خط میخی

خط میخی یا دبیرهٔ میخی (انگلیسی: Cuneiform^{[نکته ۱]}) نوشتاری واژه-هجانگار است که برای نوشتن حداقل پانزده زبان خاور نزدیک باستان استفاده می‌شده‌است.^[۳][۴] این خط از اوایل عصر برنز تا ابتدای دوران مشترک پیوسته استفاده می‌شده‌است.^[۵] (نامگذاری آن در انگلیسی به خاطر نشان‌های گوه-مانند (لاتین: cuneus) است که نویسه‌های آن را تشکیل می‌دهند) خط میخی در اصل برای نگارش زبان سومری در جنوب بین‌النهرین (عراق امروزی) شکل گرفت. همراه با هیروگلیف مصری یکی از نخستین سیستم‌های نوشتاری است.

خط میخی
نمونه‌ای از دبیره میخی
نوع	واژه‌نگار و هجایی
زبان‌ها	اکدی، عیلام، حتی، هیتی، هوری، لووی، سومری، اورارتویی، کاسیتی
دورهٔ زمانی	از سده ۳۰ پیش از میلاد تا سده نخست پس از میلاد
سامانهٔ مادر	(دبیره‌های باستانی) خط میخی
سامانهٔ فرزند	هیچ ظاهراً هخامنشی از آن الهام گرفته. اوگاریتی تحت تأثیرش است.
ایزو ۱۵۹۲۴	Xsux, 020
جهت	چپ به راست
مخفف یونیکد	Cuneiform
دامنه یونیکد	U+12000 to U+123FF (دبیره میخی سومری-اکدی) U+12400 to U+1247F (اعداد)

خط میخی انواع گوناگونی دارد که برای نوشتن در زبان‌های مختلف به کار می‌روند. از گونه‌های خط میخی می‌توان به میخی پارسی باستان، و در ابعاد کهن تر و قدیمی تر به آشوری، سومری، اکدی، ایلامی، بابلی و اوگاریتی اشاره کرد.

همه خطوط میخی که تاکنون رمزگشایی شده‌اند از چپ به راست نوشته می‌شوند. این نوع خط که برخی باور دارند پایهٔ اندیشه‌نگار دارد، در همه کشورهای آسیای غربی به کار می‌رفته‌است.^{[نیازمند منبع]} پژوهشگران، سومریان را مبدع خط میخی می‌دانند.^[۶]

خط میخی هخامنشی که دارای ۵۰ نشانه‌است، جدیدترین گونهٔ خطِ میخی است که در سدهٔ ششم پیش از میلاد مسیح ساخته شده‌است. این خط برای نوشتن کتیبه‌های هخامنشی به کار رفته‌است. خطِ میخیِ هَخامنشی، خطی نیمه الفبایی، نیمه هجایی است افزون بر ۸ نشانه (ایدئوگرام) که برای واژگان پر کاربرد مانند شاه، کشور و اهورامزدا به کار می‌روند. این خط ساده‌ترین نوع خطوطِ میخی پس از خط میخی اوگاریتی است. و تماماً الفبایی است. این خط هم‌اکنون در استاندارد (Unicode (۴٫۱ پذیرفته شده و بازه‌ای به آن اختصاص داده شده‌است.^[۷]

تاریخچه

جدولی که روند ساده‌سازی علامت‌های میخی را از دوران خطِ کهن (عمودی) تا آشوری نشان می‌دهد.

روش نگارش خط میخی طی چندین مرحله توسعه و بهینه‌سازی از قرن ۳۱ قبل از میلاد تا قرن دوم پس از میلاد، بیش از سه هزار سال مورد استفاده قرار گرفته‌است.^[۸] در نهایت در دوران روم باستان با سیستم نوشتاری الفبایی جایگزین می‌شود. رمزگشایی خط میخی در قرن ۱۹ میلادی به سال ۱۸۵۷ انجام شد. شکل زیر روند تغییرات چشمگیر کلمه SAĜ به معنای «سر» در خط میخی طی دو هزار سال را نمایش می‌دهد.

روند تغییر خط میخی طی دو هزار سال

1. خط تصویری حوالی ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد
2. خط تصویری چرخیده شده حوالی ۲۸۰۰ تا ۲۶۰۰ سال پیش از میلاد
3. حالت انتزاعی خط در کتیبه‌های تاریخی حوالی ۲۶۰۰ سال پیش از میلاد
4. نشانه‌ای است که در کتیبه رسی نوشته شده‌است، معاصر به مرحله ۳ است
5. نشانه‌ای که در اواخر هزاره سوم پیش میلاد استفاده شده‌است.
6. نشانه‌ای که در اوایل هزاره دوم پیش از میلاد در امپراتوری آشوری و در زبان هیتی استفاده شده‌است.
7. نشانه‌ای ساده شده که تا اوایل هزاره اول پیش از میلاد توسط آشوری‌ها استفاده شده‌است.

میخی سومری

مقالهٔ اصلی: دبیره میخی سومری

میخی سومری را غالب پژوهشگران نخستین گونهٔ خط و نوشته در غرب آسیا ایران کنونی می‌شمارند. سومریان (حدود ۵۰۰۰ تا ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد) با ابداع خط میخی دوره‌ای را آغاز کردند که به عنوان آغاز خط نویسی و تاریخ‌نگاری شهرت دارد و همچنین اولین مدارک نگارشی بشر که به شکل کتیبه‌های (کتاب یا دفترچه یادداشت) گلی یا سنگی بر جای مانده متعلق به تمدن‌های آریایی‌ها، مادها، پارت‌ها است.

به تازگی برخی همچون دکتر عبدالمجید ارفعی اینکه سومریان مخترع خط در این منطقه بوده‌اند را زیر سؤال برده‌اند. این گروه برای این نظریه دو دلیل می‌آورد، یکی این که برخی نام‌های شهرهای سومری به گونهٔ هرزوارد هستند که نشان می‌دهد که از زبان و خط دیگری گرفته شده و دلیل دیگر پیدا شدن اسنادی در تمدنی قدیمی تر و در زابل در شرق ایران که به شهرسوخته هم نامیده می‌شود و در یکی از ایالتها یا استانی به نام زاهدان خط میخی آغاز شده‌است که کهن تر از خط سومری یا ایلامی هستند. تا آنجا که دانشمندان، باستان شناسان، محققان، پژوهشگران و استادان ادبیات جهان اولین جراحی مغز و جراحی چشم و حتی اولین تصویر متحرک جهان و اولین تاس بازی، را در این شهر پیدا کرده و پس از تحقیقات آن را به ۵۰۰۰سال پیش وصل یا نسبت داده‌اند.

میخی اکدی

مقالهٔ اصلی: دبیره میخی اکدی

هجابندیِ سومری-اکدی خط میخی
(ح. ۲۲۰۰ پیشا دوران مشترک)

راست: هجابندی میخی سومری-اکدی، که در دوره حاکمان نخستین اکدی استفاده می‌شد.^[۹] چپ: مُهر حاکم اکدی نارام‌سین (برگردانده‌شده برای خوانایی)، ح. ۲۲۵۰ پیشا دوران مشترک. نام نارام-سین (اکدی: 𒀭𒈾𒊏𒄠𒀭𒂗𒍪: ^DNa-ra-am ^DSîn، سین نوشته‌شده 𒂗𒍪 EN.ZU)، به شکل عمودی در ستون راست نشان داده شده‌است.^[۱۰] موزه بریتانیا. این‌ها برخی از نشانه‌های مهم هستند: فهرست کامل علامت‌های سومری-اکدی در واقع در حدود ۶۰۰ است، با «ارزش‌ها»، و احتمالات تلفظی بسیار بیشتر.^[۱۱]

دبیرهٔ میخی اکدی، دبیره‌ای میخی بود که در سال ۲۳۵۹ پیش از میلاد، از دبیرهٔ میخی سومری، گرفته و سازگار شد. در همان زمان، بسیاری از واژه‌های سومری به زبان اکدی راه یافتند و واژه‌نگارهای سومری، در هر دو زبان سومری و اکدی خوانده می‌شدند. این زبان دارای ۲۰۰ تا ۴۰۰ نشانه یا حتی بیشتر است، که بسیاری از آن‌ها دارای چند تلفظ می‌باشند. این دبیره برای نوشتن زبان اکدی که یکی از زبان‌های سامی در میانرودان (عراق، سوریه و ایران امروزی) بوده، در میان سال‌های ۲۸۰۰ پیش از میلاد تا سال ۵۰۰ میلادی به کار می‌رفته‌است.

میخی عیلامی

مقالهٔ اصلی: دبیره میخی عیلامی

دبیرهٔ میخی عیلامی، دبیره‌ای میخی است که از ۲۵۰۰ پ.م. تا ۳۳۱ میلادی به کار می‌رفته‌است. این دبیره از دبیرهٔ میخی اکدی به دست آمده‌است. دبیرهٔ میخی عیلامی از ۱۳۰ نشانه ساخته شده‌است، که این تعداد بسیار کمتر از دیگر دبیره‌های میخی است.

میخی اوگاریتی

مقالهٔ اصلی: دبیره میخی اوگاریتی

میخی اوگاریتی، دبیره‌ای میخی و ابجد است، که از ۱۵۰۰ پ.م. برای نوشتن زبان اوگاریتی به کار می‌رفته‌است. در سال ۱۹۲۸ در اوگاریت(رأس شمراء امروزی) در سوریه، کتیبه‌ای به زبان مردهٔ سامی شمال‌خاوری یافت شد که ۳۱ حرف داشت.

لوح‌های گلی که به اوگاریتی نوشته شده‌اند، دیرینه‌ترین گواهی چیدمان الفبایی سامی خاوری و جنوبی است . این دبیره، از چپ به راست نوشته می‌شود.

میخی هخامنشی

مقالهٔ اصلی: دبیره میخی هخامنشی

هجابندیِ فارسی باستانِ خط میخی
(ح. ۵۰۰ پیشا دوران مشترک)

هجابندیِ فارسی باستان خط میخی، و کتیبه DNa (بخش دوم) داریوش یکم (ح. ۴۹۰ پیشا دوران مشترک)، به خط میخیِ فارسی باستانِ به تازگی ایجاد شده.

خط میخی هخامنشی به احتمال زیاد توسط داریوش یکم ایجاد شده‌است. این نوع خط میخی که متشکل از ۳۶ علامت است. آخرین نوع خط میخی‌است که ابداع شده‌است (در سدهٔ ششم پیش از میلاد). این خط برای نوشتن کتیبه‌های هخامنشی به کار رفته‌است. خط میخی هخامنشی خطی نیمه الفبایی نیمه هجایی است به علاوهٔ ۸ اندیشه‌نگاشت که برای لغات پر استفاده مثل شاه، کشور و اهورامزدا به کار می‌روند. این خط از ساده‌ترین خطوط میخی است. تنها خط میخی اوگاریتی است که از آن ساده‌تر است و صد در صد الفبایی است. این خط همگنون در استاندارد یونیکد (۴٫۱) پذیرفته شده و بازه‌ای به آن اختصاص داده شده‌است.

میخی بابلی

مقالهٔ اصلی: دبیره میخی بابلی

دبیره میخی بابلی گونه‌ای خط میخی است که در تمدن بابل رواج داشته‌است. این خط همانند دیگر خطوط میخی از علامت‌های گوه ای شکل تشکیل شده بود. اعداد دبیره میخی بابلی تا شصت از یک شیوه پیروی کرده و از عدد شصت به بعد تغییر می‌کند.^[۱۲][۱۳]

جستارهای وابسته

• کتیبه داریوش یکم در آپادانا

یادداشت

1. ‎/k[invalid input: 'ju:']ˈniːɪf[invalid input: 'ɔ:r']m/‎ kew-NEE-i-form or ‎/k[invalid input: 'ju:']ˈneɪ.ɪf[invalid input: 'ɔ:r']m/‎^[۱][۲] kew-NAY-i-form or ‎/ˈk[invalid input: 'ju:']nɪf[invalid input: 'ɔ:r']m/‎^[۱] KEW-ni-form

پانویس

1. "Definition of cuneiform in English". Oxford Dictionaries. Archived from the original on September 25, 2016. Retrieved July 30, 2017.
2. Cuneiform: Irving Finkel & Jonathan Taylor bring ancient inscriptions to life. The British Museum. June 4, 2014. Archived from the original on October 17, 2015. Retrieved July 30, 2017.
3. Jagersma, Abraham Hendrik (2010). A descriptive grammar of Sumerian (PDF) (Thesis). Leiden: Faculty of the Humanities, Leiden University. p. 15. In its fully developed form, the Sumerian script is based on a mixture of logographic and phonographic writing. There are basically two types of signs: word signs, or logograms, and sound signs, or phonograms.
4. Murray, Stuart (2009). The Library: an Illustrated History (به انگلیسی). New York, NY: Skyhorse Publishing. pp. 22–23. ISBN 978-1-60239-706-4.
5. Sara E. Kimball; Jonathan Slocum. "Hittite Online". The University of Texas at Austin Linguistics Research Center. Early Indo-European OnLine (EIEOL). University of Texas at Austin. p. 2 The Cuneiform Syllabary. Hittite is written in a form of the cuneiform syllabary, a writing system in use in Sumerian city-states in Mesopotamia by roughly 3100 B.C.E. and used to write a number of languages in the ancient Near East until the first century B.C.E.
6. Egyptian hieroglyphs date to about the same period, and it is unsettled which system began first. See Visible Language. Inventions of Writing in the Ancient Middle East and Beyond, Oriental Institute Museum Publications, 32, Chicago: University of Chicago, p. 13, شابک ‎۹۷۸−۱−۸۸۵۹۲۳−۷۶−۹
7. https://www.unicode.org/charts/PDF/U12000.pdf
8. Adkins 2003, p. 47.
9. Krejci, Jaroslav (1990). Before the European Challenge: The Great Civilizations of Asia and the Middle East (به انگلیسی). SUNY Press. p. 34. ISBN 978-0-7914-0168-2.
10. Mémoires. Mission archéologique en Iran. 1900. p. 53.
11. Walker, C. Reading The Past: Cuneiform (به انگلیسی). pp. 16–17.
12. «CUNEIFORM WRITING». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۴.
13. «Cuneiform writing system». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۴.

منابع

• "Cuneiform". Wikipedia (به انگلیسی). 2021-11-03.
• Adkins, Lesley, Empires of the Plain: Henry Rawlinson and the Lost Languages of Babylon, New York, St. Martin's Press (2003) شابک ‎۰−۳۱۲−۳۳۰۰۲−۲
• Bertman, Stephen (2005), Handbook to Life in Ancient Mesopotamia, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-518364-1
• R. Borger, Assyrisch-Babylonische Zeichenliste, 2nd ed. , Neukirchen-Vluyn (1981)
• Borger, Rykle (2004). Dietrich, M.; Loretz, O. (eds.). Mesopotamisches Zeichenlexikon. Alter Orient und Altes Testament. Vol. 305. Münster: Ugarit Verlag. ISBN 3-927120-82-0.
• Burnouf, E. (1836). "Mémoire sur deux Inscriptions Cunéiformes trouvées près d'Hamadan et qui font partie des papiers du Dr Schulz", [Memoir on two cuneiform inscriptions [that were] found near Hamadan and that form part of the papers of Dr. Schulz], Imprimerie Royale, Paris.
• Cammarosano, M. (2017–2018) "Cuneiform Writing Techniques", cuneiform.neocities.org (with further bibliography)
• Daniels, Peter; Bright, William (1996). -9780195079937/page/146 The World's Writing Systems. Oxford University Press. p. -9780195079937/page/146 146. ISBN 0-19-507993-0. {{cite book}}: Check |url= value (help)
• A. Deimel (1922), Liste der archaischen Keilschriftzeichen ("LAK"), WVDOG 40, Berlin.
• A. Deimel (1925–1950), Šumerisches Lexikon, Pontificum Institutum Biblicum.
• F. Ellermeier, M. Studt, Sumerisches Glossar
  • vol. 1: 1979–1980, شابک ‎۳−۹۲۱۷۴۷−۰۸−۲, شابک ‎۳−۹۲۱۷۴۷−۱۰−۴
  • vol. 3.2: 1998–2005, A-B شابک ‎۳−۹۲۱۷۴۷−۲۴−۴, D-E شابک ‎۳−۹۲۱۷۴۷−۲۵−۲, G شابک ‎۳−۹۲۱۷۴۷−۲۹−۵
  • vol. 3.3: شابک ‎۳−۹۲۱۷۴۷−۲۲−۸ (font CD شابک ‎۳−۹۲۱۷۴۷−۲۳−۶)
  • vol. 3.5: شابک ‎۳−۹۲۱۷۴۷−۲۶−۰
  • vol 3.6: 2003, Handbuch Assur شابک ‎۳−۹۲۱۷۴۷−۲۸−۷
• A. Falkenstein, Archaische Texte aus Uruk, Berlin-Leipzig (1936)
• Charpin, Dominique. 2004. 'Lire et écrire en Mésopotamie: une affaire dé spécialistes?’ Comptes rendus de l’Académie des Inscriptions et Belles Lettres: 481–501.
• E. Forrer, Die Keilschrift von Boghazköi, Leipzig (1922)
• J. Friedrich, Hethitisches Keilschrift-Lesebuch, Heidelberg (1960)
• Jean-Jacques Glassner, The Invention of Cuneiform, English translation, Johns Hopkins University Press (2003), شابک ‎۰−۸۰۱۸−۷۳۸۹−۴.
• Hayes, John L. (2000). A Manual of Sumerian Grammar and Texts. Aids and Research Tools in Ancient Near Eastern Studies. Vol. 5 (2d ed.). Malibu: Undena Publications. ISBN 0-89003-197-5.
• Heeren (1815) "Ideen über die Politik, den Verkehr und den Handel der vornehmsten Volker der alten Welt", vol. i. pp. 563 seq. , translated into English in 1833.
• Kramer, Samuel Noah (1981). "Appendix B: The Origin of the Cuneiform Writing System". History Begins at Sumer: Thirty-Nine Firsts in Man's Recorded History (3d revised ed.). Philadelphia: University of Pennsylvania Press. pp. 381–383. ISBN 0-8122-7812-7.
• René Labat, Manuel d'epigraphie Akkadienne, Geuthner, Paris (1959); 6th ed. , extended by Florence Malbran-Labat (1999), شابک ‎۲−۷۰۵۳−۳۵۸۳−۸.
• Lassen, Christian (1836) Die Altpersischen Keil-Inschriften von Persepolis. Entzifferung des Alphabets und Erklärung des Inhalts. [The Old-Persian cuneiform inscriptions of Persepolis. Decipherment of the alphabet and explanation of its content.] Eduard Weber, Bonn, (Germany).
• Mittermayer, Catherine; Attinger, Pascal (2006). Altbabylonische Zeichenliste der Sumerisch-Literarischen Texte. Orbis Biblicus et Orientalis. Vol. Special Edition. Academic Press Fribourg. ISBN 978-3-7278-1551-5.
• Moorey, P. R. S. (1992). A Century of Biblical Archaeology. Westminster Knox Press. شابک ‎۹۷۸−۰۶۶۴۲۵۳۹۲۹.
• O. Neugebauer, A. Sachs (eds.), Mathematical Cuneiform Texts, New Haven (1945).
• Patri, Sylvain (2009). "La perception des consonnes hittites dans les langues étrangères au XIIIe siècle." Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie 99(1): 87–126. doi:10.1515/ZA.2009.003.
• Prichard, James Cowles (1844). "Researches Into the Physical History of Mankind", 3rd ed. , vol IV, Sherwood, Gilbert and Piper, London.
• Rawlinson, Henry (1847) "The Persian Cuneiform Inscription at Behistun, decyphered and translated; with a Memoir on Persian Cuneiform Inscriptions in general, and on that of Behistun in Particular," The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, vol. X. JSTOR 25581217.
• Rune Rattenborg et. al. , Open Access Index for the Geographical Distribution of the Cuneiform Corpus, University of Uppsala, Cuneiform Digital Library Journal, Cuneiform Digital Library Initiative, 2021:001 ISSN 1540-8779
• Y. Rosengarten, Répertoire commenté des signes présargoniques sumériens de Lagash, Paris (1967)
• Chr. Rüster, E. Neu, Hethitisches Zeichenlexikon (HZL), Wiesbaden (1989)
• Sayce, Rev. A. H. (1908). "The Archaeology of the Cuneiform Inscriptions", Second Edition-revised, 1908, Society for Promoting Christian Knowledge, London, Brighton, New York; at pp 9–16 Not in copyright
• Nikolaus Schneider, Die Keilschriftzeichen der Wirtschaftsurkunden von Ur III nebst ihren charakteristischsten Schreibvarianten, Keilschrift-Paläographie; Heft 2, Rom: Päpstliches Bibelinstitut (1935).
• Wilcke, Claus. 2000. Wer las und schrieb in Babylonien und Assyrien. Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften Philosophisch-historische Klasse. 2000/6. München: Verlag der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.
• Wolfgang Schramm, Akkadische Logogramme, Goettinger Arbeitshefte zur Altorientalischen Literatur (GAAL) Heft 4, Goettingen (2003), شابک ‎۳−۹۳۶۲۹۷−۰۱−۰.
• F. Thureau-Dangin, Recherches sur l'origine de l'écriture cunéiforme, Paris (1898).
• Ronald Herbert Sack, Cuneiform Documents from the Chaldean and Persian Periods, (1994) شابک ‎۰−۹۴۵۶۳۶−۶۷−۹

• دانلود کتاب آموزش خط میخی

پیوند به بیرون

• نویسه‌های یونیکد خط میخی
• بارگذاری فونت میخی