گزنه

گَزَنِه (نام علمی: Urtica)^[2] یک سرده از گیاهان گل‌دار از تیرهٔ گزنه‌ایان است. گزنه‌ها گیاهانی علفی و یک‌ساله یا در برخی از گونه‌ها پایا هستند. ساقهٔ آن‌ها راست و چهارگوش بوده و سطح زیرین برگ‌ها و سایر بخش‌های سبز گیاه، پوشیده از کرک‌هایی گزنده است و در صورت برخورد با بدن خارش شدیدی ایجاد می‌کند. گزنه در صورت خشک شدن قابل خوردن و استفاده در غذاها و سالادها است.^[2]

گزنه
گزنه دوپایه (Urtica dioica)[1]
رده‌بندی علمی
فرمانرو:	گیاه
راسته:	گل‌سرخ‌سانان
تیره:	گزنه‌ایان
سرده:	گزنه

گیاه‌شناسی

گزنه‌ها گیاهانی علفی، یک‌ساله یا پایا هستند. این گیاهان بر اساس نوع گونه، مواد مغذی خاک و سایر موارد محیطی، ۱ تا ۳ متر رشد می‌کنند. گونه‌های پایای گزنه دارای زمین‌ساقه هستند.^[3]

گونه‌ها

سردهٔ گزنه‌ها دارای گونه‌ها و زیرگونه‌های متعددی بوده و در بسیاری از نقاط دنیا یافت می‌شوند.^[4] برای مثال، گونهٔ گزنهٔ دوپایه در سراسر آسیا، اروپا و آمریکای شمالی، گزنهٔ کانابیده در سیبری، غرب آسیا و ایران، گزنهٔ اینکیسا در استرالیا و نیوزیلند، گونهٔ گزنهٔ توپی (گزنهٔ رومی) در جنوب اروپا، گزنهٔ سگ (گزنهٔ کوچک) در اروپا و آمریکای شمالی و گونهٔ گزنهٔ گراسیلنتا یا گزنهٔ کوهی در مکزیک، تگزاس و نیومکزیکو یافت می‌شوند.^[5]

گل‌های گیاه نر گزنهٔ دوپایه

گل‌های گیاه مادهٔ گزنهٔ دوپایه

بوم‌شناسی

به‌دلیل وجود کرک‌های گزنده، گزنه‌ها توسط مهره‌داران علف‌خوار مصرف نمی‌شوند اما به عنوان سرپناهی امن برای جانوران کوچک و حشراتی از قبیل شته‌ها، لارو پروانه‌ها و بیدها مورد استفاده هستند.^[6] انواع مختلفی از حشرات نیز مانند بسیاری از کرم‌های پیله‌ساز، پروانه‌سانان، برگ‌پیچان و فرچه‌پایانی مانند دریاسالار سرخ از برگ گزنه‌ها تغذیه می‌کنند.^[7]

موارد استفاده

به‌عنوان دارو

برخی از گونه‌های گزنه اثر مهاری بر آنزیم‌های لیپواکسیژناز و سیکلواکسیژناز دارند. این دو آنزیم مسئول تبدیل اسید آراشیدونیک به پروستاگلاندین‌ها و لکوترین‌ها است. استفاده از این گیاه در رینیت آلرژیک بسیار مؤثر بوده‌است.^[8] بنابر نتایج تحقیقات دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا، گزنه به علت دارا بودن ترکیبات آنتی‌هیستامین و ضدالتهاب، داروی طبیعی برای بیماری اگزما است.^[9] همچنین گفته می‌شود گزنه دارای خواص دارویی برای خون و بهبود تب یونجه است.^[10]

به‌عنوان غذا

مقالهٔ اصلی: آش گزنه

آش گزنه غذایی در آشپزی مازندرانی^[11] و کردی است.^[12] گزنه در کشورهای رومانی، اسلوونی و بلغارستان، به‌عنوان یک چاشنی غذایی در تهیهٔ انواعی از پوره و املت استفاده می‌شود.^[13] در گذشته از گزنه در تهیهٔ دم‌نوش و همچنین تهیهٔ نوعی آبجو به نام ایل و در تهیه و نگهداری انواعی از پنیرها استفاده می‌شده‌است.^[14][15]

تهیهٔ نخ و پارچه

یافته‌های باستان‌شناسی در دانمارک نشان می‌دهد که در عصر برنز، از الیاف گونه‌هایی از گزنه، در تولید نخ، پارچه و تور ماهیگیری استفاده می‌شده.^[16][17]

برگ‌ها، سرشاخه‌های گل‌دار و ریشهٔ گزنه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

اخیراً حلقه‌های پپتیدی‌ای از عرق گزنه جداسازی شده‌است که نام اختصاری گزلین دارند (ترکیبی از گزنه+انسولین) این حلقه‌ها که اثر ضد دیابت را به آن‌ها نسبت می‌دهند قادرند با روی هم قرار گرفتن، ایجاد منفذ (Pore) نموده و گلوکز را به درون سلول انتقال دهند. تحقیق فوق در دانشگاه‌های تهران و تورنتو کانادا صورت پذیرفته‌است.^{[نیازمند منبع]}

گزنه

جستارهای وابسته

• فهرست گیاهان

منابع

1. Otto Wilhelm Thomé Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz 1885, Gera, Germany
2. مظفریان، فرهنگ نام‌های گیاهان ایران، ۵۶۸.
3. Cardenas، Fabricio (۲۰۱۵-۰۵-۰۷). «Vieux papiers des Pyrénées-Orientales: Orties inoffensives à Collioure en 1874». Vieux papiers des Pyrénées-Orientales. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۳۱.
4. "The Plant List: Urtica". Royal Botanic Gardens, Kew and Missouri Botanic Garden. Retrieved 6 September 2016.
5. "Urtica perconfusa". New Zealand Plant Conservation Network (به انگلیسی). Retrieved 2021-08-26.
6. Chris Baines. "Nettles and Wildlife". Archived from the original on 30 April 2019. Retrieved 16 September 2021.
7. Acorn, John (2001). Bugs of Washington and Oregon. Auburn, WA: Lone Pine. pp. 39. ISBN 978-1-55105-233-5.
8. Medicinal Herbs. ۲۰۰۶.
9. «خواص و فواید گزنه برای سلامتی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۷ مارس ۲۰۲۰.
10. Shafia, Louisa (2013). The New Persian Kitchen. Berkeley, California: Ten Speed Press. pp. 52. ISBN 978-1-60774-358-3.
11. «تهیه آش گزنه مازندرانی». باشگاه خبرنگاران جوان. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۰۸.
12. «آشنایی با غذاهای محلی کردستان». باشگاه خبرنگاران جوان. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۰۸.
13. Shafia, Louisa (2013-04-16). The New Persian Kitchen (به انگلیسی). Ten Speed Press. ISBN 978-1-60774-357-6.
14. Randall, Colin (2004). Kavalali, Gulsel M (ed.). Historical and modern uses of Urtica (pages 12-14). In: Urtica: The genus Urtica. CRC Press, Inc. pp. 12–14. ISBN 0-203-01792-7.
15. Randall, Colin (2003). Urtica: therapeutic and nutritional aspects of stinging nettles. London. ISBN 0-203-01792-7. OCLC 56420294.
16. Randall, Colin (2004). Kavalali, Gulsel M (ed.). Historical and modern uses of Urtica (pages 12-14). In: Urtica: The genus Urtica. CRC Press, Inc. pp. 12–14. ISBN 0-203-01792-7.
17. Vogl, C.R.; Hart, A. (March 3, 2003). "Production and processing of organically grown ®ber nettle (Urtica dioica L.) and its potential use in the natural textile industry: A review" (PDF).{{cite web}}: نگهداری CS1: url-status (link)

• مظفریان، ولی‌الله (۱۳۷۵). فرهنگ نام‌های گیاهان ایران: لاتینی، انگلیسی، فارسی. تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۶۴-۵۵۴۵-۴۰-۴.