nin palla nin gran; sementeira na de Santa Baia, gran e mais palla [38].
- Vaites co mes, que empeza con Santos e acaba con San Andrés [39].
- Zapa o viño polo San Martiño [40].
Cantigueiro
- Mes de Santos, mes de Santos,/ de Santos mes de amarguras:/ inda ben non amañece/ cando xa é noite escura [41].
Notas
Véxase tamén
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
