الفبای ولوفال

ولوفال الفبای مشتق گرفته از خط عربی می‌باشد و یکی از الفباهای مورد استفاده برای نوشتن زبان ولوف، زبان بومی بخش عمده‌ای از مردمان سنگال و زبان معیار اکثریت سنگالی‌ها در کنار زبان فرانسه می باشد. این الفبا، از قرن ۱۷ به این سو، اولین الفبای زبان ولوف به شمار می‌آمد، که به گسترش بازرگانی با ممالک عرب و مسلمان شمال آفریقا، و گسرتش دین اسلام، برای نوشتار زبان ولوف به‌کار گرفته شد.

الفبای ولوفال
نوع	ابجد
زبان‌ها	ولوف
دورهٔ زمانی	قرن ۱۷ میلادی به بعد
سامانهٔ مادر	نیاسینایی فنیقی آرامی نبطی عربی الفبای ولوفال

الفبای لاتین، که با استعمار فرانسه، و گسترش مدارس سکولار-دولتی، در سنگال ترویج یافت، امروزه الفبای اصلی زبان ولوف می‌باشد. اما با عین حال، الفبای ولوفال نیز در میان مردم، مخصوصا برای تاکید بر فرهنگی اسلامی ولوف، رواج دارد. این الفبا امروزه در مدارس اسلامی تدریس می‌شود.

سابقا این الفبا استاندارد نبوده و هر نویسنده، استاد، یا مدرسه، رسم الخط خاص خویش را داشته است. اما در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ میلادی، بر اهمیت استانداردسازی رسم الخط در سنگال تاکید شد. در همین دوران بود که الفبای لاتین ولوف نیز استانداردسازی شد. در سال ۱۹۹۰ میلادی، «ریاست ترویج زبان‌های ملی» (فرانسوی: Directíon de la Promotion des Langues Nationales)، که پروژه‌ای توسط وزارت آموزش سنگال بود، الفبای عربی استانداردسازی شده را معرفی کرد. این الفبای استانداردسازی شده، برای نوشتن تمامی زبان‌های ملی سنگال، منجمله ولوف،‌ پولار، سونینکه، مندیکا, سرر, دیولا, و بلنت می‌باشد.^[1]

الفبا

در الفبای ولوف، واکه‌ها نه با حرف بلکه با حرکت‌گذاری نشان داده‌ می‌شوند، مشابه فارسی و عربی، با این تفاوت که در ولوف نوشتن تمامی حرکات، منجمله تشدید و علامت سکون، اجباری می‌باشد.

در ولوف برای نشان دادن صداهایی که در عربی نیست، حروف جدید، و برای نشان دادن واکه‌هایی که در عربی نیست، حرکات جدیدی در نظر گرفته شده است. در گذشته، هر نویسنده و معلم و مدرسه‌ای، رسم الخط خویش را داشت و به همین دلیل طرق مختلفی برای نوشتن ولوف به الفبای عربی وجود داشت. اما با استانداردسازی الفبا توسط وزارت آموزش سنگال، اتفاق نظر بر یک مجموعهٔ واحد از حروف و حرکات به وجود آمده است.^[1][2]

حروف

در الفبای ولوف، ۲۳ حرف وجود دارد. این شمارش شامل حروف زبان عربی که در نوشتن واژگان ولوف کاربردی ندارند (مانند«ث، ص، ط») نمی‌باشد.

حروف الفبای ولوفال^[1][2]

نام	اشکال				آوانگاری	معادل لاتین	مثال		نکته
	تنها	آغازی	میانی	پایانی			ولوفال	لاتین
alif اَلِف‎	ا‎	ا‎	ـا‎		/a/	- / a	اِتَمْ‎ گَالْ‎	itam gaal	حرف «الف» دو نقش را ایفا می‌کند. نقش اول، به عنوان حامل حرکت واکه در واژگانی که با واکه شروع می‌شوند، و نقش دوم به عنوان نشان دهندهٔ واکهٔ کشیدهٔ «aa».
beh بࣹهْ‎	ب‎	بـ‎	ـبـ‎	ـب‎	[b]	b	بَاخْ‎	baax
peh ݒࣹهْ‎	ݒ‎	ݒـ‎	ـݒـ‎	ـݒ‎	[p]	p	ݒࣹݒّ‎	pepp	حرف در الفبای عربی وجود ندارد. معادل آن در فارسی «پ» می‌باشد. حروف معادل منسوخ شده: پ, ݑ‎ یونی‌کد U+0752
teh تࣹهْ‎	ت‎	تـ‎	ـتـ‎	ـت‎	[t]	t	تَارْ‎	taar
ceh ݖࣹهْ‎	ݖ‎	ݖـ‎	ـݖـ‎	ـݖ‎	[c]	c	ݖَابِ‎	caabi	حرف در الفبای عربی وجود ندارد. معادل آن در فارسی «چ» می‌باشد. حروف معادل منسوخ شده: چ‎, جۛ‎ یونی‌کد U+0756
jeem جࣹيمْ‎	ج‎	جـ‎	ـجـ‎	ـج‎	[dʒ]	j	جَايْ‎	jaay
xah خَهْ‎	خ‎	خـ‎	ـخـ‎	ـخ‎	[x]	x	خَمْ‎	xam
dal دَلْ‎	د‎	د‎	ـد‎		[d]	d	دَانُ‎	daanu
reh رࣹهْ‎	ر‎	ر‎	ـر‎		[r]	r	رَاس‎	raas
seen سࣹينْ‎	س‎	سـ‎	ـسـ‎	ـس‎	[s]	s	سَنتْ‎	sant
ayn عَيْنْ‎	ع‎	عـ‎	ـعـ‎	ـع‎	-	-	اِسْرَعࣹلْ‎ دࣴعࣴلْ‎	Israel dëel	‌ برای نوشتن واکه‌های پشت سر هم و یا هجاهایی که با واکه شروع می‌شود، در میان واژه، کاربرد دارد. برای نوشتن واکهٔ کشیدهٔ «ëe» استفاده می‌شود، و در این حالت، با حرکت «  ◌ࣴ‎» نوشته می‌شود.
ŋoon ݝࣷونْ‎	ݝ‎	ݝـ‎	ـݝـ‎	ـݝ‎	[ŋ]	ŋ	ݝَامْ‎	ŋaam	حرف در الفبای عربی وجود ندارد. معادل آن در فارسی «نگ» می‌باشد. حروف معادل منسوخ شده: ݤ‎,ڭ‎ یونی‌کد U+075D
feh فࣹهْ‎	ف‎	فـ‎	ـفـ‎	ـف‎	[ɸ]	f	فَارْ‎	faar
qaf قَفْ‎	ق‎	قـ‎	ـقـ‎	ـق‎	[q]	q	نَقَرْ‎	naqar
kaf کَفْ‎	ک‎	کـ‎	ـکـ‎	ـک‎	[k]	k	کَانِ‎	kaani
geh گࣹهْ‎	گ‎	گـ‎	ـگـ‎	ـگ‎	[g]	g	گَالْ‎	gaal	حرف در الفبای عربی وجود ندارد. معادل آن در فارسی «گ» می‌باشد. حروف معادل منسوخ شده: ڭ‎
lam لَمْ‎	ل‎	لـ‎	ـلـ‎	ـل‎	[l]	l	لَجّ‎	lajj
meem مࣹيمْ‎	م‎	مـ‎	ـمـ‎	ـم‎	[m]	m	مَامْ‎ مبَارْ‎	maam mbaar	دو کاربرد دارد. یا به عنوان هم‌خوان مستقل، یا به عنوان حرف اول دونگاره‌ی هم‌خوان‌های پیش دماغی (مثل «مبـ»)
noon نࣷونْ‎	ن‎	نـ‎	ـنـ‎	ـن‎	[n]	n	نَانْ‎ نجࣷولْ‎	naan njool	دو کاربرد دارد. یا به عنوان هم‌خوان مستقل، یا به عنوان حرف اول دونگاره‌ی هم‌خوان‌های پیش دماغی (مثل «نجـ»)
noon ݧࣷونْ‎	ݧ‎	ݧـ‎	ـݧـ‎	ـݧ‎	[ɲ]	ñ	ݧَانْ‎	ñaan	حرف در الفبای عربی وجود ندارد. معادل آن در فارسی «نگ» می‌باشد. حروف معادل منسوخ شده: چ‎, جۛ‎ یونی‌کد U+0767
waw وَوْ‎	و‎	و‎	ـو‎		[w]	w	وَاوْ‎ بُورْ‎	waaw buur	حرف «و» دو نقش را ایفا می‌کند. نقش اول به عنوان همخوان با صدای [w] می‌باشد. نقش دوم در نشان دادن واکه‌های کشیدهٔ «oo»، یا «óó»، و یا «uu» می‌باشد.
heh هࣹهْ‎	ه‎	هـ‎	ـهـ‎	ـه‎	[h]	h	اَهَکَايْ‎	ahakaay
yeh يࣹهْ‎	ي‎	يـ‎	ـيـ‎	ـي‎	[j]	y	يَايْ‎ نجِيتْ‎	yaay njiit	حرف «ي» دو نقش را ایفا می‌کند. نقش اول به عنوان همخوان با صدای [j] می‌باشد. نقش دوم در نشان دادن واکه‌های کشیدهٔ «ee»، یا «éé»، و یا «ii» می‌باشد.

واکه‌ها

ولوفال مانند عربی و فارسی، الفبای از نوع به اصطلاح «ابجد» می‌باشد، به این معنی که حروف فقط نشان‌دهندهٔ هم‌خوان‌ها هستند. واکه‌ها با حرکت رو یا زیر حروف نشان داده می‌شوند. در ولوفال نوشتن تمامی حرکات منجمله حرکت سکون «◌ْ» و تشدید «◌ّ» اجباری می‌باشد.^[2]

در زبان عربی سه صدای واکه‌ای وجود دارد و به همین دلیل، سه حرکت واکه نیز وجود دارد. (در عربی «ا»، «و»، و «ي» نشان‌دهندهٔ کشیده‌دار بودن واکه‌های سه‌گانه می‌باشد.) اما در ولوف، ۹ صدای واکه‌ای و به همین دلیل، ۶ حرکت واکه‌ای نوین علاوه بر سه حرکت گرفته شده از عربی وجود دارد.

حرکات واکه‌های کوتاه در ولوفال^[1][2]

واکه	آوانگاری	معادل لاتین	نمونه		نکته
			ولوفال	لاتین
◌َ‎	[a]	a	مَگْ‎	mag
◌ࣵ‎	[a]	à	مࣵگّ‎	màgg	این حرکت در عربی وجود ندارد. تنها پیش از هم‌خوان‌های پیش‌دماغی یا هم‌خوان‌های با تشدید. حرکت معادل منسوخ شده: ◌َ‎
◌ࣴ‎	[ə]	ë	بࣴتْ‎	bët
◌ࣹ‎	[ɛ]	e	کࣹݒّ‎	kepp	این حرکت در عربی وجود ندارد. حرکت معادل منسوخ شده: ◌ٜ‎
◌ࣺ‎	[e]	é	کࣺݒّ‎	képp	این حرکت در عربی وجود ندارد. حرکت معادل منسوخ شده: ◌ٜ‎
◌ِ‎	[i]	i	اِتَمْ‎	itam
◌ࣷ‎	[ɔ]	o	سࣷقْ‎	soq	این حرکت در عربی وجود ندارد. حرکت معادل منسوخ شده: ◌ٝ‎
◌ࣸ‎	[o]	ó	نࣸبْ‎	nób	این حرکت در عربی وجود ندارد. حرکت معادل منسوخ شده: ◌ُ‎
◌ُ‎	[u]	u	دُگُبْ‎	dugub

واکه‌ها در صورتی که در ابتدای واژه باشند، با «الف» نوشته می‌شوند.^[2]

واکه در ابتدای واژه

A	À	Ë	E	É	I	O	Ó	U
اَ‎	اࣵ‎	اࣴ‎	اࣹ‎	اࣺ‎	اِ‎	اࣷ‎	اࣸ‎	اُ‎

در ولوف، واکه‌ها می‌توانند کوتاه باشند یا کشیده. واکه‌های کوتاه تنها با حرکت‌گذاری نشان داده می‌شوند. اما واکه‌های کشیده، مانند عربی با «الف»،‌‌ «و»، یا «ي» نشان داده می‌شوند. اما بر خلاف عربی، به دلیل این‌که در ولوف ۹ واکه وجود دارد، حرکت‌گذاری پیش از یکی از این سه حرف، هنوز اجباری می‌باشد. همین‌طور، در مواردی که حروف «و» و «ي» برای نشان دادن واکهٔ کشیده به کار می‌روند، بر روی آن‌ها هیچ حرکتی گذاشته نمی‌شود. همین مورد است که واکهٔ کشیده را از واکهٔ کوتاه و هم‌خوان‌های [w] یا [j] متمیز می‌کند.

• برای واکهٔ [a]، از «الف» برای نشان دادن واکه‌ٔ کشیدهٔ [aa] استفاده می‌شود.
• برای واکه‌های [e]، [é]، و [i]، از «ي» برای نشان دادن واکه‌های کشیدهٔ [ee]، [ée]، و [ii] استفاده می‌شود.
• برای واکه‌های [o]، [ó]، و [u]، از «و» برای نشان دادن واکه‌های کشیدهٔ [oo]، [óo]، و [uu] استفاده می‌شود.
• واکهٔ [ë] استثناء است، به این معنی که واکهٔ کشیدهٔ [ëe] با حرف «عین» و با حرکت [ë] هم بر روی هم‌خوان هم بر روی «عین»

(عࣴـ) نوشته می‌شود.

واکهٔ کشیده در ولوف^[1][2]

واکه	معادل لاتین	نمونه
		ولوفال	لاتین
◌َا‎	aa	بَاتْ‎	baat
◌ࣴعࣴـ / ◌ࣴعࣴ‎	ëe	دࣴعࣴلْ‎‎	dëel
◌ࣹيـ / ◌ࣹي‎	ee	لࣹينْ‎	leen
◌ࣺيـ / ◌ࣺي‎	ée	لࣺينْ‎	léen
◌ِيـ / ◌ِي‎	ii	نجِيتْ‎	njiit
◌ࣷو‎	oo	وࣷورْ‎	woor
◌ࣸو‎	óo	وࣸورْ‎	wóor
◌ُو‎	uu	بُورْ‎	buur

همین اصول برای واژه‌هایی که با واکهٔ کشیده شروع می‌شوند نیز صدق می‌کنند. واکه‌های کشیده در ابتدای واژه با الف به عنوان حامل حرکت شروع می‌شوند، و پس از «الف»، بسته به نوع واکه، یا «و» و یا «ي» می‌آیند. تنها استثناء واژگانیست که با [Aa] شروع می‌شوند. در این صورت، از «آ» استفاده می‌شود. نوشتن آن به صورت «اَا» غلط است.

واکهٔ کشیده در ابتدای واژه

Aa	Ëe	Ee	Ée	Ii	Oo	Óo	Uu
آ‎	اࣴعࣴـ / اࣴعࣴ‎	اࣹيـ / اࣹي‎	اࣺيـ / اࣺي‎	اِيـ / اِي‎	اࣷو‎	اࣸو‎	اُو‎

حرکت‌گذاری همخوان‌ها

در ولوف، علاوه بر حرکت واکه‌ها، دو حرکت سکون «◌ْ» و تشدید «◌ّ» نیز وجود دارد. این دو علامت نمی‌توانند هم‌زمان روی یک هم‌خوان قرار بگیرند. همین‌طور، سکون نمی‌تواند همزمان با حرکت واکه‌ای روی هم‌خوان قرار بگیرد. اما تشدید، هم می‌تواند با حرکت واکه‌ای و هم به‌طور مستقل روی حرف قرار گیرد. در ولوف، حروف تنها در پایان واژه و یا پیش از پیشوند می‌توانند مشدد شوند.^[2]

در ولوف، نوشتن حرکت، شامل حرکت واکه‌ای، سکون، یا تشدید، بر تمامی حروف اجباریست، بجز در دو مورد:^[2]

1. وقتی که هم‌خوان پیش‌دماغی می‌باشد، و به صورت دونگاره از ترکیب «م» یا «ن» و هم‌خوانی دیگر نوشته می‌شود. در این صورت، حرف «م» یا «ن» بدون هیچ حرکتی نوشته می‌شود.
2. حروف «ا»، «و»، و «ي» وقتی که نشان‌دهندهٔ واکه‌های کشیده می‌باشند، بدون حرکت نوشته می‌شوند.

در ولوف، حروف مشدد، نه دوبار، بلکه یک‌بار و به صورت کشیده تلفظ می‌شوند. به این دلیل است که بر خلاف عربی و فارسی، مشدد شدن حرف بدون واکه نیز در ولوف امکان‌پذیر است. این پدیده بیشتر در پایان واژه اتفاق می‌افتد. جا دارد یادآور شد که نوشتن سکون یا تشدید بر روی حرف آخر واژه ضروری می‌باشد، چرا که تلفظ اشتباه حرف آخر می‌تواند منجر به تغییر کامل معنی واژه شود. جدول زیر چند نمونه جفت واژه و معانی آنها را نشان می‌دهد.

ولوفال	لاتین	معنی	ولوفال	لاتین	معنی
بࣴتْ‎	bët	چشم	بࣴتّ‎	bëtt	پیدا کردن
بࣷیْ‎	boy	آتش گرفتن	بࣷیّ‎	boyy	درخشان بودن
دَگْ‎	dag	خادم سلطنتی	دَگّ‎	dagg	بریدن
دࣴجْ‎	dëj	مراسم خاکسپاری	دࣴجّ‎	dëjj	کُس (واژهٔ رکیک)
فࣹنْ‎	fen	دروغ گفتن	فࣹنّ‎	fenn	جایی، هیچ‌جا
گَلْ‎	gal	طلای سفید	گَلّ‎	gall	بالا آوردن
ݝࣷنْ‎	goŋ	عنتر	ݝࣷنّ‎	goŋŋ	نوعی تخت
گࣴمْ‎	gëm	باور کردن	گࣴمّ‎	gëmm	بستن چشم خویش
جَوْ‎	Jaw	یک نام خانوادگی رایج	جَوّ‎	jaww	بهشت
نࣴبْ‎	nëb	فاسد شده	نࣴبّ‎	nëbb	قایم کردن
وࣷݧْ‎	woñ	ریسمان	وࣷݧّ‎	woññ	شماردن

همخوان‌های پیش‌دماغی

در الفبای ولوفال همخوان‌های پیش‌دماغی به صورت دونگاره نوشته می‌شوند. سابقا به‌جای دونگاره، استفاده از تک حرف‌هایی برای نوشتن همخوان‌های پیش‌دماغی نیز در میان نویسندگان رایج بود، که با استاندارد سازی ولوفال منسوخ شده‌اند. حرف اول دونگاره «م» یا «ن» در ترکیب با حرف همخوان دیگری می‌باشد. حرف «م» در ترکیب با حروف «ب» و «ݒ»‌ (معادل فارسی «پ»)، و حرف «ن» در ترکیب با حروف هم‌خوان «ت»،‌ «ݖ» (معادل فارسی «چ»)، «د»، «ج»، «ق»،‌«ک»، و «گ» می‌آیند. بعضی از این دونگاره‌ها مثل «مݒ»، «نݖ»، و «نق» در اول واژه نمی‌آیند.

حرف اول دونگاره‌های پیش‌دماغی، یعنی «م» و «ن» از جمله شرایط خاص می‌باشند که روی آن‌ها نباید حرکتی، حتی علامت سکون «◌ْ» گذاشته شود. حرف دوم دونگاره‌های پیش‌دماغی در ولوف هیچ وقت علامت سکون «◌ْ» نمی‌پذیرند. اگر این دو‌نگاره‌ها در آخر واژه و بدون صدای واکه ‌باشند، با علامت تشدید «◌ّ» نوشته می‌‌شوند.^[2]

برخی نویسندگان ولوف زبان، دونگاره‌های پیش‌دماغی را به عنوان حرف مستقل الفبا می‌شمارند.

دونگاره‌های هم‌خوان پیش‌دماغی در ولوف^[2]

اشکال				آوانگاری	معادل لاتین	نمونه		نکات
تنها	آغازی	میانی	پایانی			ولوفال	لاتین
مب‎	مبـ‎	ـمبـ‎	ـمبّ‎	[ᵐb]	mb	مبَارْ‎	mbaar	Obsolete Alternative: ݑ‎
مݒ‎	-	ـمݒـ‎	ـمݒّ‎	[ᵐp]	mp	سَمݒّ‎	samp	در اول واژه نمی‌آید.
نݖ‎	-	ـنݖـ‎	ـنݖّ‎	[ⁿc]	nc	سَنݖّ‎	sanc	در اول واژه نمی‌آید.
ند‎	ند‎	ـند‎	ـندّ‎	[ⁿd]	nd	ندَوْ‎	ndaw	حرف معادل منسوخ شده: ڎ‎
نج‎	نجـ‎	ـنجـ‎	ـنجّ‎	[ᶮɟ]	nj	نجࣷولْ‎	njool	حرف معادل منسوخ شده: چ‎
نق‎	-	ـنقـ‎	ـنقّ‎	[ⁿq]	nq	جَنقّ‎	janq	در اول واژه نمی‌آید.
نک‎	نکـ‎	ـنکـ‎	ـنکّ‎	[ɴk]	nk	دࣺنکّ‎	dénk
نگ‎	نگـ‎	ـنگـ‎	ـنگّ‎	[ᵑɡ]	ng	نگَ‎	nga	حرف معادل منسوخ شده: ݣ‎ توجه شود که با حرف ݝ‎، که معادل فارسی آن نیز «نگ» می‌باشد، فرق دارد.

نمونه متن

ماده ۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر

ترجمه	لاتین	ولوفال
همه آدمیان آزاد زاده می‌شود و در حقوق و شأن یکسان هستند. خردمندی و وجدان به آن‌ها ارزانی شده و بایسته‌است تا با یکدیگر عادلانه و برادرانه رفتار کنند.	Doomi aadama yépp danuy juddu, yam ci tawfeex ci sag ak sañ-sañ. Nekk na it ku xam dëgg te ànd na ak xelam, te war naa jëflante ak nawleen, te teg ko ci wàllu mbokk.	دࣷومِ آدَمَ يࣺݒّ دَنُيْ جُدُّ، يَمْ ݖِ تَوفࣹيخْ ݖِ سَگْ اَکْ سَݧْ-سَݧْ. نࣹکّ نَ اِتْ کُ خَمْ دࣴگّ تࣹ اࣵ‎ندْ نَ خࣹلَمْ، تࣹ وَرْ نَا جࣴفْلَنْتࣹ اَکْ نَوْلࣹينْ، تࣹ تࣹگْ کࣷ ݖِ وࣵلُّ مبࣷکّ.‎

منابع

1. Priest, Lorna A; Hosken, Martin; SIL International (12 August 2010). "Proposal to add Arabic script characters for African and Asian languages" (PDF). pp. 13–18, 34–37. Archived from the original (PDF) on 8 اكتبر 2020. Retrieved 18 May 2023. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
2. Currah, Galien (26 August 2015) ORTHOGRAPHE WOLOFAL. Link (Archive)