Alaksandu, Alakshandu ou Alakschandu, foi un rei de Wilusa, unha cidade-estado de Anatolia (Asia Menor), activo cara ao 1280 a.C., data na que asina un tratado polo que se converte en vasalo do rei hitita Muwatalli II,[1] tratado que constitúe a única fonte sobre a súa vida. Presumiblemente de orixe non hitita, posiblemente grega, ao parecer subiu ao poder por medios pouco convencionais e en condicións difíciles: o territorio de Wilusa foi invadido e posiblemente ocupado por un inimigo do imperio hitita, Piyama-Radu.
Alaksandu puido inspirar o personaxe mitolóxico de París Alexandre: ademais da semellanza do primeiro nome, é un dos tres reis identificados do equivalente histórico de Troia, Wilusa.
A existencia e a vida de Alaksandu foron establecidas a partir dun documento diplomático do rei hitita Muwatalli II, gravado en lingua luvita en dúas taboíñas[2] atopadas en 1907 por Hugo Winckler no lugar de Boğazkale.[3][4] Este documento forma parte dos arquivos imperiais atopados na capital hitita, Hattusa.[2] Se o preámbulo está bastante danado, a maior parte do texto conservouse. Xa en 1924, nove anos despois de ser descifrada a lingua hitita (en 1915), o lingüista Paul Kretschmer dedicoulle un dos primeiros estudos detallados,[5] no que presentaba a hipótese de que a cidade-estado de Wilusa correspondese a un dos nomes de Troia: Ilios, pois a evolución fonolóxica do grego antigo permitía supór que a palabra Ilios, na Ilíada, se pronunciase Wilios uns séculos antes.[2]
O documento contén unha das listas de testemuñas divinas mellor conservadas, unha lista de divindades normalmente invocadas para situar o compromiso baixo bos augurios. A redacción respecta un patrón habitual nos tratados diplomáticos hititas: un preámbulo que lembra as circunstancias históricas que precederon á súa sinatura, despois o texto insiste na dependencia do monarca vasalo do imperio (que autorizou o seu acceso ao poder), emite varias ordes para respectar esta fidelidade e, finalmente, expón varias advertencias no caso de que o tratado non sexa respectado.[6]
Tamén hai outro documento, que sen mencionar explicitamente a Alaksandu, recolle un acontecemento importante do seu reinado (ou da súa ascensión ao poder): un fragmento dunha correspondencia do rei de Bakırçay, Manapa-Tarhunda a Muwatalli II. Nese documento, descríbense as ofensivas dos soldados de Piyama-Radu contra Wilusa.[7] Porén, non hai máis fontes para estes acontecementos de Wilusa, nin da localización xeográfica máis probable do seu centro administrativo, o xacemento arqueolóxico de Troia: todo "o que sabemos procede case enteiramente dunha perspectiva hitita".[8]
Cando Alaksandu chegou ao poder a principios do século XIII a.C., Wilusa xa estaba dende había varios séculos na esfera de influencia hitita. No tratado, o emperador lembra que o pequeno reino foi conquistado baixo o "reinado de Labarna, o meu antepasado". Segundo Latacz, a tradución de Labarna non é segura, pero o termo podería referirse ó fundador do Imperio, Anitta, que reinou arredor do 1600 a.C.: “Wilusa tería sido un estado cliente […] dos hititas durante máis de 300 anos”.[9]
Outras mencións de Wilusa na correspondencia real hitita suxiren o importante papel comercial desempeñado pola cidade como punto de contacto privilexiado entre o mundo do Exeo e Anatolia (Asia Menor).[10] O xacemento arqueolóxico de Troia experimentou, ao mesmo tempo, unha notable expansión, a superficie ocupada multiplicouse por dez, de tal xeito que podía soportar unha poboación de entre 5.000 a 10.000 habitantes; é dicir, un tamaño comparable a outras grandes cidades daquela como Ugarit.[11]
Wilusa pasou a formar parte dunha entidade xeopolítica máis grande, Arzawa, que incluía o reino histórico de Arzawa, así como outros tres estados clientes dos hititas: Hapalla (que abranguía parte de Frixia, posterior), Mira-Kuwaliya (que corresponderá aproximadamente a Xonia) e o Terra do río Seha (entre a Tróade e Xonia, así como certas illas do mar Exeo incluída Lesbos).[10] O tratado con Muwatalli II menciónao así entre os “catro reis de Arzawa” con Manabartahunta, de Bakırçay, Kupbanta-kurunta de Mira-Kuwaliya e Urahattusa de Hapalla.[12] Os vínculos entre Wilusa e a rexión de Arzawa, no entanto, semellan mornos: "O tratado de Aleksandu é o único texto que categoriza a Wilusa como un país de Arzawa" e mesmo neste texto Wilusa está "ben separado das referencias a Arzawa».[13] Para os hititas, a rexión quizais sexa menos un conxunto cultural e político coherente que un glacis xeopolítico que debe dominar contra “a intrusión dun reino micénico no oeste de Anatolia e a súa capacidade para apoiar as insurreccións anti-hititas”.[7] Segundo Susanne Heinhold-Krahmer[14] e J. D. Hawkins,[15] Wilusa non era, en rigor, un "reino", senón un "ducado", establecido por Mursili II, pai de Muwatili II, no marco dunha escisión do reino de Arzawa.[16]
A situación política da cidade complicouse a partir do século XIV a.C., cando o reino de Ahhiyawa (potencialmente identificado cos aqueos de Homero) emprendeu sucesivas incursións nestas partes occidentais do imperio hitita. Durante algunhas destas expedicións, os estados clientes desertaron.[10] Inmediatamente, Arzawa e Mira-Kuwaliya aliáronse cos invasores, o que levou a unha intervención militar imperial: Mursilis II tomou e arrasou por completo a cidade de Mileto. Aínda que as lealdades doutros estados clientes demostran ser fluctuantes ("As lealtades do país do río Seha estaban claramente cambiando"),[10] Wilusa permaneceu firmemente na órbita hitita. No tratado, Muwatalli II, mencionou as relacións de amizade entre o seu avó, Suppiluliumas I, e o predecesor de Alaksandu, Kukkunni, o que non está acreditado por outras fontes.
_2628.jpg)
Alaksandu sucedeu a Kukkuni nun contexto aínda inestable. O xacemento arqueolóxico de Troia leva as pegadas dunha “preocupación cada vez maior pola seguridade da cidade”: amplíase a cidadela e reforzouse a súa protección (coa incorporación dunha torre) para albergar un maior número de habitantes.[17] A cidade viuse debilitada por unha combinación de factores desfavorables: un terremoto (que marcou o límite entre os lugares de Troia VI e Troia VII), unha epidemia de “peste” e, sobre todo, unha serie de incursións dirixidas por Piyama-Radu.[17] Este guerreiro (probablemente un membro da familia real de Arzawa, ás veces próximo ao Príamo homérico) liderou unha guerra continua contra os hititas e os seus aliados durante 35 anos e, como consecuencia, as redes comerciais de Anatolia permaneceron permanentemente desestabilizadas. O xacemento arqueolóxico de Troia destaca un uso cada vez máis exclusivo da produción local en detrimento das importacións do mundo do Exeo.[18]
A identidade étnica de Alaksandu resulta controvertida. O reino de Wilusa probablemente utilizaba o luvita como lingua administrativa, sen que fose necesariamente a lingua cotiá dos seus habitantes. Os arquivos diplomáticos atopados en Hattusa non parecen necesitar un tradutor. En 1993, no xacemento arqueolóxico de Hissarlik atopouse un selo en lingua anatolia (e ata a data constitúe o único documento escrito identificado).[19] Para Franz Starke, o nome do pai de Paris na Ilíada, Príamo, probablemente derive do adxectivo hitita Priiamuua, co significado de "valente".[20]
Porén, “a maioría dos especialistas coinciden en que o nome non pode ser de orixe hitita ou luvita, senón que representa un derivado hitita ou luvitizado dun nome doutra lingua”.[21] O nome Alaksandu podería, polo tanto, proceder do lidio,[22][23] un dialecto grego ou unha lingua mediterránea descoñecida[24]. Para Alexandre Tourraix, o nome podería denotar a pertenza á esfera cultural dos gregos do Noroeste: “Alexandros é tamén un nome especialmente estendido nos períodos arcaico e clásico, en Macedonia e entre os gregos do Noroeste: non é inconcibible que tamén o levase un príncipe “dardanio”, reinando na rexión do Estreito, en contacto con Grecia no Norte e Noroeste".[25]
Dado que os outros dous monarcas coñecidos de Wilusa, Kukkuni e Walmu, teñen nomes potencialmente hititas, Alaksandu podería ser un forasteiro, que obtivo o poder por medios non convencionais. O tratado diplomático de Muwatalli II indica así que Alaksandu chegou ao poder "segundo as palabras do seu pai" e recoñece o seu dereito a nomear como sucesores aos fillos das súas concubinas: "Dado o perfil cosmopolita de Wilusa, sería posible que Alaksandu fose fillo dunha das concubinas de Kukunni ou que Kukunni adoptase a un home excepcional de ascendencia grega.[26] Esta situación política particular xustificaría, en si mesma, a existencia do tratado de Muwatalli II, o único documento diplomático hitita conservado no que se cita directamente a Wilusa: a aprobación imperial sería imprescindible para reforzar a lexitimidade dun xefe de estado establecido.[26]
Unha conxectura moi incerta supón que, sen ser necesariamente grego, Alaksandu tería adoptado unha identidade helénica para atraer os favores dos pobos veciños de Wilusa: o "nom de guerre" ou, máis ben, nome comercial, en todos os sentidos da palabra, o "nom de guerre" dun príncipe ofrecendo así aos seus socios gregos do segundo milenio unha identidade moi complacentemente helenizada.[27] Este dobre nome quizais resulte dun matrimonio mixto, greco-anatolio, ou de vínculos privilexiados cos gregos.[28]
Bachvarova plantexa a hipótese de que a helenidade real ou "inventada" de Alaksandu puido contribuír a reorientar a Troia cara ao espazo do Exeo: eses residentes "mixtos" prepararían a integración da cidade na cultura grega arcaica da época escura.[29]
A posición inicial de Alaksandu foi probablemente moi delicada. Ao final dunha sucesión quizais ilexítima, tomou o poder nunha cidade debilitada pola destrución material e as incursións incesantes. O rebelde Piyama-Radu fixo de Wilusa e do país do río Seha os seus obxectivos prioritarios. O seu exército saqueou Lesbos e se apoderou do territorio de Wilusa, o que provocou a intervención dos exércitos hititas baixo o mando de Gassu.[30][31] O alcance desta ocupación foi incerto. De feito, non hai rastro dun enfrontamento bélico no xacemento arqueolóxico de Troia neste momento. Para conciliar as fontes textuais hititas e os datos arqueolóxicos, Charles Rose formula dúas hipóteses plausibles: en primeiro lugar, Piyama-Radu podería terse apoderado da rexión de Wilusa, pero non da súa cidadela, ou a cidadela, indefendible tralo terremoto; e, por outra banda, a cidade tería sido abandonada pura e simplemente polos seus ocupantes.[30] En calquera caso, os hititas recuperaron o control destes territorios en circunstancias pouco claras, pero non lograron deter a Piyama-Radu, que retomou as súas incursións nos anos seguintes.
Os reinos micénicos veciños parece que fomentaron directamente estas forzas anti-hititas. Unha carta posterior de Hattushili III (irmán entón sucesor de Muwatalli II) ao rei dos Ahhiyawa reprocháballe ter protexido a estas forzas rebeldes:
"Segundo este rumor, cando abandona a súa muller, os seus fillos e a súa casa no país do meu irmán, o teu país concédelle a súa protección! Pero causa danos constantes no meu país! E cada vez que me opoño a el, fuxe ao teu país![32]
A partir dos datos históricos actuais, esta guerra subsidiaria é un dos equivalentes máis próximos documentados á guerra de Troia. A carta tamén menciona unha misterioso solución da disputa entre o Imperio Hitita e o reino Ahhiyawa arredor de Wilusa: “agora chegamos a un acordo sobre a cuestión de Wilusa, pola que estabamos en conflito”.[33] Este conflito non foi, necesariamente, bélico senón quizais simplemente diplomático: “nada fai pensar que Wilusa participou realmente nunha guerra entre Ahhiyawa e os hititas”.[33]
Se se exiliou, Alaksandu foi, probablemente, restaurado no seu trono. Quizais foi a partir da ocupación de Wilusa por Piyama-Radu, e nunha posición máis precaria que nunca, cando Alaksandu concluíu o tratado con Muwatalli II: "despois dun desastre natural e dunha intervención militar, unha alianza máis forte cos hititas semella a política máis prudente".[30] No tratado, non só estaba obrigado a prestar asistencia aos hititas, senón tamén ao seu vasalo máis influente da rexión, Kubanta-Kurunta, rei de Mira.[12]
Unha vez restaurad -Alaksandu- no trono, o tratado establecía unha relación de vasalaxe entre o pequeno reino de Wilusa e o imperio hitita.[34] A cambio da protección imperial, Wilusa cedía algunhas franxas limitadas da súa soberanía. Esencialmente, as concesións só se refiren á súa política exterior: “as obrigas do tratado (polo menos se se segue estritamente o texto) limítanse exclusivamente á política exterior. Non se limita a autonomía do vasalo en materia de política interna e económica (por exemplo, pagando tributos ou mantendo unha forza militar de ocupación permanente). Mentres Wilusa respecte as condicións, mantense relativamente independente".[6] Alaksandu estaba obrigado a proporcionar continxentes en apoio ás grandes expedicións militares dirixidas polo emperador. Trevor Bryce sinala así que "os wilusianos-troianos puideron ter participado na batalla de Kadesh, así como outros pobos de Anatolia, dentro do vasto exército de 50.000 homes e carros que Muwatalli opuxo a Ramsés".[7]
Descoñécese o resto do reinado de Alaksandu. Si se coñece un monarca posterior de Wilusa: Walmu que, posiblemente, fose o seu descendente directo. Unha carta do rei Tudhaliyas IV da segunda metade do século XIII a.C. móstrao en mal estado pois, destronado, Walmu viuse obrigado ao exilio e busca-la axuda do seu señor[35] que o volveu reinstaurar no trono.[34]
A hipotética correspondencia de Alaksandu co personaxe mitolóxico de París Alexandre foi amplamente discutida na literatura académica sobre os hititas e sobre as posibles raíces históricas da Ilíada de Homero. O libro de Joachim Latacz, Troy and Homer, dedícalle unha sección detallada, incluíndo unha transcrición completa do tratado.[36]
A hipótese foi formulada en 1924 polo lingüista Paul Kretschmer, como unha pista adicional que corrobora a filiación da mitolóxica Troia con Wilusa: "Este Alaksandus, Rei de Wilusa, lémbranos espontaneamente a este personaxe mítico de Asia Menor, Alexandros, quen, como sabemos, era fillo do rei homérico de Troia.[37] Para o filólogo Latacz, a teoría de Kretschmer non debeu ser ben recibida no seu tempo: nun momento en que o hitita apenas se descifraba, debeu parecer “fantasmagórico”.[38]
A identificación de Wilusa co xacemento arqueolóxico de Hisarlik (e, indirectamente, a Troia homérica) foi apoiada por un dos acontecementos do reinado de Alaksandu. Unha correspondencia dun vasalo hitita relata a expedición de Piyama-Radu contra Wilusa. O guerreiro atacara por primeira vez a illa de Lazba, que moi probablemente se correspondese con Lesbos, unha illa o suficientemente próxima a Hisarlik como para ser visible a simple vista. Para Latacz, “Bastaba para eliminar toda dúbida razoable: a localidade coñecida agora co nome turco de Hisarlik era coñecida en hitita no segundo milenio antes de Cristo co nome de Wilusa ou Wilusija e en grego co nome de Wilios.[39] Un simposio sobre Troia organizado en decembro de 1998 na Universidade de Würzburg volveu avaliar a dimensión histórica da obra de Homero: «polo menos no que se refire ao nome de Troia, a historia de Homero non foi só «unha obra de pura imaxinación».[39]
Para Mary R. Bachvarova, a base histórica da Ilíada quizais tamén se puidese detectar en “A lealtade de Apolo a Troia”.[40] O tratado de Muwatalli II sitúase baixo o patrocinio de varias divindades locais de Wilusa, incluíndo Apaliunas.[41] Varios elementos arqueolóxicos suxiren que Apaliunas foi obxecto de intenso culto na cidade-estado e sería equiparable á divindade grega Apolo.[42] Porén, en Homero, Apolo aparece como un dos principais protectores de Troia e Paris, mesmo, chegando a axudar ao heroe troiano a matar a Aquiles.
A pesar destas semellanzas, o proceso de transposición literaria de Alaksandu nun personaxe da Iliada segue sendo hipotético.[43] O especialista nos hititas, Trevor R. Bryce avanza a hipótese de que as "baladas que celebran as fazañas heroicas dos gregos na Anatolia occidental" terían sido "cantadas na corte dos reis e nobres micénicos a partir do século XIII a.C."[44] Transmitidos de xeración en xeración, estes poemas orais terían constituído a base do material homérico: "todo isto contribuíu ao tecido da épica: unha longa tradición de conflitos entre os pobos da Anatolia occidental e os gregos micénicos ou os seus axentes, un estado do noroeste de Anatolia que puido estar en varias ocasións durante o século XIII a.C. vítima destes conflitos e da destrución e abandono definitivo deste lugar”.[45]
Porén, outra é a opinión de Wolfgang Kullman, quen non apoia esa hipótese: “A posibilidade de que o nome dun monarca de Troia VI arredor do 1280 a.C. fose transmitido pola tradición poética oral grega pódese excluír”.[46] Admite, con todo, que o nome de Alaksandu, vagamente conservado na memoria colectiva, puido ser retomado polos bardos do século VIII a.C. para darlle á súa épica “un sabor local”.[46] Nesta mesma perspectiva, Bachvarova evoca a posibilidade de que as listas dinásticas de Anatolia “preservasen a memoria de Alaksandu”.[47]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
