ستوان

سُتوان درجه‌ای افسری و سمتی در نیروهای مسلح ایران و بسیاری از کشورهای جهان است که معمولاً فرماندهی یک دسته را بر عهده دارد.

ستوان
کشور	ایران
شاخه خدمات	نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی ایران
درجه ناتو	OF-1
شکل گرفته	۱۳۱۳
رتبه بالاتر بعدی	سروان
رتبه پایین‌تر بعدی	ستوان دوم
درجه‌های معادل	ستوان یکم پاسدار ناوبان یکم ناوبان یکم پاسدار

دسته یگانی نظامی و زیرمجموعهٔ گروهان است که معمولاً از دو یا چند گروه یا رسد تشکیل می‌شود^[۱] و معمولاً از ۳۰ تا ۴۰ را در بر می‌گیرد.

ستوانی نخستین درجه از درجه‌های افسری است و سه درجه دارد:

1. ستوان‌یکمی
2. ستوان‌دومی
3. ستوان‌سومی.

واژه‌شناسی

واژهٔ فارسی «ستوان» که فرهنگستان ایران به جای واژهٔ فرانسهٔ «lieutenant» برگزیده، با حذف الف از آغاز «اُستوان» ساخته شده که در فارسی به معنی «برقرار و محکم و استوار و قابل اعتماد و شایستهٔ اعتبار؛ مؤمن و معتقد» و در پارسی میانه «āstavān» به معنی «مقر، معترف (به دین)» بوده که ظاهراً از «-ava-stavāna*» در ایرانی باستان و از ریشهٔ -stav* «ستودن» در زبان نیاایرانی به‌وجود آمده است.^[۲]

در دورهٔ پهلوی اول، این درجه را «نایب» می‌نامیدند.^[۳]

پیشینه

سپاه ساسانیان
یگان‌ها	شمار نیروها	فرمانده
radag	۱۰ سرباز	radagbān*
tahm	۱۰۰ سرباز	tahmdār
wašt	۵۰۰ سرباز	wašt-sālār
drafš	۱۰۰۰ سرباز	drafš-sālār
gund	۵۰۰۰ سرباز	gund-sālār
spāh	۱۰۰۰۰ سرباز	spāhbed
artēštārān		artēštārān-sālār

احتمال می‌رود که «ستوان» همچون سمت نظامی نخستین بار در سپاه اشکانیان (۲۵۰ تا میلاد — ۲۲۴ میلادی) پدید آمده است. چنانچه، در سفال‌نوشته‌های اشکانی از دهه ۴۰ پیش از میلاد، که از بایگانی شهر باستانی نسا بازیافت شده‌اند، اصطلاح «تَهم‌دار» (پارتی: tgmdr) [tagm(a)dār] بازخوانی شده که پژوهشگران آن را روبردار از اصطلاح یونانی باستان: «τάγματάρχης در سپاه روم باستان دانسته‌اند: پارتی: tagmadār > لاتین: tagma لژیون (> یونانی باستان: τάγμα رده؛ بخشی از سپاه، هنگ) + پارتی: -dār دارنده؛ فرمانده = یونانی باستان: τάγματάρχης یا τάγματάρχος فرمانده تاگما.^[۴]

«تاگما» (یونانی باستان: τάγμα) در سپاه پادشاهی روم شرقی یگانی نامیده می‌شد که ۱۰۰ تا ۵۰۰ سرباز را در بر می‌گرفت.^[۵] احتمال می‌رود که این اصطلاح در پی جنگ‌های ایران و بیزانس در زمان اشکانیان از رومیان وام گرفته شده و دیرتر با واژهٔ پارتی: taxm نیرومند، دلاور، دلیر، چابک یا پارسی میانه: taḥmīh نیرو، توان (هر دو از -taxma* در زبان نیاایرانی و ریشهٔ -tak√ تاختن، دویدن’ در زبان نیاهندوایرانی روییده‌اند^[۶]) اینهمان و مترادف شده است.

درجه‌های ارتش ایران
نیروها
زمینی و هوایی	دریایی
ارتشبد	دریابد
سپهبد	دریاسالار
سرلشکر	دریابان
سرتیپ	دریادار
سرتیپ دوم	دریادار دوم
سرهنگ	ناخدا یکم
سرهنگ دوم	ناخدا دوم
سرگرد	ناخدا سوم
سروان	ناوسروان
ستوان ۳، ۲ و ۱	ناوبان ۳، ۲ و ۱
استوار ۲ و ۱	ناواستوار ۲ و ۱
گروهبان ۳، ۲ و ۱	مهناوی ۳، ۲ و ۱
سرجوخه	سرناوی
سرباز ۲ و ۱	ناوی ۲ و ۱
سرباز	ناوی

در زمان ساسانیان نیز سپاه (پارسی میانه: spāh) بر پایه سیستم شمارش دهدهی گروهبندی می‌شد،^[۷] فرمانده آن سپاهبد (پارسی میانه: spāhbed) خوانده می‌شد. جوخه در این زمان «رده» (پارسی میانه: radag) و گروهان «تَهم» (پارسی میانه: tahm) نامیده و فرمانده آن «تهم‌دار» (پارسی میانه: tahmdār) خوانده می‌شدند.^[۸] گردان در آن زمان «وَشت» (پارسی میانه: wašt) و سرگرد «وشت‌سالار» (پارسی میانه: wašt-sālār) نام داشته‌اند. هنگ نیز «درفش» (پارسی میانه: drafš) و سرهنگ «درفش‌سالار» (پارسی میانه: drafš-sālār) خوانده می‌شدند. لشکر در سپاه ساسانیان «گند» (پارسی میانه: gund) نامیده می‌شد و سرلشکر را «گُندسالار» (پارسی میانه: gund-sālār) می‌خواندند.^[۹]

• 
  ستوان یکم نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران
• 
  ستوان دوم نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران
• 
  ستوان سوم نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران
• 
  ستوان یکم نیروی زمینی شاهنشاهی ایران
• 
  ستوان دوم نیروی زمینی شاهنشاهی ایران
• 
  ستوان سوم نیروی زمینی شاهنشاهی ایران

منابع

1. «فرهنگ هزار واژهٔ نظامی. — تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دفتر واژه‌گزینی نظامی ستاد کل نیروهای مسلح، ۱۳۹۲. – ص. ۱۰۷» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۷ دسامبر ۲۰۱۹.
2. حسن‌دوست، محمد (۱۳۹۳). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۱۴۳-۵۵-۲. جلد اول: «آ - ب»، ص. ۲۰۸−۲۰۹
3. از فرمان شاهنشاهی تأسیس نیروی هوایی تا دژ پرندهٔ آمریکایی در تهران بایگانی‌شده در ۱ فوریه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine خبرگزاری فارس
4. Лившиц В. А. Парфянская ономастика. – СПб. : - Петербургское лингвистическое общество, 2010. – 400 с. , ил. – (Азиатика). ISBN 978-5-4318-0006-1. – сс. 13; 223
5. هم‌اکنون هم در نیروهای مسلح یونان گردان به زبان یونانی «τάγμα» و سرگرد «τάγματάρχης» نامیده می‌شوند.
6. حسن‌دوست، محمد (۱۳۹۳). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۱۴۳-۵۵-۲. جلد دوم: «پ - د»، ص. ۹۲۳−۹۲۴
7. NIKONOROV, Valery. (2005), “K voprosu o Parfīanskom nasledii v Sasanidskom Irane: voennoe delo” [The issue of Parthian inheritance in Iran: warfare], in Tsentral ‘naia Aziia ot Akhemenidov do Timuridov: Arkheologiia, Istoriia, Etnologiia, Kul’tura [Central Asia from the Achaemenids to the Timurids: Archaeology, History, Ethnology, Culture], Valery NIKONOROV (ed.), Saint Petersburg: Oriental Department of the St. Petersburg State University, 141-182.
8. «Asha R. The Dates in the Pahlavīg and Pārsīg Inscriptions of Durā (Europos)» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۷ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۷ ژانویه ۲۰۱۹.
9. Kaveh Farrokh, Gholamreza Karamian, Katarzyna Maksymiuk. A Synopsis of Sasanian Military Organization and Combat Units, Siedlce-Tehran 2018. — ISBN 978-83-62447-22-0 — c. 13

• واژه‌های نو فرهنگستان ایران تا پایان سال ۱۳۱۸، تهران، نشر ابن سینا، ۱۳۱۹.

جستارهای وابسته

درجه‌های نظامی ایران