پانترکیسم در ایران پدیده‌ای سیاسی و متأخر است که از نظر برخی نخستین شکل‌گیری آن در ایران بر اساس استفادهٔ ابزاری اتحاد جماهیر شوروی از زبان ترکی آذربایجانی برای بسط نفوذ خود در جنگ جهانی دوم و برجسته شدن اسطورهٔ ارگنه‌کن بود. در این دوران، شوروی تصمیم گرفت که، هویتی جدای از ایران، برپایه هویت نوساخته آذری را در شمال غرب ایران ترویج دهد. شوروی برای این فعالیت‌ها کمک‌های مالی و نظامی نیز در نظر می‌گرفت. در نتیجه این فعالیت‌ها و تشکیل دولت مارکسیست، لنینیست در آذربایجان ایران، شوروی توانست، با ایجاد ایدئولوژی نویی در تضاد با ایران وهویت ایرانی، تأثیر زیادی بر روی ایران و کشورهای هم‌پیمان آن در جنگ جهانی دوم بگذارد.[الف][۱] پس از جنگ جهانی دوم نیز حمایت‌های شوروی از نیروهای چپِ همچون حسین محمدزاده صدیق ادامه داشت و مبارزه با دودمان پهلوی تبدیل به یکی از اساس آن‌ها شد.[۲] در اواخر دوران اتحاد جماهیر شوروی و شکل‌گیری جمهوری آذربایجان، با ظاهر شدن چهره‌هایی همچون ابوالفضل ایلچی‌بیگ توجه از هویت آذری بیشتر به سوی تأکید بر زبان، ایدئولوژی‌های پان‌ترکی و اهداف سیاسی رفته‌است.[۳]
- در ایران پانترکیسم بر روی چند موضوع به گونه‌ای برجسته متمرکز شده‌است و این جریانات مورد تحریف و وارونه‌نمایی در جهت مصادره به مطلوب اندیشهٔ پانترکیسم قرار گرفته‌است:[۴]
- تلاش برای برجسته کردن هویت‌های قومی، زبانی و فرهنگی مردم ایران.[۵]
- ارائه‌های نقشه‌های گوناگون، براساس فاکتورهای قومی دربارهٔ تجزیه ایران.[۵]
- ارائه تئوری‌های توطئه دربارهٔ قدرتی که هدفش نابودی تنوع فرهنگی در ایران است.[۶]
- ضعیف نشان دادن و وابسته کردن زبان فارسی تنها به فارسی‌زبانان و کم رنگ کردن نقش زبان فارسی به عنوان زبان رسمی و مشترک مردم ایران.[۷]
- نسبت دادن اصطلاحات و نام‌های جعلی بر مبنای قوم‌گرایی پان ترکی به مردم ایران.[۵][۶][۸][۹]
- ارائهٔ آمارهای جمعیتی غیر از آمار رسمی کشور نظیر ۴۰ میلیون ترک ساکن در ایران.[۱۰][۱۱]
- یکسره رد کردن وجود اصطلاح، تبار آریایی، تاریخ ایران باستان و همچنین القاء این موضوع که واژه و نام ایران پیشینه‌ای ندارد.
- تحریف قراردادهای ترکمنچای و گلستان و اشاره به دو تکه شدن کشوری به نام آذربایجان در پی این قراردادها.[۱۲][ب]
- ترک خواندن، مادها،[۱۴][۱۵] سکاها،[۱۶][۱۷] عیلامی‌ها،[۱۸][۱۹] کاسی‌ها،[۲۰][۲۱] لولوبی‌ها،[۲۰] اشکانی‌ها،[۲۲][۲۳][۲۴] تورانی‌ها و مشاهیری چون، ابن سینا،[۲۵] مولانا،[۲۶][۲۷] ابوریحان بیرونی،[۲۸][۲۹] نظامی گنجوی،[۳۰][۳۱][۳۲] بابک خرمدین[۳۳] و… (درصورتی که خاورشناسان و تاریخ‌دانان غیر پان‌ترک، ترک‌تبار بودن اقوام و افراد یادشده را همیشه رد کرده‌اند).
- تاختن به بزرگان و نام‌آوران فرهنگی و تاریخی کشورهای پیرامون به‌ویژه ایران.
- دیگر فعالیت‌های پانترکیسم در ایران عبارتند از:
- دست بردن در جای‌نام‌ها برای مصادرهٔ این نام‌ها به سود خود: فارسستان (ایران)، قشقایستان (استان فارس)، آذربایجان جنوبی (آذربایجان ایران و …)[۵]
- تحلیل‌های ناکارشناسانه و کاملاً نادرست در مورد زبان‌های ترکی و فارسی و … مبنی بر قانونمند و توانمند بودن زبان‌های ترکی و مغولی و ناتوانی زبان فارسی و دیگر زبان‌های هندواروپایی (مانند: انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، روسی و …).
- مطرح کردن زبان ترکی به عنوان تنها فاکتور هویت آذری‌های ایران، در صورتی که هویت هر انسان از سه فاکتور: ملیّت + نژاد + زبان تشکیل می‌شود.
دولت‌های عثمانی و شوروی، با بهره‌گیری از زبان ترکی رایج در آذربایجان و فراموش کردن هویت، پیشینه و تبار هم‌ریشهٔ آذری‌ها با دیگر اقوام ایرانی جبههٔ پانترکیسم - پان‌تورانیسم را در ایران راه‌اندازی کردند. در اندیشهٔ پان‌ترکسیم برای قوم ایرانی‌تبار آذری، باید تباری ترکی-مغولی ساخته شود. در این راستا نخستین جنبش در سال ۱۹۱۸ اجرایی شد. این بار شوروی که از این نقشه سود می‌برد، در راه به دست آوردن بخش‌هایی از ایران گام برداشت. به خواست امپراتوری روسیه (سپس شوروی) و با پشتیبانی عثمانی و هم‌دستی بریتانیا، از سال ۱۹۱۷ و طی کنگرهٔ حزب مساوات، بخش جدا شده از ایران به نام «آران» را آذربایجان نام نهادند. پیش از آن هیچ‌گاه به بخش شمالی رود ارس در هیچ سندی نام آذربایجان گذاشته نشده بود. برای نمونه در قراردادهای گلستان و ترکمانچای به نام آذربایجان برنمی‌خوریم، چرا که سرزمین‌های بالای رود ارس در پی این قراردادها از ایران جدا شده بودند و سرزمین‌های بالای رود ارس، که «آران، قفقاز و آلبانی» نامیده می‌شدند و از سرزمین «آتورپاتگان» یا «آذربایجان» کاملاً جدا بود.[۳۴] پس از استفاده ابزاری اتحاد جماهیر شوری، از نام منطقه آذربایجان برای بسط نفوذ خود در جنگ جهانی دوم، حمایت‌ها از پانترکیسم به خصوص در اواخر دوران شوروی و شکل‌گیری جمهوری آذربایجان ادامه پیدا کرد. در سال ۱۹۸۲ کنفرانسی از سوی انجمنِ آذربایجانیِ جمهوری خلق آذربایجان شوروی به مناسبت سالگرد تأسیس این حزب و برای دوستی فرهنگی برگزار شد.[۳۵] در همین زمان، جمهوری آذربایجان شوروی به واسطهٔ همین انجمن حمایت‌های مادی نیز انجام می‌داد. به عنوان مثال آن‌ها کتاب‌های مورد نظر و ویرایش شده توسط آذربایجان شوروی را، از جمله با موضوعات تاریخی، ترجمه و رونویسی می‌کردند تا در ایران چاپ شوند.[۳۶] این حمایت‌ها با شکل‌گیری جمهوری آذربایجان نیز ادامه پیدا کرد و گروه‌های رسمی که به دنبال تجزیه ایران هستد، در این کشور از امتیازات اقامت برخوردار هستند.[۳۷]
سید جواد طباطبایی پژوهشگر تبریزی در تاریخ سیاست و فلسفه، مبنای اندیشهٔ پانترکیسم را درآمیختگی نوعی فراموشی تاریخی با افسانه‌بافی‌های به ظاهر تاریخی می‌داند که بدل به ملغمه‌ای از بیسوادی و بی‌شعوری شده‌است.[۳۸] از نظر برخی، علت‌هایی همچون اختلاف‌های تاریخی و مذهبی میان آذربایجان و ترکیه (اختلاف مذهبی شیعه دوازده‌امامی و اهل سنت)، جنگ‌های طولانی میان ایران و عثمانی (بیشتر صفوی‌ها و افشاری‌ها در مقابل دولت عثمانی) و تجارب تلخ اشغال آذربایجان (۱۲۹۳ تا ۱۲۹۷ و ۹۶۳ شمسی) از سوی نیروهای عثمانی، پانترکیسم در ایران زمینه‌ای برای رشد قابل ملاحظه نداشته و به‌طور کلی بیش از آن که درون جوش باشد، پدیدهٔ ناپایداری بوده‌است.[۳۹]
ساختن هویت ترکی برای اقوامی که زبان آن‌ها تک‌خانواده‌ای است.[۴۰]
پان‌تُرک‌ها به‌شدت تحت تأثیر نظریه‌های شِبهِ‌علمی هستند، که اغلب از آن‌ها به عنوان توهم اَتراک یاد می‌شود. چنین نظریه‌هایی ادعا می‌کنند که تاریخ تُرک‌ها به صدها هزار سال پیش برمی‌گردد و هر تمدن بزرگ در تاریخ منشأ تُرکی دارد، و شخصیت‌های تأثیرگذار تاریخی نیز مانند عیسی مسیح، حضرت محمد، چنگیز خان منشأ تُرکی دارند. با وجود این‌که همه این ادعاها به‌طور کلی در جریان مطالعات علمی و تاریخی بی‌اعتبار هستند، نظریه‌های شبه علمی پان‌تُرک‌ها در بسیاری از کشورها و مناطق تُرک‌زبان پشتیبانی گسترده‌ای می‌شوند و طرفداران فراوانی دارند.[۴۵][۴۶][۴۱][۴۷]
بسیاری از اقوام ترک‌زبان، زبان ترکی را بر اثر ارتباط و آمیزش با ترک‌زبانان اخذ کرده‌اند، از این رو اصطلاحاتی چون «خلق‌های ترک» و «ترکان» به مفهوم قومِ ترک نیستند و نام ترک نیز در بسیاری موارد فقط جنبهٔ زبانی دارد.[۴۸] از میان اقوامی که امروزه ترک نام گرفته‌اند بسیاری از اقوام نام‌برده در زیر در تاریخ قدیم هیچ‌گاه خود و قوم خود را ترک نمی‌نامیدند. در مورد بخشی از این اقوام ساکن آسیای میانه تنها پس از وارد شدن نظریهٔ پانترکیسم توسط آرمین وامبری یهودی و فرستادهٔ پنهانی وزارت خارجهٔ بریتانیا به منطقه این نام رفته‌رفته برای این اقوام نیز رواج یافت.[۴۹] بر این اساس اقوامی که ترک‌تبار نیستند (که برخی از آن‌ها نیز در ایران ساکن هستند) عبارتند از:[۵۰]
- باشقیرها
- تاتارها (ولگا، کریمه، دوبروجا)
- ناگایباک‌ها
- قزاق‌ها
- قره‌قالپاق‌ها
- نوقایی‌ها
- کاراییم‌ها
- کاراچایی-بالکاری‌ها
- کومیک‌ها
- کریمچاک‌ها
- آلتایی‌ها
- آذربایجانی‌ها
- قاجارها
- شاهسون‌ها
- قره‌داغی‌ها
- قره‌پاپاخ‌ها
- قشقایی‌ها
- افشارها
- خلج‌ها
- گاگائوزها
- اورومچی‌ها
- تووان‌ها
- توفاها
- شورها
- خاکاس‌ها
- تاتارهای چولیم
- ازبک‌ها
- اویغورها
- سالارها
- اویغورها
- چوواش‌ها
- یاکوت‌ها
- دولگان‌ها و غیره.
از این میان اقوام ترک سازی شده بالا، موارد زیر ساکن ایران هستند:
- تشکیل جمهوری‌های کوچک برپایه نظام مارکسیسم، لنینیسم و کمونیسم و براساس هویت‌های نوی قومی از سیاست‌های شوروی برای استیلا یافتن بر مناطقی بود، که تا پیش از آن بر آن‌ها تسلطی نداشت. رجوع شود به مقاله فهرست جمهوری‌های خلق.
- شبکه دولتی آذ.تی.وی. جمهوری آذربایجان برنامه ای به مناسبت یکصد و نود و پنجمین سال امضای معاهده ترکمنچای در ۱۰ فوریه ۱۸۲۸ پخش کرد. «جبی بهرام اف» مدیر شعبه «آذربایجان غربی» (ارمنستان) مؤسسه تاریخ آکادمی ملی علوم جمهوری آذربایجان دربارهٔ معاهده و نتایج آن مدعی شده‌است: «به موجب این معاهده یک ملت به دو نیم تقسیم شده‌است و باید آن را لغو کرد.» جبی بهرام اف به همین هم بسنده نکرده و با اشاره به تلاش الهام علی اف برای الحاق بخش‌هایی از ارمنستان به جمهوری آذربایجان گفته‌است: «من نیز به عنوان عضو “انجمن آذربایجان غربی» و مدیر شعبه «آذربایجان غربی» در مؤسسه تاریخ آکادمی ملی علوم جمهوری آذربایجان، مسئولیت آماده کردن مبانی حقوقی و نظری این کار را به عهده گرفته‌ام. ” کارشناس دیگر برنامه ایلقار نفتعلی اف دکترای فلسفه تاریخ نیز ادعای مشابهی دربارهٔ تقسیم آذربایجان را تکرار کرده و گفته‌است: معاهده امضا شده در ۱۰ فوریه ۱۸۲۸ به استقلال و دولتگرایی آذربایجان پایان داده و اراضی آذربایجان به دو نیم تقسیم شد.[۱۳]
- ایرانی‌ستیزی
- پانترکیسم
- پان‌تورانیسم
- سازمان دولت‌های ترک
- اشخاص پیگیر
- تجزیه‌خواهان آذربایجان ایران
- کتاب‌ها
- ادعاهای دیگران دربارهٔ میراث فرهنگی، معنوی و طبیعی ایران
- کارزار نمایاندن نظامی به عنوان شاعر ملی آذربایجان
- محمدتقی زهتابی
- حسین محمدزاده صدیق
- فرهاد اینجو
- احمد کایا
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
