Escritura visigótica

A escritura visigótica é un tipo de escritura medieval que, aínda que se orixinou na última etapa do reino visigodo, non adquiriu o seu canon ata o século VIII nun contexto histórico diferente ao do reino visigodo de Toledo. O período de desenvolvemento e florecemento desta forma gráfica deuse nos reinos cristiáns peninsulares durante os primeiros séculos da reconquista. Na Idade Media e na Idade Moderna coñecíase como littera toletana ou littera mozarabica (letra toledana ou mozárabe).

Letras maiúsculas e minúsculas do alfabeto en escritura visigótica. Enriba e debaixo algunhas das súas variantes.

Historia

Este tipo de escritura utilizouse entre os séculos VIII e XII na Península Ibérica e na provincia eclesiástica de Septimania, situada no sur da actual Francia. A pesar do seu nome, evolucionou a partir da cursiva romana, uncial romana e semiuncial,^[1] desenvolvendo unha escritura de transición entre a romana e a visigótica propiamente dita, coñecida como visigótica primitiva ou visigótica primeira, que aparece en lousas visigodas que datan do século V,^[2] aínda que non adquiriu o seu canon ata o século VIII. Por iso, aínda que se denomina escritura visigótica, o período de maior uso e desenvolvemento non pertence ao reino visigodo,^[3] senón aos primeiros séculos da reconquista.

A diferenza doutros pobos bárbaros, os visigodos tiñan a súa propia escritura, o alfabeto ulfilano, limitado a usos litúrxicos e pouco estendido socialmente. Porén, pronto tiveron que adoptar os usos romanos, abandonando o arianismo, recorrendo á fe católica e adoptando o latín e o alfabeto latino. Non obstante, durante a maior parte do reino visigodo houbo unha continuidade gráfica co mundo romano, xa que se seguiron utilizando as escrituras do Baixo Imperio Romano (uncial, semiuncial e a minúscula cursiva) para copiar libros e para os documentos da administración do reino.^[4] Os primeiros testemuños dunha escritura diferente das grafías romanas atópanse en lousas visigodas do século V.^[2]

A escritura visigótica tiña dúas variantes: a escritura visigótica redonda, utilizada para copiar libros, e a escritura visigótica cursiva, utilizada para documentos. Ambos tiñan diferentes estilos locais, podendo distinguir, por exemplo, a visigótica catalá da asturiana, a leonesa da rioxana, a galega da burgalesa e, en xeral, o que usaban os cristiáns que vivían baixo o dominio musulmán do orixinado nos reinos cristiáns do norte peninsular.^[4]

A influencia da escritura carolinxia, ​​nacida na época de Carlomagno e estendida por Europa occidental durante o Imperio Carolinxio, supuxo o abandono deste sistema gráfico, quedando como residuo nalgúns ambientes eclesiásticos conservadores de Galicia, Asturias, León ou Cantabria no século XII, e estando ligado aos textos relixiosos dos mozárabes toledanos, que seguiron utilizando esta escritura nos séculos XII, XIII e XIV.^[5] O paso da liturxia visigótica á liturxia romana no século XI foi un factor determinante na desaparición da escritura visigótica.

Formas

A escritura visigótica formouse polo uso que os escritores peninsulares fixeron das letras cursivas unciais, semiunciais e minúsculas nos séculos da antigüidade tardía, atopando en cada unha das modalidades gráficas que indican un parentesco ben co uncial, ben co semiuncial, ou coa cursiva romana minúscula.^[1]

A morfoloxía das letras, as ligaduras e algunhas conexións son diferentes segundo se trate dunha escritura visigótica redonda, executada lentamente, ou unha escritura visigótica cursiva, cunha disposición máis rápida.

Algúns exemplos de morfoloxía visigótica son:

• O "a" cursivo a similar a e que se executan ambas cunha forma semellante a un "3" do revés.
• O "a" redondo é semellante a un "u".
• O "r" redondeado semellante a un "2".
• O "g" redondo cunha raíz semiuncial clara.

Algunhas letras teñen dúas morfoloxías:

• O trazo superior do "t" pode formar un círculo á esquerda ou dous círculos, nese caso confúndese co "g" en cursiva.
• O "i" curto precede ás letras longas e o "i" longo, que semella un "l", as palabras curtas.
• De especial interese para os lingüistas é o "z", que foi adoptada pola escritura carolinxia onde evolucionaría cara á cedilla "ç".^[6]

Hai abundantes ligaduras sobre todo coas letras "e", "r" e "t". Ás veces había dúas ligaduras diferentes, utilizadas para representar diferenzas na pronuncia dunha letra, como no caso da representación da sílaba “ti, tj“, que no latín peninsular daquela tiña dúas pronuncias, unha oclusiva e outra fricativa.

A escritura visigótica presenta moitas abreviaturas, sinaladas de xeito totalmente característico e singular, algunhas de carácter xeral puntuadas por signos que dependen dos costumes do escriba e outras de carácter específico, sinaladas por signos concretos que teñen un valor determinado, como o usado para os -us e -o na escritura visigótica máis antiga, unha especie de pequena “s” retorcida que se colocan na parte superior para a terminación -us e -o do segundo e terceiro período da súa evolución, un trazo sinuoso colocado á esquerda da letra "p" caída para abreviar per, etc.

Notas

1. Del Camino Martínez, Mª del Carmen (1990). Los orígenes de la escritura visigótica. ISBN 84-7094-111-9.
2. Velázquez Soriano, Isabel (1989). Las pizarras visigodas. Edición crítica y estudio, Antigüedad y Cristianismo: Monografías históricas sobre la Antigüedad Tardía. Universidade de Murcia. ISSN 0214-7165.
3. Millares Carlo, Agustín (1983). Tratado de Paleografía Española, 3 vols. Espasa Calpe. ISBN 84-239-4986-9.
4. Núñez Contreras, Luis (1994). Manual de Paleografía. Cátedra. ISBN 84-376-1245-4.
5. M. Mundó, Anscari (1965). La datación de los códices litúrgicos toledanos. ISSN 0018-215X.
6. Selig, Maria; Frank, Barbara; Hartmann, Jörg (1993). Le passage à l'écrit des langues romanes. Gunter Narr Verlag. ISBN 3-8233-4261-4.

Véxase tamén

Bibliografía

• López Carreira, Anselmo (2019). Arte e escritura na Galicia medieval. Xerais. ISBN 978-84-9121-561-5.