peza de madeira que une a xugada ó carro ou ó arado From Wikipedia, the free encyclopedia
O xugo[1] é un apeiro agrícola que permite xunguir un ou, normalmente, dous animais de tiro a un carro ou outro instrumento que deba ser movido, coma o arado. Tradicionalmente están feitos de madeira de carballo, cerdeira, freixo ou outras madeiras resistentes abondo.
En Galiza utilízase para xunguir bois ou vacas, animais utilizados para o traballo do campo ata a aparición do tractor ou do camión. Noutras zonas emprégase tamén para xunguir bestas. A parella xunguida denomínase xunta ou xugada.
O vocábulo galego xugo procede directamente do latín iugum, que á súa vez xorde da raíz indoeuropea *yak'om, de *yug-[2] ou *yeug- [3], "unir". Os seus derivados atópanse en todas as linguas fillas, como no sánscrito yugá, grego zygon, antigo alto alemán juch e anglosaxón geoc (alemán actual Joch, inglés actual yoke), antigo eslavo eclesiástico igo, armenio luc, hitita yugam, galés iau etc.[2]. Algúns cognados en galego son: xugular, subxugar, cigoto, axustar, xustapor, xustapoñer, xunta, xuntar, xunto, axuntar, arrexuntar, ceugma ou ioga. O feito de que se atope tanto nas linguas indoeuropeas occidentais como nas orientais mostra que se trata dun termo común e moi antigo, un verdadeiro fósil, que indicaría que era un instrumento coñecido polos pobos indoeuropeos antes da súa dispersión.
O xugo común, de dúas vacas, componse dun pau horizontal máis ou menos recto, ás veces con dous arcos na cara inferior para adaptarse mellor ós pescozos dos animais, e mais os elementos de suxeición destes, que poden ser dous pares de cangallas (paus rectos que atravesan o xugo), un par de cancís (paus en forma de U nos que se mete a cabeza do animal) ou un conxunto de correas, corneiras, coas que se atan os seus cornos ó xugo. A estes elementos básicos engádense outros auxiliares que se describen a seguir.
No centro do xugo vai un estrobo, loro, timoeiro ou sobeo, que serve para enganchar o xugo á cabezalla do carro ou ó temón do arado. Para asegurar esta suxeición, o xugo vai tallado por riba cuns entrantes (mosas) e saíntes (castelos, castelares, camallóns) para atar mellor o estrobo [4], e por baixo cun rebaixe no que se adapta a cabezalla. Este estrobo pode estar feito de coiro ou dunha corre de carballo retorta. En calquera caso, para que non se deslice ó longo da cabezalla, inclúese na atadura a chavella, peza de madeira que atravesa verticalmente o extremo anterior da cabezalla [5].
É habitual que o xugo vaia decorado con tallas diversas ou figuras feitas con cravos, sobre todo na parte central e frontal. Esta decoración pode ser simplemente estética pero ás veces serve para identificar o propietario ou como signo protector contra o meigallo (mediante o tallado de cruces ou estrelas).
Segundo o seu emprego podemos falar de tres tipos de xugo:
Existen tamén outros tipos de xugo, moi pouco comúns, como o xugo dobre ó que se xonguen dous animais a un lado e un só ó outro; este xugo utilízase para domear un novo animal a ser xunguido, afacéndoo ó traballo ó colocalo entre dous animais xa acostumados. Outro tipo de xugo sería o xugo mixto, utilizado cando hai que xunguir nun mesmo tiro un bovino e unha besta.
Segundo a estrutura do xugo existen tres grandes tipos, denominados xugo de canga, xugo de cancís e xugo de molida [6]. A descrición que segue corresponde ás formas típicas, pero poden atoparse numerosas variedades nos elementos que o conforman.
O xugo de canga denomínase así polas dúas varas laterais (cangas ou cangallas [7]) que atravesan o xugo e pasan a cada lado do pescozo do animal. O simple nome canga substitúe, nalgunhas comarcas, á palabra xugo. Neste tipo de xugo, como no seguinte, os animais fan tracción co pescozo e a cruz, de onde lle vén o nome de xugo xugular.
As cangas son, normalmente, rectas pero tamén hai modelos que as presentan lixeiramente curvadas para abrazar mellor o pescozo. O extremo inferior presenta unhas escotaduras, apeaceiras, nas que se ata unha correa de coiro ou corda coa que se pecha o espazo aberto (as piogas ou apeares [8]. Habitualmente, os extremos superiores das cangallas interiores están unidos por unha cadea, arame ou corda, a trenla, ladrizo ou piogón, que axuda a manter vertical o aparello ó engancharse na chavella.
Neste tipo, as cangallas son substituídas por cadanseu pau curvado en forma de U, extraíble, e no que se mete o pescozo do animal; hainos tamén de ferro. O cancil suxéitase ó xugo cunha caravilla por riba deste, a espicha ou bío. Como no tipo anterior, a tracción exércese co pescozo.
O xugo de molida está deseñado para que o animal efectúe a tracción coa testa ou fronte, para o cal posúe uns saíntes nos extremos que se atan ós cornos mediante unha corda ou correa, as cornás ou corneiras. De aí a designación alternativa de xugo cornal. Este xugo caracterízase por levar unha especie de almofada entre o xugo e a caluga do bovino, chamada molida ou molido, feita de pel e con la ou pelo no interior. A molida ten como función evitar o roce do xugo coa pel do animal.
Outras pezas accesorias deste tipo de xugo son as cubertas ou cuberteiras, feitas de pel e que cobren e protexen as corneiras do sol e da chuvia. Adoitan rematar nun flocos, milfeiras, que, ó se mover segundo camiña o animal, espantan as moscas.
Nalgunhas zonas, este tipo de xugo únese á cabezalla mediante un aro de madeira que pende do centro do xugo, polo que pasa a cabezalla. A este aro chámanlle arcoxo.
Xaquín Lorenzo e, posteriormente, Manuel González estudaron a distribución dos diferentes tipos de xugo en Galiza. O xugo de canga ocupa boa parte da Galiza occidental: norte e occidente de Lugo, toda a provincia da Coruña e mais o norte da de Pontevedra. Xaquín Lorenzo considerou que este era un tipo de xugo endóxeno, polo que o denominou xugo galego.
O xugo de cancís ocupa un territorio menor que, en forma de cuña, esténdese desde a metade sur da provincia de Pontevedra e a zona noroccidental da de Ourense ata o norte da de Lugo, cubrindo a parte central desta. A área de distribución esténdese por Portugal, e Xaquín Lorenzo considerou que era orixinario deste país, dándolle o nome de xugo portugués.
O xugo de molida aparece a oriente dunha liña que desde o sur do concello de Ribadeo baixa verticalmente ata cerca da provincia de Ourense para abrirse seguindo, máis ou menos, o curso do Miño, quedando a maior parte de Ourense dentro da área de distribución. Esta continúase cara a Castela, polo que Xaquín Lorenzo lle deu o nome de xugo castelán.
Dun xeito xeral, pódese dicir que na Galiza máis montañosa predominaba o xugo de molida ou cornal, xa que os animais fan máis forza coa cabeza. Consecuentemente, nas zonas de confluencia onde se solapan estas tres áreas poden coexistir xugos de máis dun tipo.
A imaxe do xugo simboliza a unión das forzas nunha tarefa común. Así, en heráldica, o xugo foi o emblema de Fernando II de Aragón, presentado xunto coas setas que representaban á súa dona Isabel I de Castela. No século XX, o símbolo do xugo e as setas foi adoptado pola Falange Española. O escudo de España adoptado trala guerra civil, en vigor ata 1981, tamén incluía estes símbolos.
.svg)
O mesmo concepto de unión, de xunguir dúas entidades nunha soa, aparece tamén noutros contextos. Así, en diversas rexións, incluída Galicia, existiu o ritual matrimonial de unir á parella de noivos cun pano ou estola sobre os ombros. O mesmo acto do casar dúas persoas (e unirse dúas familias) denomínase tamén como xunguir.
Unha vez a tía Ádega e o seu sobriño foron invitados a un casamento aldeán. Xunguíanse dúas casas labregas de moita riqueza e a lupanda tiña que ser sonada.CASTELAO: Os dous de sempre
Pero tamén simboliza a opresión, o sometemento da vontade dunha persoa ou dun pobo á vontade allea. Así, escribe Castelao:
O noso pobo foi vítima do maquiavelismo castelán, pois era capaz de levantare contra os seus señores i endexamais pudo sacudir o xugo con que el mesmo axudou a someter á súa patria.CASTELAO: Sempre en Galiza
Ademais da pegada que deixou o xugo na literatura oral galega, que se recolle a continuación, cómpre recoller outros casos de trasferencia semántica:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
