Cúige Laighean

Is é Cúige Laighean^[1] nó Laighin an dara cúige is lú in Éirinn, agus an cúige leis an líon is mó contaetha ann, dhá chontae déag. Is é an cúige leis an daonra is mó in Éirinn, áfach, mar gheall ar go bhfuil Baile Átha Cliath, príomhchathair na tíre, ann.

Cúige Laighean
Bratach
Suíomh
53° 20′ 52″ N, 6° 15′ 35″ O
Stát ceannasach	Éire
Daonra
Iomlán	2,630,720 (2016)
• Dlús	132.86 hab./km²
Tíreolaíocht
Achar dromchla	19,800 km²
Ar theorainn le	Cúige Chonnacht Cúige Mumhan Cúige Uladh
Aitheantóir tuairisciúil
Lonnaithe i gcrios ama	UTC±00:00
Cód ISO 3166-2	IE-L
Logainm.ie	1165970

Agus na Normannaigh tagtha i dtír in Éirinn, thosaigh na sean-chúigí ar a thugtaí Midhe agus Laighin ag aontú de réir a chéile, agus tionchar na Páile á imirt orthu.

Contaetha

Roinneadh Contae Bhaile Átha Cliath i gceithre chuid le gairid, mar a leanas:

Contae		Cód	Achar	Daonra	Príomhbhaile
Bhaile Átha Cliath	Cathair Bhaile Átha Cliath	D	114.99 km2	554,554	Baile Átha Cliath
	Átha Cliath Theas		222.74 km2	278,767	Tamhlacht
	Dhún Laoghaire-Ráth an Dúin		127.31 km2	218,018	Dún Laoghaire
	Fhine Ghall		454.60 km2	296,020	Sord
Cheatharlach		CW	897 km2	56,932	Ceatharlach
Chill Chainnigh		KK	2,073 km2	99,232	Cill Chainnigh
Chill Dara		KE	1,695 km2	222,504	An Nás
Chill Mhantáin		WW	2,027 km2	142,425	Cill Mhantáin
Na hIarmhí		WH	1,840 km2	88,770	An Muileann gCearr
Laoise		LS	1,720 km2	84,697	Port Laoise
Loch Garman		WX	2,365 km2	149,722	Loch Garman
An Longfoirt		LD	1,091 km2	40,873	An Longfort
Lú		LH	826 km2	128,884	Dún Dealgan
Na Mí		MH	2,342 km2	195,044	An Uaimh
Uíbh Fhailí		OY	2,001 km2	77,961	Tulach Mhór

Stair

Roimh theacht na Normannach sa bhliain 1171, sheas Ríocht na Laighean sa chuid seo den tír, ach í i bhfad níos lú ná cúige an lae inniu, gan ann críocha amhail is an Mhí, Osraí nó na bailte Lochlannacha of Loch Garman agus Áth Cliath. Eascraíonn an chéad chuid d'ainm na ríochta ó Laighin (Laigin sa seanlitriú), treibh mhór a bhí lonnaithe sa réigiún.^[2] Is éard is brí leis an chuid eile, creidtear, ná an focal Gaeilge "tír", nó an focal sean-Normannach "staðr", focail a bhfuil an brí chéanna acu.

Laighin, cúige Éireann (Hogg, 1784)

Aontaíodh treibheanna Laighean le chéile faoi smacht Úgaine Mór, ardrí a thóg an Dún Ailinne, gar do Chill Chuilinn, meastar. Tá seans maith ann gurb eisean an chéad rí stairiúil ar na Laighean, thiar sa 7ú chéad R.C. Idir na blianta AD 175/185, tar éis tréimhse cogadh cathartha in Éirinn, athbhunaíodh ríocht na Laighean ag Cathair Mór seanscéalach. Deirtear gur thóg Fionn mac Cumhaill dún ar Chnoc Alúine, ar imeall Mhóin Alúine.

Sna 4ú agus 5ú haoiseanna AD, tar éis do Magnus Maximus An Bhreatain a fhágáil sa bhliain 383 AD lena léigiúin Rómhánacha, lonnaigh coilínigh desna Laigin i dtuaisceart na Breataine Bige, go háirithe i nInis Món, Carnarvonshire agus Denbighshire.^[3] Tá Penrhyn Llŷn i nGwynedd ainmnithe astu.^[4]

Sa 5ú haois, tháinig clann Uí Néill chun cinn sna Connachta agus chuireadar críocha san Iarmhí, sa Mhí agus i nUíbh Fhailí faoina smacht agus Uí Eineachghlais agus Uí Failge clóite acu.^[5] Rinne ardríthe Uí Néill iarrachtaí an Bóroimhe Laighean a éileamh.

Faoin 8ú haois, bhí dhá rítheaghlach an sa chúige:^[6]

• Sa tuaisceart: Murchadh mac Brain (bás 727), rí Uí Dhúnlainge
• Sa deisceart: Aodh mac Colgan (bás 738), rí Uí Chinnsealaigh

Tar éis bhás Mhurchadha mhic Dhúnlainge, rí Laigean deiridh bunaithe i gCill Dara, sa bhliain 1042,^[7] tháinig chun cinn as sin amach ríthe Uí Chinnsealaigh bunaithe san oirdheisceart, i gContae Loch Garman an lae inniu.^[8]

Tagairtí

1. “Cúige Laighean/Leinster | logainm.ie” (ga). Bunachar Logainmneacha na hÉireann (Logainm.ie). An Coimisiún Logainmneacha. Dáta rochtana: 2023-06-22.
2. Sean J Connolly (2007). "The Oxford Companion to Irish History". Oxford University Press.
3. R F Foster (1992). "The Oxford History of Ireland". Oxford University Press.
4. "Kings of Laigin / Leinster (Gaels of Ireland)". HistoryFiles.co.uk. Dáta rochtana: 17ú Feabhra 2018.
5. Mark Clinton (2000). "Settlement patterns in the early historic kingdom of Leinster (seventh-mid twelfth centuries)". Seanchas:Studies in Early and Medieval Irish Archaeology, History and Literature in Honour of Francis John Byrne: 275–298. Four Courts Press.
6. Seán Duffy (2005). "Medieval Ireland: An Encyclopedia": 426, 449. Routledge.
7. Alfred P. Smyth (1982). "Celtic Leinster: towards an historical geography of early Irish civilization, A.D. 500–1600". Irish Academic Press.
8. Edel Bhreathnach (2000). "Kings, the kingship of Leinster, and the regnal poems of "laidshenchas Laigen": a reflection of dynastic politics in Leinster, 650–1150". Seanchas: Studies in Early and Medieval Irish Archaeology, History and Literature in Honour of Francis J. Byrne: 299–312. Four Courts Press.

Is síol faoi thíreolaíocht na hÉireann é an t-alt seo. Cuir leis, chun cuidiú leis an Vicipéid. Má tá alt níos forbartha le fáil i dteanga eile, is féidir leat aistriúchán Gaeilge a dhéanamh.