آلپ ارسلان
دومین سلطان امپراتوری سلجوقی (۱۰۶۳–۱۰۷۲) / From Wikipedia, the free encyclopedia
عضدالدین ابوشجاع آلپ ارسلان محمد (۲۰ ژانویهٔ ۱۰۲۹ – ۱۵ دسامبر ۱۰۷۲) مشهور به آلپ ارسلان، دومین سلطان از امپراتوری سلجوقی بود که از ۱۰۶۳ تا ۱۰۷۲ میلادی حکومت کرد. آلپ ارسلان فرزند چغریبیک است. وی پس از مرگ عمویش طغرلبیک به سلطنت رسید که دربارهٔ جانشینی او، بین مورخان اختلاف نظر وجود دارد. آلپ ارسلان با پیروزی بر امپراتوری بیزانس در نبرد ملازگرد، قلمرو امپراتوری سلجوقی را با فتح گرجستان، ارمنستان و آناتولی گسترش داد.[2]
آلپ ارسلان سلجوقی | |||||
---|---|---|---|---|---|
دومین سلطان امپراتوری سلجوقی | |||||
سلطنت | ۱۰۶۳ – ۱۰۷۲ میلادی | ||||
پیشین | طغرل بیک | ||||
جانشین | ملکشاه | ||||
زاده | محرم ۴۲۰ ۲۰ ژانویه ۱۰۲۹[1] خوارزم | ||||
درگذشته | ۲۵ ربیعالاول ۴۶۵ ۱۵ دسامبر ۱۰۷۲ (۴۳ سال) آمودریا، فرارود | ||||
آرامگاه | |||||
همسران | آکچا خاتون صفریه خاتون | ||||
فرزند(ان) | ملکشاه یکم تتش یکم عزت الدین ارسلان ارغون باری-بار طغرل ایاز طوغان شاه ارسلان شاه تکش عایشه خاتون زلیخا خاتون فولان خاتون | ||||
| |||||
دودمان | سلجوق | ||||
پدر | چغری بیگ داوود | ||||
مادر | منیژه خاتون |
برخی از مورخان او را ولیعهد و جانشین بلاواسطه طغرل دانستهاند و برخی دیگر از مورخان بر این باورند که آلپ ارسلان پس از یک درگیری محدود خانوادگی جانشین طغرل شد. از جمله حمدالله مستوفی بر این رأی است و میگوید پس از طغرل، سلیمان بن چغری بیک، برادر آلپ ارسلان بر تخت نشست که در ری بود. قتلمش پسر اسماعیل و عموزاده طغرل چون این خبر شنید، به انگیزه این که جایگاه پادشاهی را از آن خود میدانست، با کمک گروهی از ترکمانان به جنگ سلیمان آمد و بر وی پیروز شد. آلپ ارسلان نیز پس از آگاهی از این رویداد، از خراسان رهسپار ری شد و در دامغان قتلمش را شکست داد و وی به هنگام فرار از اسب افتاد و در دم جان سپرد و پادشاهی سلجوقیان از آن آلپ ارسلان شد. در زمان آلپ ارسلان، وزیر طغرل، عمیدالملک کندری، به بدگویی و سخنچینی خواجه نظامالملک طوسی و به دستور پادشاه در ۴۵۶ ق / ۱۰۶۴ م به قتل رسید و مقام وزارت به نظامالملک سپرده شد. آلپ ارسلان سال بعد، رهسپار گرجستان و ارمنستان شد و شهرهای آنی و دربند خزر را گرفت و با پادشاه گرجستان، بقراط پسر گریگور، به جنگ پرداخت و او را شکست داد. گریگور به سلطان با سازش نشست و گروهی از بزرگان و امیران گرجی به اسارت درآمدند که تعدادی از آنها نیز اسلام آوردند. بقراط بن گریگور، دختر خود را به ازدواج آلپ ارسلان درآورد و سلطان نیز حکومت گرجستان را دوباره به بقراط پسر گریگور داد. پس از چندی، آلپ ارسلان، شاهزاده خانم گرجی را طلاق داد و او را به عقد خواجه نظامالملک درآورد که یکی از پسران خواجه به نام احمد، از این زن است.
آلپ ارسلان در ۴۵۸ قمری(۱۰۶۶ میلادی)، فارس را تسخیر کرد و در سال ۴۵۹ قمری(۱۰۶۷ میلادی)، برادر خود قاورد را از کرمان به جنگ فضلویه، پادشاه شبانکاره فرستاد. با پیروزی قاورد، تمامی کرانه فارس به قلمرو آلسلجوق افزوده شد. قاورد پس از این پیروزی، در برابر آلپ ارسلان سرکشی آغاز کرد و نافرمان شد. سلطان آلپ ارسلان هم با سپاهی گران به فارس لشکر کشید و قاورد که تاب مقاومت در برابر سپاه آلپ ارسلان را نداشت، از برادر امان خواست و پادشاه او را به حکومت کرمان فرستاد. در ۴۶۳ ق / اگوست ۱۰۷۱ م، سلطان سلجوقی در ملازگرد واقع در ارمنستان، در پیکار با امپراتوری روم، لشکر بیزانس را مغلوب نمود و رومانوس چهارم، قیصر بیزانس را اسیر کرد. او دو سال بعد با ۲۰۰ هزار سوار به جنگ با شمس التکین، پسر طمغاج، پادشاه ماوراءالنهر، به خراسان رهسپار شد و از رود جیحون گذشت و دژ برزم را محاصره و پس از چندی آن را گشود. در این گیر و دار، یوسف برزمی مسئول دژ را به نزد سلطان آوردند. سلطان دربارهٔ شمار سپاهیان خان ماوراءالنهر از وی پرسشهایی کرد ولی یوسف به درشتی به سلطان پاسخ گفت. آلپ ارسلان که سخت خشمگین شده بود، دستور داد او را بیرون برده به قتل رسانند، ولی یوسف خود را از چنگ غلامان رهایی داد و با خنجری که از آستین خویش بیرون آورد، به سوی سلطان شتافت. غلامان از این کار جلوگیری کردند، اما آلپ ارسلان که به تیراندازی خود مطمئن بود، دستور داد تا او را رها کنند و از کمان تیری به سوی او رها کرد، از قضا، تیر به یوسف اصابت نکرد و در این میان، یوسف خود را به سلطان رساند و با خنجر زخمی کاری بر او زد. آلب ارسلان از این زخم در ربیعالاول ۴۶۵ ق / نوامبر ۱۰۷۲ م درگذشت. مورخان میگویند هنگام بروز این واقعه، دو هزار غلام مسلح در خدمت سلطان بودند و از شگفتزدگی به اندیشه دستگیری قاتل نبودند ولی جامع نیشابوری سرکرده فراشان دربار، با میخکوبی که در دست داشت بر سر یوسف کوفت و او را از پای درآورد. سپس پسرش ملکشاه جانشین او شد.
خلیفه عباسی، یعنی قائم به آلپ ارسلان لقب عضدالدین برهان المؤمنین را داده بود. «آلپ ارسلان» لقبی تمجیدی به زبان ترکی به معنای «شیر شجاع» است.[3][2] سلجوقیان نسب به سلجوق نامی میبرند که یکی از خانها تُرکان اغوز[4][5][6] در ماوراءالنهر و بخارا بودهاست.[3] علیرغم شکوهی که پیرامون نام وی وجود دارد و مسلمانان او را فرماندهی بزرگ، مربی مردان، مردی راستگو، و دشمن همه خیانتها میدانند، مسیحیان از وی و پسرش ملکشاه، با تندی یاد میکنند.[2] نجمالدین راوندی، آلپ ارسلان را پادشاهی با عظمت، خوبروی، ورزیده و دلاور توصیف میکند که تیر او هرگز به خطا نمیرفت.