گیاه خوراکی From Wikipedia, the free encyclopedia
سیاه‌دانه، یا «سُنیز» (انگلیسی: Nigella Sativa) گیاهی یک‌ساله و گلدار و بومی اروپای شرقی و کشورهای بلغارستان، قبرس، رومانی و غرب آسیا و کشورهای ایران، ترکیه و عراق است اما امروزه در مناطق دیگری از اروپا و آسیا نیز می‌روید.[1][2][3] این گیاه از خانوادهٔ آلاله‌ها و شمارهٔ گلبرگ‌های آن از پنج تا هشت است و دانه‌های سیاه‌رنگ آن در برگه‌های وسط گل قرار گرفته و بوی مخصوصی دارد.[4] این گیاه حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر رشد می‌کند و دارای میوه‌ای سه‌قسمتی و بزرگ و کپسول‌مانند است که حاوی تعداد زیادی بذر است. این بذرهای سیاه، به‌عنوان ادویه یا یک افزودنی در صنایع غذایی از جمله در آشپزی و قنادی، مورد استفاده هستند.[2]
| سیاه‌دانه | |
|---|---|
 | |
| سیاه‌دانه دمشقی (راست) و سیاه‌دانه (چپ) | |
| رده‌بندی علمی | |
| فرمانرو: | گیاهان |
| رده: | دولپه‌ای‌ها |
| راسته: | آلاله‌سانان |
| تیره: | آلالگان |
| سرده: | سیاه‌دانه |
| گونه: | N. sativa |
| نام دوبخشی | |
| Nigella sativa | |
در ایران این گیاه به‌ویژه در اراک و اصفهان به فراوانی می‌روید.[5]
یک عقيده قديمي در اسلام راجع به سـياه دانه وجـود دارد و آن اين است كه سياه دانه يـك اكـسير و معجـون شفادهنده جهاني و عمومي است و به همين خـاطر بـه عنـوان نوشدارو در درمان تمام بيماري ها به جز مرگ مفيـد اسـت. در كتابي مقدس سياه دانه به عنوان داروي شفابخش ياد شده و در طب بقراط از آن به عنوان بهبوددهنده ياد شده اسـت. بـسياري از موارد مصرف آن در طب سنتي به صورت علمي نيز آزمايش شده است.[6]
در هر كيلـوگرم سـياهدانه، 216 گـرم پـروتئين ، 406 گـرم چربي ، 45 گرم خاكستر (ash)، 84 گرم فيبر ، 249 گرم عصاره بــدون نيتــروژن ،38 گــرم رطوبــت ، 105 ميلــي گــرم آهــن ، 18 ميلي گرم مس ، 60 ميلي گـرم روي ،527 ميلـي گـرم فـسفر، 1860ميلي گرم كلسيم ، 4/15 ميلي گـرم تيـامين ،57 ميلـي گـرم نياسين ، 5 ميلي گرم پيرودوكسين و 160 ميكروگرم فوليك اسيد وجـود دارد. بـه طـور كلـي 38 - 36 درصـد روغـن ،پروتئين، آلكالوئيد، ساپونين و 5/2 - 4/0 درصد اسـانس از آن تهيه مي شود.[6]
سیاه‌دانه سرشار از پلی‌فنل‌ها و توکوفرول‌ها است و روغن آن شامل اسیدهای لینولئیک، اولئیک، پالمیتیک و استئاریک است.[7]
تیموکینون همراه با مشتقات آن مانند تیموهیدروکینون و تیمول مهم‌ترین مواد دارویی سیاه‌دانه است که به‌طور فراوان در سیاه‌دانه یافت میشود.[8]
این مواد دارای خواص آنتی‌اکسیدانی هستند. آنتی‌اکسیدان‌ها هم به‌طور کلی بدن را در برابر چندین نوع بیماری مزمن از جمله سرطان، دیابت، بیماری‌های قلبی و چاقی محافظت می‌کنند.[9]
۳۲ تا ۴۰ درصد از وزن سیاه‌دانه از روغن تشکیل شده‌است.[10][11] این روغن حاوی اسید لینولئیک مزدوج، اسید اولئیک و پالمیتیک اسید است. از دیگر ترکیبات موجود در سیاه‌دانه می‌توان نیگلیدین، نیگلسین، نیگلیمین، تیموکینون، سیمن، کارواکرول، تیمول، آلفا-پینن، بتا-پینن، و چند نوع پروتئین و آلکالوئید دیگر را نام برد.[12]
سیاه‌دانه از دیرباز تا امروزه به شکل‌های گوناگون از جمله «عصاره، روغن، دانه و…» به عنوان نوعی داروی گیاهی برای کمک به درمان برخی بیماری‌ها در طب سنتی کاربرد دارد.[13]
کارهای فارماکولوژیک اخیر نقش بالقوهٔ آنتی‌اکسیدان‌های سیاه‌دانه را نشان داده‌اند، به خصوص برای بهبود استرس اکسیداتیو از طریق مهار فعالیت رادیکال‌های آزاد و القای آپوپتوز برای درمان انواع سرطان، کاهش قند خون و جلوگیری از عوارض ناشی از دیابت.[14]
اثرات بیولوژیکی مفید گزارش‌شدهٔ سیاه‌دانه نیز شامل ضد سرطان، ضد دیابت، ضد میکروب، ضد التهابی، تقویت دستگاه ایمنی بدن، ضد فشار خون بالا و دارای فعالیت آنتی‌اکسیدانی است.[15]
سیاه‌دانه از دیرباز به‌عنوان یک داروی گیاهی برای معالجهٔ انواع بیماری‌ها و شرایط مختلف از دیابت تا آرتریت استفاده شده‌است.[16]
سیاه‌دانه در آشپزی فلسطینی، بنگلادشی و گاهی در تولید نان‌های ایرانی و انواع خاصی از پنیر مورد استفاده است.[17]
سیاه‌دانه مزه‌ای تلخ دارد. از سیاه‌دانه در شیرینی جات و شربت‌ها و لیکورها استفاده میشود. بر گونه‌ای از نان پاکستانی معروف به نان پیشاوری همیشه سیاه‌دانه می‌پاشند.
در طب سنتی در آسیا و آفریقا، خواص درمانی زیادی در مورد سیاه‌دانه ذکر میشود.[3] طی یک کارآزمایی بالینی در سال ۲۰۱۶ در ایران، شواهد ضعیفی در رابطه با تأثیر سیاه‌دانه بر کاهش فشار خون و کاهش تری‌گلیسرید و کلسترول بد و افزایش کلسترول خوب، در کوتاه‌مدت به‌دست آمد.[18]
در واقع مکانیسم‌های دقیقی که نشان دهد سیاه‌دانه باعث کاهش وزن میشود، مشخص نشده‌است. گفته شده‌است که ترکیبات موجود در سیاه‌دانه با اثر بر بیان ژنهای خاص مربوط به کنترل اشتها و کاهش چربی، باعث کاهش وزن می‌شوند.[19]
در یک بررسی روی ۱۱ مطالعه و حضور ۷۸۳ شرکت‌کننده، مشخص شد که سیاه‌دانه باعث کاهش به‌طور متوسط ۲٫۱ کیلوگرم وزن و ۳٫۵ سانتی‌متر دور کمر طی ۶ تا ۱۲ هفته، در مقایسه با دارونما میشود.[20]
یک بررسی دیگر روی ۱۳ مطالعه با ۸۷۵ شرکت‌کننده نشان داد که سیاه‌دانه باعث کاهش وزن ۱٫۸ کیلوگرم طی ۶ تا ۱۳ هفته شد.[21] بنابراین، در حالی که سیاه‌دانه احتمالاً برای کاهش وزن به تنهایی ممکن است بی‌اثر باشد چرا که هنگام ترکیب با رژیم کم‌کالری باعث کاهش وزن میشود.
یک مطالعهٔ ۸ هفته‌ای نشان داد که زنانی که در رژیم غذایی نقصان کالری، ۳ گرم سیاه‌دانه در روز مصرف کرده بودند در مقایسه با کسانی که مصرف نکرده بودند، ۲٫۱ کیلوگرم بیشتر وزن از دست دادند و دور کمر ۳٫۱ سانتی‌متر بیشتر کم شده بود.[22] لازم است ذکر شود که سطح فعالیت بدنی در بسیاری از مطالعات، مورد ارزیابی قرار نگرفته‌است، که به‌طور بالقوه نیز بر نتایج تأثیر می‌گذارد.
بنابراین هنوز تحقیقات بیشتر با کیفیت بالاتر برای تأیید مزایای احتمالی کاهش وزن سیاه‌دانه ضروری است.
سیاه‌دانه حاوی ترکیباتی است که ممکن است برای سلامت قلب مفید باشد. یک بررسی روی ۵ مطالعه نشان داد که سیاه‌دانه باعث کاهش CRP که از نشانگرهای التهاب و خطر بیماری‌های قلبی است میشود.[23]
این گیاه همچنین اثرات مفیدی بر فشار خون و چربی خون دارد و می‌تواند خطر بیماری‌های قلبی را کاهش دهد. بررسی ۱۱ مطالعه نشان داد که سیاه‌دانه باعث کاهش معنی‌دار فشار خون پس از ۸ هفته درمان، در مقایسه با دارونما میشود.[24]
یک بررسی دیگر روی ۱۷ مطالعه نشان داد که سیاه‌دانه باعث کاهش LDL و افزایش HDL در افراد سالم و در افراد با شرایطی مانند دیابت، چاقی و فشار خون بالا میشود. در این بررسی همچنین دیده شده که سیاه‌دانه باعث کاهش تری‌گلیسیرید میشود.
در مجموع، این یافته‌ها نشان می‌دهد که سیاه‌دانه ممکن است به روش‌های گوناگون به سلامت قلب کمک کند.
تصور میشود که سیاه‌دانه با افزایش حساسیت به انسولین و تأخیر در جذب قند در بهبود قند خون مفید باشد. بررسی ۱۷ مطالعه در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ نشان داد که سیاه‌دانه میزان قند خون ناشتا و هموگلوبین A1c را کاهش می‌دهد.[25]
سایر بررسی‌ها به‌طور مشابه بهبود قابل توجهی در کنترل قند خون در مبتلایان به دیابت نوع ۲ نشان داده‌اند. با این وجود، بسیاری از مطالعات موجود در این بررسی‌ها نتوانسته‌اند عوامل مرتبط با رژیم و ورزش را کنترل کنند، که ممکن است در نتایج تأثیر داشته باشد.
اثر ضد سرطان احتمالي سياهدانه يا مواد مـؤثره آن بررسـي شده است. به طور مثـال عـصاره متـانولي دانـه گيـاهي بـدون كمترين سميت بر روي لنفوسيت هاي طبيعي ، اثر ضـد سـرطاني قوي بر روي سـلول هـاي لمفومـا و سـاركوما 180 دارد. اسانس سياهدانه بيان پلـي پپتيـدها در سـلول هـاي T لنفوسيت را تغيير داده كه اين تغيير ممكن است مربوط به يكي از خواص بيولوژيكي سـياهدانه باشـد.سیاه دانه ضـمن پيشگيري از سرطان ، سميت داروهاي ضد سرطان را نيز كـاهش مي دهد. تأثیرات صمغ، روغن و دو تركيـب خـالص جـدا شده از سياهدانه به نام هاي تيموكينون و دي تيموكينون نيز بـه صـورت برون تني بر سميت سلول هاي پايه رده هاي سلولي تومور انساني بررسي شده است. علي رغم اثر سـميت تيموكينـون و دي تيموكينـون بـر تمـام رده هاي سلولي ، صمغ و روغن سياهدانه تا حداكثر دوز w/w1 درصد سميتي بر اين دسته از سلول ها ندارند.
آسم: تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف سیاه‌دانه به همراه داروهای آسم می‌تواند در برخی از مبتلایان به آسم باعث بهبود سرفه، خس‌خس و عملکرد ریه‌ها شود.
ناباروری مردان: تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف روغن سیاه دانه باعث افزایش تعداد اسپرم‌ها و سرعت حرکت آن‌ها در آقایان میشود.
درد پستان (ماستالژی): تحقیقات نشان می‌دهد که استفاده از ژل حاوی روغن سیاه دانه بر روی سینه‌ها در دوران قاعدگی باعث کاهش درد در خانم‌های مبتلا به درد سینه میشود.
تب یونجه: تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که مصرف روغن سیاه دانه به صورت روزانه ممکن است علائم آلرژی را در افراد مبتلا به تب یونجه بهبود بخشد.
اگزما (درماتیت آتوپیک): تحقیقاتی نشان داده که مصرف روغن سیاه دانه علائم را در افراد دارای خارش و التهاب بهبود بخشیده‌است.
تیروئیدیت خود ایمنی: مصرف سیاه دانه ممکن است در افراد مبتلا به هاشیموتو مفید باشد.
ضعف سیستم ایمنی بدن ناشی از داروهای ضد سرطان: تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که مصرف سیاه دانه به عنوان بخشی از رژیم غذایی افرادی که تحت درمان داروهای ضد سرطان قرار دارند ممکن است از بروز تب ناشی از کاهش گلبول‌های سفید (نوتروپنی) جلوگیری کند.
تورم (التهاب) ورید ناشی از داروهای ضد سرطان: تحقیقاتی نشان می‌دهد، استفاده از روغن سیاه دانه در اطراف مناطقی که داروهای سرطانی به داخل ورید تزریق میشود، می‌تواند از تورم آن ورید جلوگیری کند.
حافظه و عملکرد شناختی: تحقیقات نشان می‌دهد که سیاه دانه در پسران و آقایان به حافظه و عملکرد شناختی کمک می‌کند.
سوء هاضمه: به نظر می‌رسد مصرف روغن سیاه دان، عسل و آب باعث کاهش علائم سوء هاضمه میشود.
تشنج (صرع): تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که مصرف عصاره سیاه دانه باعث کاهش تشنج در کودکان مبتلا به صرع میشود.
عفونت دستگاه گوارش ناشی از هلیکو باکتر پیلوری: برخی تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف پودر سیاه‌دانه به همراه داروی امپرازول ممکن است به از بین بردن باکتری در معده کمک کند.
هپاتیت سی: تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف روغن سیاه دانه روزانه به مدت ۳ ماه باعث کاهش بار ویروسی در مبتلایان به هپاتیت C میشود.
سرطان گلبول‌های سفید خون (لوسمی).
مسمومیت ناشی از داروی متوترکسات، تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که مصرف سیاه دانه ممکن است آسیب کبدی ناشی از داروهای خاص را که برای درمان سرطان در کودکان مبتلا به نوعی سرطان خون استفاده میشود، کاهش دهد.
بیماری کبد چرب غیر الکلی یا NAFLD: تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف سیاه دانه روزانه به مدت ۳ ماه می‌تواند برخی از شرایط بیماری را بهبود بخشد.
در ترک هروئین، مورفین و سایر داروهای افیونی: تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که مصرف عصاره سیاه دانه سه بار در روز به مدت ۱۲ روز ممکن است علائم ترک مواد افیونی را کاهش دهد.
آرتروز: تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که استفاده از روغن سیاه دانه به مدت ۴ هفته روی زانو می‌تواند به تسکین درد زانو ناشی از آرتروز کمک کند.
آرتریت روماتوئید (RA): تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف روغن سیاه دانه باعث کاهش درد و سفتی در مبتلایانی میشود که قبلاً متوترکسات مصرف می‌کردند.
خشکی بینی در افراد مسن: تحقیقات نشان می‌دهد که استفاده از اسپری بینی حاوی روغن سیاه دانه می‌تواند خشکی، انسداد و پوسته پوسته شدن بینی را در بیماران مسن کاهش دهد.
عفونت گلو و لوزه‌ها: تحقیقات حاکی از آن است که مصرف ترکیبی از گیاه Chanca piedra و سیاه دانه به مدت ۷ روز باعث کاهش درد در مبتلایان به عفونت لوزه میشود.
ویتیلیگو: تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که استفاده از کرم حاوی روغن سیاه دانه به مدت ۶ ماه می‌تواند باعث بهبود رنگ پوست در برخی از افراد مبتلا به ویتیلیگو شود.
تقویت دستگاه ایمنی بدن، برونشیت، پیشگیری از سرطان، سرفه، مشکلات گوارشی از جمله نفخ و اسهال، آنفلوانزا، سردرد، افزایش شیر، اختلالات قاعدگی، علائم یائسگی.[26]
محصولات متعددي از سياه دانه در بازارهاي جهاني وجود داشـته و مـصرف مـي شـود؛ از آن جملـه مـي تـوان به دوسین یکی از معجون های معروف اشاره کرد که برای درمان بسیاری از بیماری هاست و از ترکیب عسل و سیاه دانه تهیه میشود. كـرم هـاي ضد قارچ، ضد باكتري، شل كننده عضلاني، ضد آكنه، ضد گـزش حشرات، ضد سوختگي، ترميم كننـده بريـدگي هـا، جـوش هـا و زخم ها ، پاك كننده، لايه بردار و روشن كننده را نام برد . صـابون تميز كننده و نرم كننده پوسـت نيـز تهيـه شـده اسـت . مـصرف 4 هفته اي كپسول هاي حاوي روغـن سـياهدانه باعـث كـاهش كلسترول شده از خطر بيماري هـاي كرونـري مـي كاهـد . بـراي سرماخوردگي، سردرد، آنفولانزا، دردهاي مفـصلي، دنـدان درد ، زكام، ورم لوزه، رگ بـه رگ شـدگي و كـوفتگي نيـز در بـازار مــرهم ســياهدانه وجــود دارد . چــاي ســياهدانه بــه عنــوان آنتي اكسيدان در فروشگاه ها يافت مي شود. شامپوي سـياهدانه و روغن 100 درصد خالص آن در بازارهاي جهاني موجود است . كپسول حاوي پودر سياهدانه جهت افـزايش حافظـه، افـزايش فعاليت سيستم ايمني، افزايش سلامتي، كاهش فشار خون و قند خون تجويز مي شود.[6]
سیاه‌دانه، سیاوله، سیاسونیجه(sia sevnija)، سیه‌دانه، سیاه‌تخمه، سونیچ سیاه، سنوخ سیاه، کمون اسود، شهنیز، شنیز، شونوز، شنز، شینیز، سنیز، شویز، کمون هندی،[27] گرنج[28] نان‌خواه، نانخه، نانخاة، نانوخیه،[29] شونیز، کبودان، غرفج، خونجک، تشمیزج، بشمه،[30] بوغنج، بزغنج، سیاه‌بیرغ، شنبیذ، شونانا، کالنجی و قالیز، نام‌های دیگر آن هستند.[31]
در زبان هندی به آن کلونجی می‌گویند و در عربی، حبه البراکه،[32] حبةالمبارکة، حبةالسودا و حبةالخضراء.[29]
ساقهٔ آن را سیسارون نامند (دهخدا)[32]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
