conflito bélico nos Estados Unidos de América entre 1861 e 1865 From Wikipedia, the free encyclopedia
A guerra civil estadounidense (tamén coñecida como guerra de Secesión; en inglés, American Civil War, The Civil War ou War Between the States) ocorreu nos Estados Unidos de América entre 1861 e 1865. Ningunha guerra causou máis mortes de americanos do que a Guerra Civil, que provocou un total de mortos estimado en 970 mil persoas -dos cales 620 mil eran soldados, preto do 3% da poboación americana da época. As causas da guerra civil, o seu desenlace, e aínda os propios nomes da guerra, son aínda motivos de controversia e debate nos días actuais.
| Guerra civil estadounidense | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||
| |||||||||||
| Combatentes | |||||||||||
 Estados Unidos de América (a Unión) |
 Estados Confederados de América (a Confederación) | ||||||||||
| Comandantes | |||||||||||
| Abraham Lincoln, Ulysses S. Grant |
Jefferson Davis, Robert E. Lee | ||||||||||
| Forzas en combate | |||||||||||
| 2 803 300 | 1 064 200 | ||||||||||
| Efectos | |||||||||||
| Mortes: 360.022 | Mortes: 258.000 | ||||||||||
| Feridos: 275.175 | Feridos: 137.000 | ||||||||||
A guerra civil estadounidense consistiu na loita entre 11 estados do Sur (latifundista e aristócrata) contra os estados do Norte (industrializado e dedicado a estilos máis modernos de vida). Esta diferenza de modos de vida considerase como unha das causas principais do conflito. Mentres o norte pasaba por un período de expansión económica grazas á industrialización, á protección ao mercado interno e á man de obra libre e asalariada, a economía do sur dependía da exportación de produtos agropecuarios -especialmente do algodón, cuxas exportacións eran a principal fonte de renda destes estados. A agricultura do sur, pola súa banda, dependía moito do uso do traballo escravo.
Ao longo das primeiras décadas do século XIX, a inmigración masiva e a intensa industrialización fixeron que o poder do Norte no goberno crecese económica e politicamente. Desenvolvéronse grandes tensións políticas e sociais entre o Norte e o Sur. En 1860, Abraham Lincoln, un republicano contrario á escravitude, venceu as eleccións presidenciais americanas. Lincoln, ao asumir o posto, alcumou os Estados Unidos "Casa Dividida".
En 1861, ano do inicio da guerra, o país consistía en 19 estados libres, onde a escravitude estaba prohibida, e 15 estados onde a escravitude era permitida. Ata o 4 de marzo, día en que Lincoln asumiu o posto de presidente, 11 estados escravistas declararan a súa separación da Unión, e crearon un novo país, os Estados Confederados de América. A guerra comezou cando forzas confederadas atacaron o Fort Sumter, un posto militar americano en Carolina do Sur, o 12 de abril de 1861, e rematou o 28 de xuño de 1865, coa rendición das últimas tropas da Confederación.
Durante a guerra civil, disputáronse 391 batallas en 28 estados da Unión, deixando un saldo de aproximadamente 620.000 mortos.
A Guerra Civil foi o episodio máis traumático da historia dos Estados Unidos de América. As cicatrices non se pecharon por completo ata o día de hoxe. Tódalas guerras posteriores en que participou Estados Unidos tiveron lugar moi alén das súas fronteiras, pero este conflito devastou o sur e someteu esa rexión á ocupación militar. O país perdeu máis homes nesta guerra que en calquera outra.
A guerra resolveu dous problemas fundamentais que dividiran aos Estados Unidos desde 1776: puxo fin á escravitude, que foi completamente abolida pola Emenda 13 da Constitución en 1865; e decidiu, dunha vez por todas, que os Estados Unidos non é unha colección de estados semi-independentes senón unha soa nación indivisible. Logo de catro amargos anos de guerra, conservouse a Unión e liberáronse os escravos.
Aínda que a vitoria do norte na Guerra Civil asegurou a integridade dos Estados Unidos como nación indivisible, moitas cousas destruíronse no curso do conflito, e o obxectivo secundario da guerra, a abolición do sistema de escravitude, logrouse só de xeito imperfecto. Para os negros, foi unha loita longa e penosa en busca da igualdade. Moitos trasladáronse ás cidades do norte, só para afrontar novas dificultades. Pero un crecente movemento en prol dos dereitos civís continúa traballando en contra de teimudos sistemas sociais e económicos co fin de garantir igualdade de oportunidades para os negros en materia de vivenda, educación e traballo.
Na guerra compuxéronse cancións coma When Johnny Comes Marching Home.
Abraham Lincoln perdeu unha contenda no Senado na que esixía un alto na expansión da escravitude, pero en 1860 el e Douglas volveron enfrontarse: esta vez como os candidatos presidenciais republicano e demócrata. Para entón a tensión entre o norte e o sur era extrema. En 1859, John Brown, un partidario do abolicionismo, tratara de iniciar unha rebelión de escravos en Virxinia atacando un depósito de municións do exército. Brown foi rapidamente capturado, xulgado e sentenciado á forca, tras o cal moitos habitantes do norte aclamárono como mártir. Con todo, os brancos do sur convencéronse de que o norte non estaba disposto a manter as liberdades estatais dentro da confederación de estados que constituían entón os Estados Unidos de América.
Douglas cominou aos Demócratas sureños a permanecer na Unión, pero estes pola súa banda nomearon o seu propio candidato presidencial e ameazaron con separarse se os Republicanos resultaban vitoriosos. A maioría nos estados sureños e fronteirizos votaron contra Lincoln, pero o norte apoiouno e gañou as eleccións.
En marzo de 1861, cando Lincoln tomou posesión do seu cargo, Carolina do Sur, Mississippi, Florida, Alabama, Xeorxia, Luisiana e Texas constituíronse nos Estados Confederados de América con Jefferson Davis como presidente, proclamando a súa escisión da Unión, acto que Lincoln declarou ilegal no seu discurso inaugural.
O primeiro acto de guerra foi o asalto confederado á gornición de Fort Sumter o 12 de abril de 1861. A represión do exército ao recuperar o forte, fixo que aos estados sudistas se lles unisen Virxinia, Arcansas, Tennessee e Carolina do Norte. Deste xeito comezou a guerra civil entre os estados Confederados do Sur e os estados do Norte, que acabaría coa vitoria destes últimos en 1865.
No transfondo, era unha loita entre dous tipos de economías, unha industrial-abolicionista (norte) e outra agraria-escravista (sur), as cales eran totalmente diferentes. Figurativamente, podería dicirse que era unha loita entre o século XX e o século XIX.
.svg)
Os sureños (sete millóns de habitantes) declararon que non pelexaban só pola escravitude: de feito, a maioría dos soldados confederados eran demasiado pobres para posuír escravos. O sur estaba empeñado nunha guerra de independencia que mantivese as relacións entre o norte e o sur dentro da Commonwealth inglesa: unha segunda revolución.
Os confederados xeralmente tiveron a vantaxe de pelexar no seu propio territorio, e a súa moral era excelente. Tiñan magníficos soldados de infantaría e de cabalaría, e grandes xenerais, pero en número eran moito menores ca as forzas da Unión do norte. Ás forzas regulares, uníronselles rexementos europeos e partidas de voluntarios que fustrigaban ao inimigo con tácticas de guerrilla.
Ao finalizar a guerra, algúns dos integrantes de devanditas partidas foron perseguidos como fuxitivos polas desfeitas cometidas durante a contenda. A rede de ferrocarrís e a base industrial do sur non podían soster un esforzo bélico moderno.
Para librar a guerra, o Sur financiouse coa exportación de algodón que embarcaba cara a Europa e o Norte, coa emisión dun novo papel moeda, tras rexeitar Lincoln un préstamo de cinco millóns ao doce por cento de interese ofrecido por Moses Taylor. Ambas as partes suspenderon algunhas liberdades civís, imprimiron montañas de papel moeda e recorreron ao recrutamento.
A prioridade de Lincoln foi manter aos Estados Unidos como un só país. Tras as perdas iniciais das primeiras batallas, tivo que recoñecer que só podía cambiar o desenvolvemento da guerra facendo dela unha batalla contra a escravitude e así podería obter apoio para a Unión tanto no interior como no exterior. Consecuentemente, o 1 de xaneiro de 1863, segundo ano de guerra, deu a coñecer a Proclama de Emancipación, que outorgaba liberdade a tódolos escravos en áreas aínda controladas pola Confederación.
O exército sureño (Confederado) obtivo importantes vitorias na primeira etapa da guerra, pero no verán de 1863 o seu comandante, o xeneral Robert E. Lee, dirixiuse cara a Pensilvania, no norte. En Gettysburg atopouse cun exército da Unión, e así deu comezo a batalla de maior magnitude xamais librada en chan norteamericano. Logo de tres días de loita desesperada, os Confederados foron derrotados. A mariña da Unión rapidamente impuxo un bloqueo que creou graves escasezas de material bélico e bens de consumo na confederación. Ao mesmo tempo, no río Mississippi, o xeneral Ulysses S. Grant, da Unión, tomou a importante cidade de Vicksburg. As forzas da Unión controlaban agora todo o val do Mississippi, dividindo en dous á Confederación e afogando a súa saída ao mar.
En 1864, un exército da Unión ao mando do xeneral William T. Sherman atravesou Xeorxia destruíndo o territorio ó seu paso. Mentres tanto, o xeneral Grant batíase implacablemente coas forzas de Lee en Virxinia. O 2 de abril de 1865, Lee viuse forzado a abandonar Richmond, a capital da Confederación. Sete días despois rendeuse ante Grant na vila de Appomattox Courthouse, Virxinia, e tódalas demais forzas confederadas rendéronse pouco despois. O 14 de abril Lincoln foi tiroteado no teatro Ford polo actor John Wilkes Booth, e morreu a mañá seguinte. O 12 de maio de 1865, a Unión atacaba o Rancho Palmito no condado de Cameron na fronteira de México onde permanecían aínda forzas confederadas.
Son varios os datos que certifican á guerra civil estadounidense como a primeira guerra moderna. Foi a primeira en que combatían exércitos de cidadáns comúns e non soldados profesionais. Non foi a típica contenda europea motivada por dereitos rexios sobre determinados territorios, como o foi a Guerra de Crimea, anterior á guerra civil estadounidense, senón que existía un compoñente ideolóxico. O resultado do conflito tíñase que dar no campo de batalla, non se expuñan negociacións alternativas ás que as baionetas impuñan. Foi unha guerra onde predominou a estratexia sobre a táctica, pois gañou quen tivo máis aguante, máis industria e máis capacidade para repor con homes novos as vítimas dos campos de batalla. Aparece a guerra total: Sherman, no seu «avance cara ao mar», destruíu todo o que puido, entendendo que o non devastado podía servir para o inimigo.
Por vez primeira emprégase o telégrafo e o ferrocarril nas operacións militares, aínda que o compoñente tradicional non desaparece, pois as ordes no campo de batalla e os transportes necesitaban do compoñente animal. Utilizáronse por vez primeira barcos metálicos, pero o bloqueo fíxose case enteiramente polos tradicionais barcos de madeira e de vela. Algúns barcos acoirazados empregáronse nos ríos da conca do Mississippi, sendo algúns deles simplemente embarcacións con casco de madeira con protección metálica. Nesta guerra apareceu o rifle de retrocarga, o canón Gatling (antecesor da metralladora) e ata o submarino, a bomba de reloxería e as minas, tanto de terra como submarinas, aínda que as últimas non foron decisivas, e si cuestionadas pois cuestionaban a lexitimidade moral da intervención na guerra e eran consideradas como ferramentas bárbaras. Ademais non se consideraban como elementos decisivos para a guerra.
Cando o xeneral Johnston trasladou rapidamente en tren máis de 8.000 homes desde o val do Shenandoah para reforzar ao exército confederado en Bull Run, deu ao mundo a primeira demostración da importancia estratéxica dos ferrocarrís en tempos de guerra. Os observadores europeos estiveron presentes nesta guerra, por iso é polo que o exército prusiano mobilizarase contra Austria pouco antes da batalla de Sadowa (1866) en ferrocarril, sendo este o primeiro caso europeo. Estados Unidos posuía unhas 30.000 millas de vías, as tres cuartas partes no Norte. As liñas férreas federais, que enlazaban a costa atlántica co val do Mississippi, usáronse arreo durante a guerra para o movemento de tropas e subministracións. A rede foise desenvolvendo constantemente: tendíanse vías e construíanse locomotoras e vagóns a modo de auténticos hospitais rodantes. O Sur, con menos tendido férreo, traballou na súa rede ferroviaria co problema de depender anteriormente do Norte, e xa que logo sen ningunha industria dese tipo. Non se construíron novas liñas durante a guerra: todas as liñas novas tendidas para o servizo das tropas construíronse a expensas dunha lonxitude equivalente de trazado nalgunha outra parte. Como as liñas férreas foron tan importantes, convertéronse en obxectivos militares. Non só se destruíron locomotoras e pontes, senón tamén vías. Os raís eran arrincados, quitados mediante fogueiras feitas cos traveseiros, deformados e enroscados ás árbores para volvelos inutilizables.
O telégrafo eléctrico xogou un papel importante para enviar ordes e recibir informes durante a guerra civil. Ambos os bandos fixeron pleno uso das redes telegráficas civís existentes ao principio das hostilidades e desenvolvéronas e ampliaron a medida que crecía o conflito. O Norte capitalizou o telégrafo máis que o Sur, e creou durante a guerra 15.000 millas máis de tendido. Esta rama do servizo de sinais federais, aínda que coñecido como Corpo Telegráfico Militar, estaba formada por civís que informaban ao centro telegráfico instalado na Secretaría de Guerra. As mensaxes eran transmitidos en código Morse, e as máis importantes eran cifradas. Para evitar a rotura accidental destes cables utilizouse o cable illado. Tódolos corpos de exército utilizaba este sistema, conectados todos entre si e con destino a Washington. Pronto esta medida converteuse en norma dos exércitos. Ambos os bandos trataban de intervir os cables contrarios nun intento de espionaxe.
Para facer sinais de curto alcance en zonas operativas, os dous exércitos confiaban nun sistema que empregaba bandeiras durante o día e fachos ou luces de cores durante a noite. O exército confederado foi o pioneiro neste sistema. Logo copiouno a Unión. Os sinalizadores traballaban desde cumes de outeiros, edificios altos ou torres especialmente construídas. As mensaxes podíanse ler facilmente cun telescopio. As mensaxes importantes enviábanse cifradas.
O primeiro recoñecemento dos movementos de tropas inimigas desde un globo tripulado fíxose durante este conflito. Os pioneiros foron os homes da Unión, utilizándoos durante a campaña peninsular de McClellan. Os globos, unha vez no ceo, atraían os disparos. Os globos da Unión tiñan mecanismos portátiles para fabricar hidróxeno, o que facilitaba os movementos para elixir o mellor campo de visión. Unha vez en terra, unha mensaxe telegráfico avisaba ao mando. Os Confederados só posuían un globo, feito a partir de vestidos de seda doados polas damas do Sur. Ao non ter un equipo de gas portátil, debía ser inflado en Richmond e enviado desde alí mediante outro transporte á fronte.
Os xenerais de ambos os bandos eran conscientes da importancia de coñecer as forzas e intencións do inimigo. Ambos os bandos empregaron espías civís, homes e mulleres que se arriscaban á pena de morte se eran capturados e de feito moitos foron aforcados. Os xornais tamén xogaron un papel importante ao proporcionar inconscientemente información valiosa aos exércitos inimigos: dado que non existía un sistema rigoroso de censura, os xornais imprimían o que querían e os comandantes utilizaban rapidamente os feitos militares divulgados desta forma. De aí o labor de Seward no peche dalgúns diarios. O xeneral Lee confiaba na cabalaría para vixiar ao inimigo e extraer información sobre movemento e número de tropas. O Sur confiou plenamente en está táctica, aínda que houbo momentos, como en Gettysburg, en que a cabalaría obrigou a loitar nun terreo non desexado por Lee, dado que as forzas da Unión ocuparan as alturas, de fundamental valor estratéxico. A Confederación nunca intentou organizar unha oficina central de intelixencia. A Unión decidiu utilizar os servizos dunha axencia de detectives situada en Chicago e dirixida por Allan Pinkerton. Este era amigo do xeneral McClellan, pero por desgraza os seus axentes carecían de experiencia para calcular o número de homes e sempre daban estimacións infladas sobre o número de forzas do Sur. Isto motivou que McClellan se comportase cunha cautela inxustificada. A destitución de McClellan motivou que a axencia de Pinkerton non traballase máis para o exército. Haberá que esperar ata 1863 para que a Unión decídase a crear unha oficina de intelixencia.
Os exércitos non podían sempre confiar nas pontes ou os vaos para cruzar os diversos ríos das zonas de guerra. Ás veces estes estaban destruídos ou demasiado ben defendidos. A resposta militar a este tipo de dificultades foron os pontóns. Para sortear os ríos empregáronse barcazas-pontóns feitas de tea goma india, gutapercha (unha substancia parecida ao plástico) e aceiro corrugado, aínda que foi o pontón de madeira o que se usou máis. Estes pontóns eran transportados en carros especiais tirados por seis mulas: o equipo auxiliar transportábase en carros. Na beira do río, os pontóns eran introducidos na auga polos pontoneiros, eran colocados en posición a base de remos, e ancorábanse paralelos uns a outros. Logo colocábanse taboleiros e o resultado era un camiño que permitía o cruzamento do río.
Ao principio da guerra, o conflito de movementos non fixo necesarias as trincheiras. Co paso do tempo os soldados, que odiaban cavar, comprenderon que tal instrumento podía axudalos a sobrevivir. Foi o exército confederado o primeiro en apreciar as vantaxes da loita de trincheiras. Os defensores podían oporse a unha forza tres veces superior e causar enormes baixas aos seus atacantes cun custo propio mínimo. O xeneral Lee, consciente da superioridade numérica dos Federais, foi o maior defensor deste método de loita, a pesar de que ao principio o detestase. A medida que a guerra avanzaba, as tropas de ambos os bandos adoitaban construír defensas en calquera sitio no que se detivesen. Os confederados parecían máis rápidos neste traballo. Durante a campaña de Petersburg, federais e confederados viviron en trincheiras a proba de bombas e dirixiron complicadas redes de fosos para rifles e canóns emprazados en lugares desde onde podían dominar extensións despexadas. Os accesos estaban protexidos con filas de troncos rematados con afiadas estacas de madeira.
As autoridades da Unión e a Confederación aplicáronse á tarefa de coidar aos centos de miles de enfermos e feridos que foron baixas neste conflito. Con todo, moitos pacientes morreron e outros sufriron, sobre todo porque os coñecementos médicos da época non comprendían o uso de antisépticos e vendas e instrumentos esterilizados, nin recoñecían a importancia da hixiene e a aplicación da ciencia sanitaria.
O Departamento Médico dos Estados Unidos e o Servizo Médico dos Estados Confederados do Sur foron organizados cada un ao mando dun Cirurxián Xeral, e proporcionaron primeiros auxilios no campos de batalla, transporte en ambulancias, hospitais de campaña e xerais, máis coidados diarios ás tropas. A Unión empregou a 10.000 cirurxiáns, os Confederados a 4.000. Moitos destes doutores foron enviados á fronte ou preto del e, aínda que xeralmente eran considerados non combatentes, moitos resultaron mortos ou feridos. Durante o curso dunha batalla era habitual que o cirurxián dun rexemento estivese no centro. Acompañáballe un enfermeiro cunha mochila de campaña de dez quilos e os encargados de enfermería (padioleiros e encargados das ambulancias). O cirurxián asistente aplicaba vendaxes temporais e enviaba aos feridos a un hospital de campaña emprazado polo cirurxián na retagarda.
Logo de 1862, os hospitais de campaña federais da Unión foron organizados por divisións ou corpos. Estes hospitais de campaña estaban a miúdo cerca do fogo do campo de batalla, co cal resultaban o dobre de perigosos. Ademais, importantes operacións, sobre todo amputacións, facíanse sen ningunha hixiene, co cal foi importante o número de vítimas nos postoperatorios. Era normal, sobre todo nas cidades, que grandes edificios fosen transformados en hospitais. O transporte a estes establecementos facíase por medio de ambulancias, que non eran senón vehículos acolchados tirados por cabalos, aínda que tamén era frecuente a utilización do tren.
Como a guerra se facía cada vez máis longa, as listas de baixas eran cada vez máis amplas, así que se tivo que recorrer á construción de novos edificios. Estes adoitaban ser edificacións dun só piso, ben ventilados e quentados, con camas limpas e comida nutritiva. O máis importante destes foi o de Chimborazo, en Richmond.
A anestesia aínda non era moi coñecida, e o máis parecido era o cloroformo, así que a inxestión de alcol ou operar sen anestesia era o común. O Sur viuse con problemas para obter medicamentos; vivía do comercio con Europa, co risco do bloqueo. Como anécdota, moitas damas vivían do contrabando, cosendo baixo as súas enaugas os medicamentos. Ante tal situación, revitalizouse o uso do medicamento natural.
A difícil situación na que se atopaban os soldados no transcurso das hostilidades, motivou que as autoridades se preocupasen por aliviar a situación dos soldados. Foi o Goberno Federal o único que organizou este apoio. En xuño de 1861 creouse a Comisión Sanitaria para recadar fondos privados e traballo de voluntarios co propósito de mellorar a saúde e a hixiene nos campamentos do exército e de buscar en xeral o coidado e a comodidade das tropas. Ademais os seus axentes na fronte encargábanse da hixiene nos campamentos e entregaban «extras» aos soldados; a Comisión encargábase dos coidados alimenticios, subministracións médicas, fogares de recuperación para os feridos, aloxamento para as tropas en tránsito, un valioso directorio de todos os feridos nos hospitais da Unión e servizos de consulta gratis para todo o persoal militar e as súas familias. A Comisión Cristiá encargábase do benestar moral dos soldados. Formada en 1861 pola Asociación Xuvenil Cristiá, o seu labor na fronte era distribuír biblias, libros de himnos e tratados relixiosos, coidar aos feridos e administrar aos moribundos, encargándose tamén de subministracións hospitalarias, carros de café, materiais de escritura e selos gratuítos para os soldados e salas de lectura nos campamentos permanentes. Esta organización funcionaba con contribucións voluntarias. O Sur non gozaba de institucións similares, pois as que existían funcionaban no ámbito local.
A medida que a guerra civil gañaba impulso, libráronse grandes batallas con máis de 100.000 homes. A tarefa de identificar os restos dos soldados fíxose cada vez máis dificultosa para os grupos de enterradores. Algúns soldados, temendo que nunca se atopasen os seus cadáveres se lles mataban, levaban ao redor do pescozo pequenas chapas de madeira co seu nome e unidade inscritas. Algunhas empresas comezaron a vender placas de prata ou metálicas, aínda que polo xeral estaban lonxe do poder adquisitivo dos soldados. Grant ordenou que os seus homes levasen unha folla de papel cosida á guerreira cos seus datos de identificación.
Unha teoría afirma que desta guerra provén a expresión "OK", utilizada nas listas de reconto de mortos das divisións do exército co significado de 0 kills, é dicir, "0 mortos", polo que derivou posteriormente ao significado de hoxe en día. Con todo, esta orixe é bastante dubidosa, xa que a Guerra Civil ocorreu de 1861 a 1865, é dicir, 22 anos logo da primeira aparición deste termo, en 1839.
A técnica fotográfica apenas levaba trinta anos como ciencia, arte ou medio de representación, pero foi na guerra civil estadounidense cando ademais serviu como documento gráfico, como medio de representación da realidade. Xunto aos militares apareceron uns homes que ían acompañados de estraños aparellos, como cámaras fotográficas e cuartos escuros: eran os primeiros correspondentes de guerra.
As fotografías de acción eran imposibles porque a exposición de dez segundos requirida polo proceso de placa húmida da época difuminaba todo o movemento. As fotos adoitaban representar a vida cotiá dos soldados, e sobre todo os campos logo da batalla. Estas fotos non gustaron ao público, pois a crúa realidade destruía os ideais románticos da guerra. Estas fotografías non se podían reproducir nos xornais, xa que as técnicas da época non o permitían, pero moitas fotografías serviron de base para gravados.
Entre os fotógrafos máis importantes da guerra está Mathew Brady. Brady e os seus axudantes viaxaron co Exército da Unión, traballando en estudos instalados en vagóns. A pesar das grandes dificultades e riscos que corrían, conseguiron tomar máis de 3500 fotos dos campos de batalla e dos soldados durante as actividades cotiás.
 |
Commons ten máis contidos multimedia sobre: Guerra civil estadounidense |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
