پان‌ترکیسم در ایران

قدرت ترک را نمیتوان انکار کرد

پان‌ترکیسم در ایران پدیده‌ای سیاسی و متأخر است که از نظر برخی نخستین شکل‌گیری آن در ایران بر اساس استفادهٔ ابزاری اتحاد جماهیر شوروی از زبان ترکی آذربایجانی برای بسط نفوذ خود در جنگ جهانی دوم و برجسته شدن اسطورهٔ ارگنه‌کن بود. در این دوران، شوروی تصمیم گرفت که، هویتی جدای از ایران، برپایه هویت نوساخته آذری را در شمال غرب ایران ترویج دهد. شوروی برای این فعالیت‌ها کمک‌های مالی و نظامی نیز در نظر می‌گرفت. در نتیجه این فعالیت‌ها و تشکیل دولت مارکسیست، لنینیست در آذربایجان ایران، شوروی توانست، با ایجاد ایدئولوژی نویی در تضاد با ایران وهویت ایرانی، تأثیر زیادی بر روی ایران و کشورهای هم‌پیمان آن در جنگ جهانی دوم بگذارد.^[الف][۱] پس از جنگ جهانی دوم نیز حمایت‌های شوروی از نیروهای چپِ همچون حسین محمدزاده صدیق ادامه داشت و مبارزه با دودمان پهلوی تبدیل به یکی از اساس آن‌ها شد.^[۲] در اواخر دوران اتحاد جماهیر شوروی و شکل‌گیری جمهوری آذربایجان، با ظاهر شدن چهره‌هایی همچون ابوالفضل ایلچی‌بیگ توجه از هویت آذری بیشتر به سوی تأکید بر زبان، ایدئولوژی‌های پان‌ترکی و اهداف سیاسی رفته‌است.^[۳]

• در ایران پان‌ترکیسم بر روی چند موضوع به گونه‌ای برجسته متمرکز شده‌است و این جریانات مورد تحریف و وارونه‌نمایی در جهت مصادره به مطلوب اندیشهٔ پان‌ترکیسم قرار گرفته‌است:^[۴]
• تلاش برای برجسته کردن هویت‌های قومی، زبانی و فرهنگی مردم ایران.^[۵]
• ارائه‌های نقشه‌های گوناگون، براساس فاکتورهای قومی دربارهٔ تجزیه ایران.^[۵]
• ارائه تئوری‌های توطئه دربارهٔ قدرتی که هدفش نابودی تنوع فرهنگی در ایران است.^[۶]
• ضعیف نشان دادن و وابسته کردن زبان فارسی تنها به فارسی‌زبانان و کم رنگ کردن نقش زبان فارسی به عنوان زبان رسمی و مشترک مردم ایران.^[۷]
• نسبت دادن اصطلاحات و نام‌های جعلی بر مبنای قوم‌گرایی پان ترکی به مردم ایران.^{[۵][۶][۸][۹]}
• ارائهٔ آمارهای جمعیتی غیر از آمار رسمی کشور نظیر ۴۰ میلیون ترک ساکن در ایران.^[۱۰][۱۱]
• یکسره رد کردن وجود اصطلاح، تبار آریایی، تاریخ ایران باستان و همچنین القاء این موضوع که واژه و نام ایران پیشینه‌ای ندارد.
• تحریف قراردادهای ترکمنچای و گلستان و اشاره به دو تکه شدن کشوری به نام آذربایجان در پی این قراردادها.^[۱۲][ب]
• ترک خواندن، مادها،^[۱۴][۱۵] سکاها،^[۱۶][۱۷] عیلامی‌ها،^[۱۸][۱۹] کاسی‌ها،^[۲۰][۲۱] لولوبی‌ها،^[۲۰] اشکانی‌ها،^{[۲۲][۲۳][۲۴]} تورانی‌ها و مشاهیری چون، ابن سینا،^[۲۵] مولانا،^[۲۶][۲۷] ابوریحان بیرونی،^[۲۸][۲۹] نظامی گنجوی،^{[۳۰][۳۱][۳۲]} بابک خرمدین^[۳۳] و… (درصورتی که خاورشناسان و تاریخ‌دانان غیر پان‌ترک، ترک‌تبار بودن اقوام و افراد یادشده را همیشه رد کرده‌اند).
• تاختن به بزرگان و نام‌آوران فرهنگی و تاریخی کشورهای پیرامون به‌ویژه ایران.
• دیگر فعالیت‌های پان‌ترکیسم در ایران عبارتند از:
• دست بردن در جای‌نام‌ها برای مصادرهٔ این نام‌ها به سود خود: فارسستان (ایران)، قشقایستان (استان فارس)، آذربایجان جنوبی (آذربایجان ایران و …)^[۵]
• تحلیل‌های ناکارشناسانه و کاملاً نادرست در مورد زبان‌های ترکی و فارسی و … مبنی بر قانونمند و توانمند بودن زبان‌های ترکی و مغولی و ناتوانی زبان فارسی و دیگر زبان‌های هندواروپایی (مانند: انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، روسی و …).
• مطرح کردن زبان ترکی به عنوان تنها فاکتور هویت آذری‌های ایران، در صورتی که هویت هر انسان از سه فاکتور: ملیّت + نژاد + زبان تشکیل می‌شود.

آغاز پان‌ترکیسم در ایران

دولت‌های عثمانی و شوروی، با بهره‌گیری از زبان ترکی رایج در آذربایجان و فراموش کردن هویت، پیشینه و تبار هم‌ریشهٔ آذری‌ها با دیگر اقوام ایرانی جبههٔ پان‌ترکیسم - پان‌تورانیسم را در ایران راه‌اندازی کردند. در اندیشهٔ پان‌ترکسیم برای قوم ایرانی‌تبار آذری، باید تباری ترکی-مغولی ساخته شود. در این راستا نخستین جنبش در سال ۱۹۱۸ اجرایی شد. این بار شوروی که از این نقشه سود می‌برد، در راه به دست آوردن بخش‌هایی از ایران گام برداشت. به خواست امپراتوری روسیه (سپس شوروی) و با پشتیبانی عثمانی و هم‌دستی بریتانیا، از سال ۱۹۱۷ و طی کنگرهٔ حزب مساوات، بخش جدا شده از ایران به نام «آران» را آذربایجان نام نهادند. پیش از آن هیچ‌گاه به بخش شمالی رود ارس در هیچ سندی نام آذربایجان گذاشته نشده بود. برای نمونه در قراردادهای گلستان و ترکمانچای به نام آذربایجان برنمی‌خوریم، چرا که سرزمین‌های بالای رود ارس در پی این قراردادها از ایران جدا شده بودند و سرزمین‌های بالای رود ارس، که «آران، قفقاز و آلبانی» نامیده می‌شدند و از سرزمین «آتورپاتگان» یا «آذربایجان» کاملاً جدا بود.^[۳۴] پس از استفاده ابزاری اتحاد جماهیر شوری، از نام منطقه آذربایجان برای بسط نفوذ خود در جنگ جهانی دوم، حمایت‌ها از پان‌ترکیسم به خصوص در اواخر دوران شوروی و شکل‌گیری جمهوری آذربایجان ادامه پیدا کرد. در سال ۱۹۸۲ کنفرانسی از سوی انجمنِ آذربایجانیِ جمهوری خلق آذربایجان شوروی به مناسبت سالگرد تأسیس این حزب و برای دوستی فرهنگی برگزار شد.^[۳۵] در همین زمان، جمهوری آذربایجان شوروی به واسطهٔ همین انجمن حمایت‌های مادی نیز انجام می‌داد. به عنوان مثال آن‌ها کتاب‌های مورد نظر و ویرایش شده توسط آذربایجان شوروی را، از جمله با موضوعات تاریخی، ترجمه و رونویسی می‌کردند تا در ایران چاپ شوند.^[۳۶] این حمایت‌ها با شکل‌گیری جمهوری آذربایجان نیز ادامه پیدا کرد و گروه‌های رسمی که به دنبال تجزیه ایران هستد، در این کشور از امتیازات اقامت برخوردار هستند.^[۳۷]

سید جواد طباطبایی پژوهشگر تبریزی در تاریخ سیاست و فلسفه، مبنای اندیشهٔ پان‌ترکیسم را درآمیختگی نوعی فراموشی تاریخی با افسانه‌بافی‌های به ظاهر تاریخی می‌داند که بدل به ملغمه‌ای از بیسوادی و بی‌شعوری شده‌است.^[۳۸] از نظر برخی، علت‌هایی همچون اختلاف‌های تاریخی و مذهبی میان آذربایجان و ترکیه (اختلاف مذهبی شیعه دوازده‌امامی و اهل سنت)، جنگ‌های طولانی میان ایران و عثمانی (بیشتر صفوی‌ها و افشاری‌ها در مقابل دولت عثمانی) و تجارب تلخ اشغال آذربایجان (۱۲۹۳ تا ۱۲۹۷ و ۹۶۳ شمسی) از سوی نیروهای عثمانی، پانترکیسم در ایران زمینه‌ای برای رشد قابل ملاحظه نداشته و به‌طور کلی بیش از آن که درون جوش باشد، پدیدهٔ ناپایداری بوده‌است.^[۳۹]

جعل هویت ترکی برای اقوام فلات ایران و دیگر سرزمین‌ها

ساختن هویت ترکی برای اقوامی که زبان آن‌ها تک‌خانواده‌ای است.^[۴۰]

1. سومری‌ها^[۴۱]
2. زبان‌های قفقازی
3. هوری-اورارتویی^[۴۲]
4. لولوبی‌ها^[۴۳]
5. آلان‌ها^[۴۴]

پان‌تُرک‌ها به‌شدت تحت تأثیر نظریه‌های شِبهِ‌علمی هستند، که اغلب از آن‌ها به عنوان توهم اَتراک یاد می‌شود. چنین نظریه‌هایی ادعا می‌کنند که تاریخ تُرک‌ها به صدها هزار سال پیش برمی‌گردد و هر تمدن بزرگ در تاریخ منشأ تُرکی دارد، و شخصیت‌های تأثیرگذار تاریخی نیز مانند عیسی مسیح، حضرت محمد، چنگیز خان منشأ تُرکی دارند. با وجود این‌که همه این ادعاها به‌طور کلی در جریان مطالعات علمی و تاریخی بی‌اعتبار هستند، نظریه‌های شبه علمی پان‌تُرک‌ها در بسیاری از کشورها و مناطق تُرک‌زبان پشتیبانی گسترده‌ای می‌شوند و طرفداران فراوانی دارند.^{[۴۵][۴۶][۴۱][۴۷]}

نظریهٔ پان‌ترکیسم وامبری یهودی و اقوامی که ترک نیستند

چهره‌هایی از ترک‌زبان‌های آناتولی: مصطفی کمال پاشا (آتاترک) به همراه مادر و خواهرش. ترک‌زبان‌های آناتولی از نژادهایی آمیخته از مردمان گوناگون هستند.

همچنین ببینید: آرمین وامبری

بسیاری از اقوام ترک‌زبان، زبان ترکی را بر اثر ارتباط و آمیزش با ترک‌زبانان اخذ کرده‌اند، از این رو اصطلاحاتی چون «خلق‌های ترک» و «ترکان» به مفهوم قومِ ترک نیستند و نام ترک نیز در بسیاری موارد فقط جنبهٔ زبانی دارد.^[۴۸] از میان اقوامی که امروزه ترک نام گرفته‌اند بسیاری از اقوام نام‌برده در زیر در تاریخ قدیم هیچ‌گاه خود و قوم خود را ترک نمی‌نامیدند. در مورد بخشی از این اقوام ساکن آسیای میانه تنها پس از وارد شدن نظریهٔ پان‌ترکیسم توسط آرمین وامبری یهودی و فرستادهٔ پنهانی وزارت خارجهٔ بریتانیا به منطقه این نام رفته‌رفته برای این اقوام نیز رواج یافت.^[۴۹] بر این اساس اقوامی که ترک‌تبار نیستند (که برخی از آن‌ها نیز در ایران ساکن هستند) عبارتند از:^[۵۰]

1. باشقیرها
2. تاتارها (ولگا، کریمه، دوبروجا)
3. ناگایباک‌ها
4. قزاق‌ها
5. قره‌قالپاق‌ها
6. نوقایی‌ها
7. کاراییم‌ها
8. کاراچایی-بالکاری‌ها
9. کومیک‌ها
10. کریمچاک‌ها
11. آلتایی‌ها
12. آذربایجانی‌ها
13. قاجارها
14. شاهسون‌ها
15. قره‌داغی‌ها
16. قره‌پاپاخ‌ها
17. قشقایی‌ها
18. افشارها
19. خلج‌ها
20. گاگائوزها
21. اورومچی‌ها
22. تووان‌ها
23. توفاها
24. شورها
25. خاکاس‌ها
26. تاتارهای چولیم
27. ازبک‌ها
28. اویغورها
29. سالارها
30. اویغورها
31. چوواش‌ها
32. یاکوت‌ها
33. دولگان‌ها و غیره.

از این میان اقوام ترک سازی شده بالا، موارد زیر ساکن ایران هستند:

1. آذری‌ها
2. شاهسون‌ها
3. قرائی‌ها
4. قشقایی‌ها
5. افشارها
6. خلج‌ها

یادداشت‌ها

1. تشکیل جمهوری‌های کوچک برپایه نظام مارکسیسم، لنینیسم و کمونیسم و براساس هویت‌های نوی قومی از سیاست‌های شوروی برای استیلا یافتن بر مناطقی بود، که تا پیش از آن بر آن‌ها تسلطی نداشت. رجوع شود به مقاله فهرست جمهوری‌های خلق.
2. شبکه دولتی آذ.تی.وی. جمهوری آذربایجان برنامه ای به مناسبت یکصد و نود و پنجمین سال امضای معاهده ترکمنچای در ۱۰ فوریه ۱۸۲۸ پخش کرد. «جبی بهرام اف» مدیر شعبه «آذربایجان غربی» (ارمنستان) مؤسسه تاریخ آکادمی ملی علوم جمهوری آذربایجان دربارهٔ معاهده و نتایج آن مدعی شده‌است: «به موجب این معاهده یک ملت به دو نیم تقسیم شده‌است و باید آن را لغو کرد.» جبی بهرام اف به همین هم بسنده نکرده و با اشاره به تلاش الهام علی اف برای الحاق بخش‌هایی از ارمنستان به جمهوری آذربایجان گفته‌است: «من نیز به عنوان عضو “انجمن آذربایجان غربی» و مدیر شعبه «آذربایجان غربی» در مؤسسه تاریخ آکادمی ملی علوم جمهوری آذربایجان، مسئولیت آماده کردن مبانی حقوقی و نظری این کار را به عهده گرفته‌ام. ” کارشناس دیگر برنامه ایلقار نفتعلی اف دکترای فلسفه تاریخ نیز ادعای مشابهی دربارهٔ تقسیم آذربایجان را تکرار کرده و گفته‌است: معاهده امضا شده در ۱۰ فوریه ۱۸۲۸ به استقلال و دولتگرایی آذربایجان پایان داده و اراضی آذربایجان به دو نیم تقسیم شد.^[۱۳]

جستارهای وابسته

• ایرانی‌ستیزی
• پان‌ترکیسم
• پان‌تورانیسم
• سازمان دولت‌های ترک
• اشخاص پیگیر
  • رجب طیب اردوغان
  • دولت باحچلی
  • الهام علی‌اف
• تجزیه‌خواهان آذربایجان ایران
  • جاماح
  • گاموح
• کتاب‌ها
  • پان ترکیسم یک قرن در تکاپوی الحاق گری
  • پان ترکیسم و ایران
  • نقد تاریخنگاری پان‌ترکیسم
• ادعاهای دیگران دربارهٔ میراث فرهنگی، معنوی و طبیعی ایران
• کارزار نمایاندن نظامی به عنوان شاعر ملی آذربایجان
• محمدتقی زهتابی
• حسین محمدزاده صدیق
• فرهاد اینجو
• احمد کایا

پانویس

1. Gilles Riaux, " Les modalités de l’engagement dans le nationalisme azerbaïdjanais en Iran: de la tutelle soviétique à l’autonomisation progressive ", Cahiers d’Asie centrale [En ligne], 19-20 | 2011, pp.235-260. p.256-7.
2. ibid, p.252.
3. Bayram Balci, " Politique identitaire et construction diasporique en Azerbaïdjan postsoviétique ", Cahiers d’Asie centrale, 19-20 | 2011, §18.
4. پان‌ترکیسم، ایران و آذربایجان ۱۳۸۹: محسنی، محمد رضا، انتشارات سمرقند
5. «فارسستان». اشیق. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۰۲.
6. «چرا از ظلم خیالی فارس‌ها سخن می‌گویند؟». ایسنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۰۲.
7. «پان‌ترکان و دشمنی با زبان پارسی». تمدن ما. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
8. «بررسی اصطلاح پان فارس یا پان فارسیسم». وبگاه محمدرضا محسنی حقیقی. ۲۰۱۷-۱۱-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۰۲.
9. «سکوت بیشتر به فروتنی و دانایی تعبیر نمی‌شود». ایسنا. ۲۰۲۲-۰۲-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۰۲.
10. «در ایران چهل میلیون تورک وجود دارد». آراز نیوز. ۲۰۱۸-۱۰-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
11. «۴۰ میلیون پیش کش، فعلاً ۱۰ میلیون داخل را استحاله نکن!!». وبگاه آذری‌ها. ۲۰۲۲-۱۱-۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
12. «تحریف تاریخ و سند زدن ایران به نام باکو!». انصاف نیوز. ۲۰۲۲-۱۰-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
13. «تلویزیون دولت باکو؛ ترکمنچای را لغو کنید». وبگاه تحولات جهان اسلام. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
14. «نقدی بر فرضیهٔ زهتابی دربارهٔ ترک بودن قوم ماد!». خبر صبح پایگاه خبری تحلیلی ایران و آذربایجان. ۲۰۲۱-۰۶-۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
15. «مادها و پانترکیسم». وبگاه آذرگشنسپ. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
16. "Shahrzad - قسمت سوم: سکاها ترک بودند ؟". RSS.com (به انگلیسی). Retrieved 2023-07-31.
17. «در پیرامون ترک بودن سکاها و رستم !». وبگاه آذرگشنسپ. 2010-11-27. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اكتبر ۲۰۲۳. دریافت‌شده در 2023-07-31. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
18. «ادعای ترک بودن ایلامی‌ها». وبگاه آذرگشنسپ. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
19. «نخستین ساکنان سرزمین آذربایجان پیش از ورود اقوام هند و اروپایی». نشریه الکترونیکی ائل اوبا. ۲۰۱۷-۰۷-۲۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
20. «کاسی‌ها (کاسپی‌ها) یا همزبانان ترکان خزر». قره داغ تورکلری. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اكتبر ۲۰۲۳. دریافت‌شده در 2023-07-31. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
21. «فارسستان». www.achiq.info. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۰۲.
22. «تاریخ زمان رضا شاه پهلوی: اشکانیان از طوایف تورانی (ترک) بودند». آذتورک نیوز. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
23. «وقتی هنوز اشکانیان ترکمن بودند …». نشریه الکترونیکی ائل اوبا. ۲۰۲۲-۰۹-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
24. «پان‌ترکیسم، تبار و فرهنگ اشکانیان». وبگاه محمدرضا محسنی حقیقی. ۲۰۱۴-۱۱-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
25. «ترکیه «ابن سینا» را هم به نام خود زدند + عکس». عرشه آنلاین. ۲۰۲۳-۰۷-۳۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
26. «پاسخ به مقاله مولانا ترک است و فقط چند روزی از خاک ایران رد شده‌است». وبگاه آذرگشنسپ. 2011-02-24. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اكتبر ۲۰۲۳. دریافت‌شده در 2023-07-31. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
27. «تفاوت مولوی ایران و مولوی ترکیه - ایسنا». ایسنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
28. «تورک بودن و ضد شعوبیگری فارسی بودن ابوریحان بیرونی». www.azoh.net. ۲۰۱۸-۰۵-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
29. «ابوریحان بیرونی دانشمند ایرانی؟ ترک؟ یا یک روحانی؟». تمدن ما. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
30. ها (۲۰۱۳-۰۵-۰۵). «سندی معتبر بر ترک بودن نظامی/جلال متینی». وبگاه آذری‌ها. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
31. «نظامی گنجوی شاعر بزرگ تُرکان آذربایجان». نشریه الکترونیکی ائل اوبا. ۲۰۱۷-۰۵-۰۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
32. «نظامی دربارهٔ ملیت و زبان خود چه گفته‌است؟». ایسنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
33. «بابک خرمدین نماد ایران دوستی یا دستاویز ایران ستیزی؟!». تابناک. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
34. محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: «پان‌ترکسیم، ایران و آذربایجان» ، انتشارات سمرقند ص 29-33
35. En 1982, Hoseyn Ṣādeq est invité en RSS d’Azerbaïdjan, parmi un groupe d’écrivains, pour une conférence organisée à l’occasion du 60e anniversaire de l’URSS par la Société azerbaïdjanaise pour l’amitié et les relations culturelles avec les pays étrangers.
36. Gilles Riaux, " Les modalités de l’engagement dans le nationalisme azerbaïdjanais en Iran: de la tutelle soviétique à l’autonomisation progressive ", Cahiers d’Asie centrale, 19-20 | 2011, 235-260. p.25-3: La RSS d’Azerbaïdjan fournit aussi un soutien matériel. La Société que nous venons de citer, par exemple, met en place, entre l’Iran et la RSS d’Azerbaïdjan, des livraisons de livres et des systèmes d’abonnement aux revues. De nombreux ouvrages édités en RSS d’Azerbaïdjan sont transcrits ou traduits pour être publiés en Iran: des manuels scolaires, des chants révolutionnaires, mais aussi des livres d’histoire comme L’Histoire de l’Azerbaïdjan, de l’Académie des sciences d’Azerbaïdjan. Des films réalisés à Bakou sont projetés à Tabriz, tandis que des artistes de RSS d’Azerbaïdjan viennent se produire dans le nord de l’Iran.
37. Bayram Balci, " Politique identitaire et construction diasporique en Azerbaïdjan postsoviétique ", Cahiers d’Asie centrale, 19-20 | 2011, §19.
38. حامد زارع، منصور هاشمی، محمد قوچانی (تابستان ۱۳۹۲)، «گفتگو با سیدجواد طباطبایی: تسویه حساب با چریک‌ها»، مهرنامه
39. رئیس نیا، رحیم، «پان‌ترکیسم»، دانشنامه جهان اسلام، جلد۵، ص۴۶۶–۴۷۲
40. محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: «پان‌ترکسیم، ایران و آذربایجان» ، انتشارات سمرقند ص ۱۷۷ تا ۱۸۲
41. جوادی، عباس (۲۰۱۴-۱۰-۲۶). ««ریشه ترکی» سومرها و حضرت محمد». چشم‌انداز. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۰۲.
42. «اورارتولارین داش یازیلاری (کتیبه‌های اورارتویی)». ائل اوبا. ۲۰۱۶-۰۳-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۰۲.
43. «تمدن کاسی - نشریه الکترونیکی ائل اوبا تاریخ - تمدن کاسی». ائل اوبا. ۲۰۱۶-۰۵-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۰۲.
44. جوادی، عباس (۲۰۲۲-۱۰-۱۸). «آلان‌ها و هون ها». چشم‌انداز. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۰۲.
45. Frankle, Elanor (1948). Word formation in the Turkic languages. Columbia University Press. p. 2.
46. Jukić, Luka Ivan (2021-07-22). "'Jesus Was Turkish': the Bizarre Resurgence of Pseudo-Turkology". New Lines Magazine (به انگلیسی). Retrieved 2023-09-02.
47. Sheiko, Konstantin; Brown, Stephen (2014). History as Therapy: Alternative History and Nationalist Imaginings in Russia. ibidem Press. pp. 61–62. ISBN 978-3-8382-6565-0. According to Adzhi, Huns, Alans, Goths, Burgundians, Saxons, Alemans, Angles, Langobards and many of the Russians were ethnic Turks.161 The list of non-Turks is relatively short and seems to comprise only Jews, Chinese, Armenians, Greeks, Persians, and Scandinavians... Mirfatykh Zakiev, a Chairman of the Supreme Soviet of the Tatar ASSR and professor of philology who has published hundreds of scientific works, argues that proto-Turkish is the starting point of the Indo-European languages. Zakiev and his colleagues claim to have discovered the Tatar roots of the Sumerian, ancient Greek and Icelandic languages and deciphered Etruscan and Minoan writings.
48. https://en.wikipedia.org/wiki/Turkic_peoples
49. Pan-Turkism From Irredentism to Cooperation نوشتهٔ جیکوب ام. لانداؤ (JACOB M. LANDAU)
50. Zakiev - Genesis - TurkicWorld

برای مطالعه بیشتر

• Jacob M. Landau. Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation. Hurst, 1995. شابک ‎۱−۸۵۰۶۵−۲۶۹−۴