زبان امهری

زبان اَمهَری یا اَمهاری (به امهاری: አማርኛ āmariññā) یکی از زبان‌های سامی اتیوپیایی، زیرگروه خانواده زبان‌های سامی از زبان‌های آفروآسیایی است که زبان مادری مردم امهارا در منطقهٔ مرکزیِ شمال اتیوپی و زبان میانجی سایر مردم ساکن در روستاها و شهرهای بزرگ این کشور است.

زبان امهری
አማርኛ (Amarəñña)
بیان	[amarɨɲ:a]
زبان بومی در	اتیوپی
قومیت	مردم امهارا
شمار گویشوران	۲۱٬۸۱۱٬۶۰۰  (۲۰۰۷)
تبار	آفروآسیایی زبان‌های سامی زبان‌های سامی جنوبی اتیوپیایی جنوبی عرضی امهری–آرگوبا زبان امهری
سامانه نوشتاری	الفبای گعز (Amharic syllabary) بریل گعز
گونه‌های اشاره	امهری اشاره
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	اتیوپی
تنظیم‌شده توسط	آکادمی شاهنشاهی (پیشین)
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹	am
ایزو ۲–۶۳۹	amh
ایزو ۳–۶۳۹	amh
گلاتولوگ	amha1245[1]
زبان‌شناسی	12-ACB-a
زبان‌های اتیوپی
این نوشتار شامل نمادهای آوایی آی‌پی‌ای است. بدون پشتیبانی مناسب تفسیر، ممکن است علامت‌های سوال، جعبه یا دیگر نمادها را جای نویسه‌های یونی‌کد ببینید.

زبان امهری احتمالاً در نتیجه فرایند پیجین‌سازی یک بستر کوشی و یک فرابستر سامی برای برقراری ارتباط میان افرادی که به زبان‌های مختلفی صحبت می کرند، ایجاد شده‌است.^[2] امهری زبان کاری اتیوپی و بسیاری از ایالت‌های آن است.^[3] این زبان با داشتن ۲۱٬۸۱۱٬۶۰۰ سخنگوی کل در ۲۰۰۷، شامل حدود ۴٬۰۰۰٬۰۰۰ سخنگوی زبان دوم، دومین زبان پرسخنگوی اتیوپی (پس از اورومو) و دومین زبان پرسخنگوی سامی در جهان (پس از عربی) است.^[4][5]

امهری از چپ به راست با الفبای ویژه‌ای که از الفبای گعز ریشه گرفته، نوشته می‌شود. سامانه نوشتاری آن در زبان‌های سامی اتیوپیایی فیدَل (ፊደል) نامیده می‌شود. فیدل به معنای «خط»، «الفبا»، «حرف» یا «نویسه» است. نام دیگر آن آبوگیدا (አቡጊዳ) است که از نام چهار حرف نخست الفبا ریشه گرفته و از آن واژه آبوگیدا ساخته شده‌است.^[6]

وضعیت

امهری از اواخر قرن دوازدهم زبان کاری دادگاه‌ها، زبان تجارت، ارتش و ارتباطات روزمره در اتیوپی بوده و امروزه نیز همچنان زبان رسمی این کشور است.^[7][8] طبق سرشماری سال ۲۰۰۷، امهری توسط ۲۱٫۶ میلیون نفر سخنگوی بومی زبان و ۴ میلیون نفر سخنگوی دوم در اتیوپی گویش می‌شود. ۳ میلیون مهاجر نیز خارج از اتیوپی به این زبان صحبت می‌کنند. جوامع یهودی اتیوپیایی ساکن اتیوپی و اسرائیل نیز امهری‌زبان هستند.^[9] امهری زبان مقدس دین راستافار نیز است و به‌طور گسترده‌ای در میان پیروان آن در سراسر جهان استفاده می‌شود.

واج‌شناسی

همخوان‌ها و واکه‌های امهری به شرح زیرند:

همخوان‌ها^[10]

		دولبی	لثوی	کامی	نرم‌کامی	چاکنایی
خیشومی		m	n	ɲ
انسدادی	بی‌واک	p	t		k	ʔ
	واک‌دار	b	d		ɡ
	پرانشی	pʼ	tʼ		kʼ
انسایشی	بی‌واک			t͡ʃ
	واک‌دار			d͡ʒ
	پرانشی		t͡sʼ	t͡ʃʼ
سایشی	بی‌واک	f	s	ʃ		h
	واک‌دار	v*	z	ʒ
ناسوده			l	j	w
ر-گونه			r
* – تنها در وام‌واژه‌ها

واکه‌ها^[10]

	جلو	مرکز	پشت
بلند	i	ɨ (ə)	u
میانه	e	ə (ä)	o
کوتاه		a

نوشتار

نویسه‌هایی به خط گعز روی فوکر ۵۰ هواپیمایی اتیوپی به معنای «اتیوپی»: የኢትዮጵያ با تلفظ ye-ʾityop̣p̣ya.

خط امهری یک آبوگیدا است و تک‌نگاره‌های آن فیدل نامیده می‌شوند.^[11] هر نویسه نشان‌دهنده یک توالی همخوان+واکه است، اما شکل اصلی هر نویسه توسط همخوان تعیین می‌شود که مطابق واکه تغییر یافته‌است. برخی واج‌های همخوان‌ها توسط بیش از یک توالی نویسه نوشته می‌شوند: ʔ, s, sʼ, و h (آخری دارای چهار شکل حرف متمایز است). این به این خاطر است که فیدل در اصل صداهای متمایزی را نشان می‌داده ولی آن‌ها با رخداد تغییرات آوایی ادغام شده‌اند.^[11]

حروف

جدول فیدل امهری^[12]

	ä/e [ə]	u	i	a	ē	ə [ɨ], ∅	o	ʷä/ue [ʷə]	ʷi/ui	ʷa/ua	ʷē/uē	ʷə [ʷɨ/ū]
h	ሀ	ሁ	ሂ	ሃ	ሄ	ህ	ሆ
l	ለ	ሉ	ሊ	ላ	ሌ	ል	ሎ			ሏ
ḥ	ሐ	ሑ	ሒ	ሓ	ሔ	ሕ	ሖ			ሗ
m	መ	ሙ	ሚ	ማ	ሜ	ም	ሞ			ሟ
ś	ሠ	ሡ	ሢ	ሣ	ሤ	ሥ	ሦ			ሧ
r	ረ	ሩ	ሪ	ራ	ሬ	ር	ሮ			ሯ
s	ሰ	ሱ	ሲ	ሳ	ሴ	ስ	ሶ			ሷ
ʃ	ሸ	ሹ	ሺ	ሻ	ሼ	ሽ	ሾ			ሿ
q	ቀ	ቁ	ቂ	ቃ	ቄ	ቅ	ቆ	ቈ	ቊ	ቋ	ቌ	ቍ
b	በ	ቡ	ቢ	ባ	ቤ	ብ	ቦ			ቧ
β	ቨ	ቩ	ቪ	ቫ	ቬ	ቭ	ቮ			ቯ
t	ተ	ቱ	ቲ	ታ	ቴ	ት	ቶ			ቷ
tʃ	ቸ	ቹ	ቺ	ቻ	ቼ	ች	ቾ			ቿ
χ	ኀ	ኁ	ኂ	ኃ	ኄ	ኅ	ኆ	ኈ	ኊ	ኋ	ኌ	ኍ
n	ነ	ኑ	ኒ	ና	ኔ	ን	ኖ			ኗ
ɲ	ኘ	ኙ	ኚ	ኛ	ኜ	ኝ	ኞ			ኟ
ʔ	አ	ኡ	ኢ	ኣ	ኤ	እ	ኦ			ኧ
k	ከ	ኩ	ኪ	ካ	ኬ	ክ	ኮ	ኰ	ኲ	ኳ	ኴ	ኵ
x	ኸ	ኹ	ኺ	ኻ	ኼ	ኽ	ኾ	ዀ	ዂ	ዃ	ዄ	ዅ
w	ወ	ዉ	ዊ	ዋ	ዌ	ው	ዎ
ʕ	ዐ	ዑ	ዒ	ዓ	ዔ	ዕ	ዖ
z	ዘ	ዙ	ዚ	ዛ	ዜ	ዝ	ዞ			ዟ
ʒ	ዠ	ዡ	ዢ	ዣ	ዤ	ዥ	ዦ			ዧ
j	የ	ዩ	ዪ	ያ	ዬ	ይ	ዮ
d	ደ	ዱ	ዲ	ዳ	ዴ	ድ	ዶ			ዷ
dʒ	ጀ	ጁ	ጂ	ጃ	ጄ	ጅ	ጆ			ጇ
g	ገ	ጉ	ጊ	ጋ	ጌ	ግ	ጎ	ጐ	ጒ	ጓ	ጔ	ጕ
ṭ	ጠ	ጡ	ጢ	ጣ	ጤ	ጥ	ጦ			ጧ
tʃʼ	ጨ	ጩ	ጪ	ጫ	ጬ	ጭ	ጮ			ጯ
pʼ	ጰ	ጱ	ጲ	ጳ	ጴ	ጵ	ጶ			ጷ
ṣ	ጸ	ጹ	ጺ	ጻ	ጼ	ጽ	ጾ			ጿ
ṣ́	ፀ	ፁ	ፂ	ፃ	ፄ	ፅ	ፆ
f	ፈ	ፉ	ፊ	ፋ	ፌ	ፍ	ፎ			ፏ
p	ፐ	ፑ	ፒ	ፓ	ፔ	ፕ	ፖ			ፗ
	ä/e [ə]	u	i	a	ē	ə [ɨ], ∅	o	ʷ/ue [ʷə/ū]	ʷi/ui	ʷa/ua	ʷē/uē	ʷə [ʷɨ/ū]

نشانه‌گذاری

نشانه‌گذاری در امهری به گونه زیر است:

፠ نشانه بخش

፡ جداکننده واژه

። نقطه

፣ ویرگول

፤ نقطه ویرگول

፥ دونقطه

፦ دونقطه دیباچه

፧ نقل قول

፨ جداکننده بند

جستارهای وابسته

• ویکی‌پدیای امهری

منابع

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Amharic". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
2. Bender, M. Lionel and H. Fulass (1978). Amharic verb morphology. (Committee on Ethiopian Studies, monograph 7.) East Lansing: African Studies Center, Michigan State University.
3. Gebremichael, M. (2011). Federalism and conflict management in Ethiopia: case study of Benishangul-Gumuz Regional State (PhD). United Kingdom: University of Bradford. hdl:10454/5388.
4. "Amharic". Ethnologue. Retrieved 8 December 2017.
5. "The world factbook". cia.gov. Archived from the original on 15 December 2018. Retrieved 11 December 2020.
6. "Amharic alphabet, pronunciation and language". www.omniglot.com. Retrieved 26 July 2017.
7. Meyer, Ronny (2006). "Amharic as lingua franca in Ethiopia". Lissan: Journal of African Languages and Linguistics (به انگلیسی). 20 (1/2): 117–131 – via Academia.edu.
8. Teferra, Anbessa (2013). "Amharic: Political and social effects on English loan words". In Rosenhouse, Judith; Kowner, Rotem (eds.). Globally Speaking: Motives for Adopting English Vocabulary in Other Languages. Multilingual Matters. p. 165.
9. "Israel's Ethiopian Jews keep ancient language alive in prayer". Al-Monitor (به انگلیسی). 29 June 2017. Retrieved 26 July 2017.
10. Hayward, Katrina; Hayward, Richard J. (1999). "Amharic". Handbook of the IPA. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 44–50.
11. Hudson, Grover. "Amharic". The World's Major Languages. 2009. Print. Ed. Comrie, Bernard. Oxon and New York: Routledge. pp. 594–617. شابک ‎۰−۲۰۳−۳۰۱۵۲−۸.
12. Daniels, Peter T.; Bright, William, eds. (1996). "Ethiopic Writing". -9780195079937/page/573 The World's Writing Systems. Oxford University Press, Inc. p. -9780195079937/page/573 573. ISBN 978-0-19-507993-7. {{cite book}}: Check |url= value (help)

مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Amharic»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۲ نوامبر ۲۰۰۷).

پیوند به بیرون

• Selected Annotated Bibliography on Amharic by Grover Hudson at the Michigan State University website.
• US State Dept. FSI Amharic course