پونه

برای دیگر کاربردها، پونه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

پونه (نام علمی: Mentha pulegium) ) پونه معطر یا خالواش از گیاهان خانواده نعنائیان یا Lamiaceae است. گیاهی است از سرده نعنا و تیره لب گلی‌ها و له شده برگ‌های آن عطر نعنا دارد. پونه جزو داروهای مورد استفاده در طب سنتی، قاعده‌آور، سقط‌کننده جنین، و جزو گیاهان دارویی است، اما برای کبد سمی است و باعث مرگ برخی از افراد شده‌است.^[1] اسانس آن در صنعت عطر‌سازی کاربرد دارد و دارای ماده سمی پولِگون است.

پودینه
رده‌بندی علمی
فرمانرو:	گیاهان
(طبقه‌بندی‌نشده):	گیاهان گلدار
(طبقه‌بندی‌نشده):	دولپه‌ای‌های نو
(طبقه‌بندی‌نشده):	آستریدها
راسته:	نعناسانان
تیره:	نعنائیان
سرده:	نعنا
گونه:	M. pulegium
نام دوبخشی
Mentha pulegium لینه

فرهنگستان زبان فارسی این گیاه را «خالواش» (از گیاهان محلی و عطر گیلان) و «نعنا خالواش» نامیده و در توصیف آن آورده‌است: گونه‌ای نعنا به شکل خوابیده یا خیزان با ساقه‌های متعدد و پوشیده از کرک‌های متراکم و گسترده؛ پهنک برگ‌ها تخم‌مرغی، به طول ۵ تا ۲۰ میلی‌متر و حاشیهٔ صاف یا کم و بیش دندانه‌دار است و گل‌آذین آن دارای چرخه‌های کروی و گلهای غالباً بنفش و به‌ندرت سفید است که با فاصله از یکدیگر و پرشمار در محور برگ‌ها و در طول ساقه قرار گرفته‌اند.

به گل‌های کوچک معطر به رنگ صورتی یا بنفش که به صورت گروهی در بغل برگ و ساقه پونه در تابستان ظاهر می‌شوند و مصرف دارویی و خوراکی دارند، گُل‌پونه می‌گویند.^[2] در روستاهای مازندران به اسم اوجی معروف است. و از دیرباز در گیلان با نام خالواش شناخته میشده است. پونه معطر گونه‌ای خزان پذیر و چند ساله از گیاهان گلدار خانواده نعناعیان است که بومی اروپا، شمال آفریقا و خاورمیانه است. برگ‌های تازه و خشک پونه معطر دارای مصارف غذائی و داروئی زیادی می‌باشد. اسانس آن در رایحه درمانی استفاده می‌شود. این گیاه توسط بذر، قلمه، ساقه زیر زمینی، تقسیم بوته تکثیر می‌شود. گیاه خالواش با ارزش سودمند محلی، تجاری و صنعتی می‌باشد که می‌توان با شناسایی، معرفی و ترویج کشت این گیاه علاوه بر حفظ فرهنگ بومی منطقه به رونق گردشگری استان گیلان نیز توجه نمود.^[3]

پونه و نعناع هر دو تحت یک نام علمی می باشند و شباهت هاي فراوانی به هم دارند. نعناع برگهاي لطیف تر و ظریف تري دارد ولی پونه از بوته هاي خشن تر و مقاوم تري برخوردار است. پونه به صورت طبیعی و خودرو در حاشیه باغچه ها و کنار جویبارها نیز به صورت وحشی به خصوص در نواحی سرد و کوهستانی می روید. پونه و نعناع هر دو ساقه هاي رونده دارند و از این طریق تکثیر می شوند. برگ ها و ساقه هاي نازك تر و همچنین ساقه هاي سنبله دار پونه را می توان خشک کرد و هنگام مصرف آنها را جوشانده و یا دم کرد.^[4]

گونه های موجود جنس Mentha

در جهان 25 گونه و هیبریدهاي زیادي براي جنس منتا معرفی شده است. این جنس در ایران 6 گونه علفی، چندساله و معطر دارد. گونه Mentha mazaffarianii انحصاري ایران است.

Mentha piperata یا نعناع فلفلی (mint pepper) از گونه هایی است که در بیشتر فارماکوپه ها از آن یاد شده است و هیبریدي است که به صورت طبیعی از تلاقی spicata .M x aquatica.M حاصل شده است و به طور گسترده به عنوان طعم دهنده استفاده می شود.

Mentha arvensis گونه اي ارزشمند با گل هاي صورتی یا سفید است که منتول لازم براي سیگار ضد آسم از آن تهیه می شود.

(mint water) Mentha aquatica نوعی علف هرز در مناطق غرقابی بوده که داراي ساقه اي به طور معمول قرمز رنگ و گل هاي بنفش است.

Mentha gracilis هیبریدی است که برای تهیه روغن Spearmint کشت می شود.

Mentha longifolia با نام مترادف Mentha sylvestris داراي برگ هاي باریک و به شدت معطر و گل هاي ارغوانی است.

Mentha spicata نعناع سبز یا معمولی گیاهي علفی است با ارتفاع یک متر، که از گل هاي صورتی یا سفید واقع در گل آذین انتهایی به عنوان طعم دهنده استفاده می شود.

Mentha suaveolens گیاهی با برگهای به شدت کرکی، و گل هاي سفید تا صورتی است که در تهیه سس نعناع یا انگبین استفاده می شود.^[4]

سم‌شناسی

اسانس پونه بسیار غلیظ و حتی در مقادیر کم سمی و کشنده است.^[5] گزارش‌هایی از مرگ بیمارانی که به علل مختلف از اسانس غلیظ آن استفاده کرده‌اند وجود دارد.^[6] روغن پونه (اسانس غلیظ پونه) حاوی ۸۰ تا ۹۲ درصد سیکلو هگزانون پولگون است. پولگون همان مولکولی است که عطر و طعم نعناعی را ایجاد می‌کند و در افرادی که آن را مصرف می‌کنند باعث ایجاد انواع بیماری‌ها می‌شود.^[7]

علائمی که ممکن است بعد از مصرف یک دوز کوچک (۱۰ میلی لیتر) از روغن پونه ایجاد شود شامل تهوع، استفراغ، درد شکم و سرگیجه می‌شود. مصرف دوز بیشتر می‌تواند باعث از کار افتادگی چندین ارگان بدن شده و منجر به مرگ شود.^[8]

کنگره آمریکا درخواست نموده‌است که استفاده آن برای زنان حامله منع شود.^[9]

کاربردهای پونه

از پونه معمولاً به عنوان حشره کش و دفع کننده آفت استفاده می‌شود.^[10] از این گیاه برای دور نگه داشتن کک از حیوانات خانگی و همچنین بر روی انسان برای جلوگیری از زخم و پشه استفاده می‌شود. بعضی از انسان‌ها برای دفع حشرات لباس یا جیب خود را به روغن پونه آغشته می‌کنند.^[11]

در یک مطالعه کاربرد حشره کشی گیاه دارویی پونه کوهی (Mentha longifolia L) در ایران مورد بررسی قرار گرفت. طبق نتایج آن میزان LC50 پونه کوهی در مقایسه با سایر گیاهان بسیار کم می باشد که باعث سمیت بیشتر برای حشرات است. همچنین میزان مرگ و میر 6 / 96 درصد در حشرات برای پونه گزارش شده است. بنابراین با توجه به تاثیر بالای اسانس پونه کوهی بر میزان مرگ و میر حشرات, این گیاه م یتواند به عنوان یک حشره کش گیاهی برای کنترل آفات, استفاده شود.^[12]

در طول تاریخ از پونه برای معطر کردن چای‌های گیاهی و غذاها استفاده می‌شده‌است. از دمنوش پونه برای درمان سرماخوردگی، تب، سرفه، سوء هاضمه، مشکلات کلیوی و کبدی و سردرد استفاده می‌شود.^[13] از برگ‌های تازه یا خشک شده پونه نیز برای درمان آنفلوانزا، گرفتگی شکم، القای تعریق و همچنین در درمان بیماری‌هایی مانند آبله و سل استفاده می‌شود.^[14] برای تهیه دمنوش پونه، برگ‌های آن را در آب داغ دم می کنیم. غلظت مواد شیمیایی سمی در این چایها نسبت به روغن پونه کمتر است. توصیه می‌شود افراد فقط به‌طور دوره ای چای پونه بنوشند، زیرا این کار بر روی بدن ضرر دارد و نباید به‌طور مرتب نوشیده شود. مصرف چای پونه برای نوزادان و کودکان می‌تواند کشنده باشد.^[15]

پونه‏ به سبب وجود اسانس عاملى ضد نفخ و بادشكن است و كسانى كه از نارسائى و يا نفخ دستگاه گوارش رنج می‌برند می‌توانند با مصرف اين سبزى ناراحتيهاى خويش را درمان‏ سازند پونه‏ از تصلب شرایین جلوگيرى می‌كند و در نتيجه مصرف كنندگان اين سبزى معطر دچار سكته نخواهند شد دم كرده پونه بسيار خوشمزه و معطر است و اشتهاآور است و كودكان رنجور را درمان‏ می‌كند پونه با در برداشتن موادى چون مانتول، ليمونن، رى بنتين و الكلهايى مانند استات مانتيل در تقويت اعصاب و رفع تحريكات و تشنج‏هاى عصبى بسيار موثر است و مثل يك داروى آرامش بخش اثر میكند.^[16]

کاربرد در آشپزی و پزشکی

گیاه پونه

در یونان باستان و در روم قدیم کاربرد داشته و یونانیان برای معطر کردن شراب از آن استفاده می‌کردند. در کتاب آشپزی رومیان (اِپیسوس)^∗ این گیاه را به همراه فودنج کوهی و انجدان رومی و گشنیز در بسیاری از دستورهای غذائی بکار می‌بردند. امروزه مصرف کمی در آشپزی دارد.

هرچند روغن پونه بسیار سمی است، اما مصرف این گیاه به صورت تازه و خشک متداول است. مهاجرین اولیه در آمریکا از پودر خشک شده آن برای دفع حشرات استفاده می‌کردند. در تاریخچه انجمن سلطنتی لندن خاطرنشان شده‌است که این انجمن استفاده از پونه را برای کشتن مار زنگی پیشنهاد داده‌است.^[17]

مصرف داروئی آن بیشتر برای خاصیت آرامبخشی و رفع سوءهاضمه و روان‌کننده عادت ماهانه، و گاهی برای تسریع سقط جنین بوده‌است.^[18] همچنین کاهش نفخ معده را نیز، از خواص آن ذکر می‌کنند.^[19] دم کرده برگ و گل آن در دل‌درد^∗ و آنفلوانزا مؤثر است.^[18]

پونه کوهی از نظر طب سنتی ایران، طبیعتی گرم و خشک دارد. براي رفع سنگینی معده، نفخ و مشکلات کبدي توصیه می شود، آرامش بخش و مناسب براي رفع خستگی است. دم کرده پونه براي اسهال و مشکلات عصبی اختلالات گوارشی مفید و موثر است. براي هضم غذا و برطرف کردن سکسکه مفید است. ضدعفونی کنندة مجاري تنفسی است و مناسب براي درمان بیماري هاي ریوي از جمله تنگی تنفس، آسم و سرفه است و همچنین مؤثر در درمان سرماخوردگی است.^[4]

ترکیبات شیمیایی

از نظر تركيبات شيميايى در گياه وجود اسانس روغنى فرار يا روغن مانتول‏ گزارش شده است كه مقدار آن در حدود 9/ 0- 8/ 0 درصد مى‏ باشد. (در نمونه‏ هايى كه در كشمير روييده است). این ترکیب مسئول بسیاري از اثرات دارویی این گیاه است. اسانس روغنى فرار پونه‏ شامل 80 درصد ماده پولگون‏ است. از اسانس روغنى پونه در اثر احياى ماده دى- پولگون و نوعى مانتول به نام راسميك مانتول‏ مى‏گيرند. به علاوه در اعضاى اين گياه مقدارى تانن‏، مواد رزينى و قند نيز وجود دارد .^[20]

ریشهٔ واژه

ریشهٔ پونه «پوتونک» بوده که به پوتونه (یا پوتینه)، فودنه، پودنه، فودنج، یا فود، دگرگون شد و همینک واژه پونه در زبان فارسی معیار استفاده می‌شود.

در تهران قدیم پوتونه می‌نامیدندش. در کردی پوونگه، در اردو پودینه، در لری پیدِن و در مازندرانی و در ترکی یارپوز، در جنوب غربی ایران ( شوشتر ، دزفول ) بدان پیتنک می‌گویند.

شهرهای رویش پونه

از باغ ها جمع آورى می شود و كوهى آن در شمال هند و micromeria capitellata benth كه در هند و غرب هيماليا می رويد.^[21]

پانویس

1. Ilene, Anderson B.; Walter, Mullen H.; James, Meeker E.; Siamak, Khojasteh-Bakht; Shimako, Oishi; Sidney, Nelson D.; Paul, Blanc D. (15 April 1996). "Pennyroyal Toxicity: Measurement of Toxic Metabolite Levels in Two Cases and Review of the Literature". Annals of Internal Medicine. 124 (8): 726–734. doi:10.7326/0003-4819-124-8-199604150-00004. PMID 8633832.
2. انوری، حسن: فرهنگ روز سخن، تهران: سخن، ۱۳۸۳. ص۱۰۲۶.
3. روحی ویشکائی, زهره; تکاسی, سمیه (2022-02-20). "مروری بر گیاه دارویی پونه معطر (ﺧﺎﻟﻮاش) Mentha pulegium". چای و دمنوش های گیاهی. 4 (2): 14–23.
4. اقبال حجت | موذن زاده خیاوی امید | بهلولی شهاب (۱۳۹۵). «مروری بر خواص درمانی و فیتوشیمیایی گیاه دارویی پونه .Menthe longifolia L». www.sid.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۹-۰۹.
5. Macht, David I. (1913). "The Action of So-Called Emmenagogue Oils on the Isolated Uterus with a Report of a Case of Pennyroyal Poisoning." Journal of the American Medical Association LXI(2):105-107.
6. Carmichael PG (1997). "Pennyroyal metabolites in human poisoning". Annals of Internal Medicine. 126 (3): 250–1. PMID 9027280. {{cite journal}}: Unknown parameter |month= ignored (help)
7. Siano, F; Catalfamo, M; Cautela, D; Servillo, L; Castaldo, D (2005). "Analysis of pulegone and its enanthiomeric distribution in mint-flavoured food products". Food Additives & Contaminants. 22 (3): 197–203. doi:10.1080/02652030500041581.
8. Da Rocha, Mitscheli S.; Dodmane, Puttappa R.; Arnold, Lora L.; Pennington, Karen L.; Anwar, Muhammad M.; Adams, Bret R.; Taylor, Sean V.; Wermes, Clint; Adams, Tim B.; Cohen, Sam M. (12 April 2012). "Mode of Action of Pulegone on the Urinary Bladder of F344 Rats". Society of Toxicology. 128 (1): 1–8. doi:10.1093/toxsci/kfs135.
9. Natural Standard Research Collaboration (2008-02-01). "American pennyroyal (Hedeoma pulegioides L.), European pennyroyal (Mentha pulegium L.)". Natural Standard. Retrieved 2008-06-25.
10. Moore, Sarah; Ferreria Maia, Marta. "Plant-based insect repellents: a review of their efficacy, development and testing". NBIC. US National Library of Medicine National Institute of Health. {{cite web}}: Missing or empty |url= (help)
11. Pleasant, Barbara. "What You Need to Know about Pennyroyal". Mother Earth News. {{cite web}}: Missing or empty |url= (help)
12.  کوهستانی فاطمه | هاشمی سیداحمد | سبزواری صدف | (۲۰۲۰). «مروری بر کاربرد حشره کشی گیاه دارویی پونه کوهی (Mentha longifolia L) در ایران». sid.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۹-۰۹.
13. "Pennyroyal Tea". Tea Infusion.
14. "Pennyroyal". WebMD. Retrieved 27 April 2017.
15. French, Larry (2002). "Isolation of (R)-(+)-Pulegone from the European Pennyroyal Mint, Mentha Pulegium". The Chemical Educator. 7 (5): 270–277. doi:10.1007/s00897020599a.
16. نورانى، مصطفى‏. دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى. ج. ۱. ص. ۶۱۴.
17. "Of a Way of Killing Ratle-Snakes". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. 1: 43. 1665. doi:10.1098/rstl.1665.0022.
18. Kowalchik, Claire, and William H. Hylton, eds. (1998). Rodale's Illustrated Encyclopedia of Herbs. Emmaus, Pennsylvania: Rodale Press. Pp. 412-414.
19. Ritchason, Jack. (1995). The Little Herb Encyclopedia: The Handbook of Natures Remedies for a Healthier Life. 3d ed. Pleasant Grove, Utah: Woodland Health Books. Pp. 171.
20. معارف گياهى. ج. ۱. ص. ۲۰.
21. نورانى، مصطفى‏. ج. ۱. ص. ۶۰۳. از پارامتر ناشناخته |در تمام ایران پونه و نعنا میروید در ایران بیش از 150 نوع پونه و نعنا وجود دارد عنوان= صرف‌نظر شد (کمک); پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)